خواب، یکی از آیات الهی
پرسش :
چرا در قرآن کریم از «خواب» به عنوان یکی از آیات الهی نام برده شده است؟
پاسخ :
خداوند در آیه 23 سوره روم خواب انسان ها را در شب و روز یکى از نشانه هاى علم و قدرت خدا شمرده و می فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ»؛ (و از نشانه هاى او خواب شما در شب و روز است). حتى در پایان آیه باز تأکید مى کند (در این امور نشانه هایى است براى آنان که گوش شنوا دارند)؛ «اِنَّ فى ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُوْنَ».
شک نیست که تمام موجودات زنده براى تجدید قوا و به دست آوردن نیروى لازم براى ادامه فعالیت هاى زندگى نیاز به استراحت دارند؛ استراحتى که به طور اجبارى به سراغ آنها بیاید و حتى افراد حریص را مجبور به انجام آن کند. براى تأمین این هدف چه عاملى بهتر از خواب تصوّر مى شود که الزاما به سراغ انسان مى آید و او را مجبور مى کند که تمام فعالیت هاى جسمى، و حتى قسمت عمده فعالیت هاى فکرى خود را تعطیل کند، و در نتیجه در استراحتى عمیق فرو رود، و در این مدّت دستگاه هاى بدن بازسازى و آماده تلاش و حرکت جدید شوند؟
بدون شک اگر خواب نبود خیلى زود انسان پژمرده و فرسوده و پیر و شکسته مى شد. لذا گفته اند: خواب متناسب و آرام رمز سلامت و طول عمر و نشاط جوانى است. جالب اینکه در آیه مورد بحث، «نوم» و «ابْتِغاءَ فَضْلِ اللهِ» را در مقابل یکدیگر قرار داده؛ و به گفته بعضى از مفسّران اولى نشانه مرگ و دومى نشانه رستاخیز است. تعبیر «ابْتِغاءَ فَضْلِ اللهِ»؛ (بهره گیرى از فضل پروردگار) اشاره به نکته لطیفى است که هم تلاش و کوشش انسان را در زندگى مورد توجّه قرار مى دهد، و هم فضل الهى را. یعنى از آمیختن این دو به یکدیگر، انسان از مواهب جهان بهره مند مى گردد. این نکته نیز قابل توجّه است که آیه فوق علاوه بر خواب شب، خواب روز را نیز ذکر مى کند. «مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ» در حالى که مسلّم است خواب اصولا مربوط به شب مى باشد و آیات قرآن نیز گواه این معنى است. ولى گاهى شرائطى در زندگى انسان پیش مى آید که مجبور مى شود شب بیدار بماند و روز بخوابد، در سفرهاى شبانه، و در مناطق گرم و سوزان که فعالیت هاى روز به خاطر گرماى هوا متوقّف مى شود این معنى کاملا مشهود است.
در عصر ما که بسیارى از مؤسّسات صنعتى و درمانى مجبورند تمام شبانه روز را کار کنند و چون تعطیل کردن برنامه ها ممکن نیست کارگران در سه نوبت به کار وادار مى شوند به همین جهت نیاز به خواب روزانه از هر وقت دیگر واضح تر به نظر مى رسد. حال اگر برنامه تنظیم خواب در اختیار انسان نبود و جانشینى خواب روز بجای شب میّسر نمى گشت؛ مسلّما مشکلات بزرگى در زندگى او پیدا مى شد.
همچنین در آیه47 سوره فرقان بعد از آنکه تصریح مى‌کند: (او کسى است که شب را براى شما پوشش قرار داد)؛ «هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباسا» روى مسأله خواب تکیه کرده و مى فرماید: (خواب را مایه استراحت قرار داده)؛ «وَ النَّوْمَ سُباتا». تعبیر به «هُوَ اَلَّذِى»؛ (او کسى است که...) مى تواند اشاره به جنبه توحیدى این امور باشد که هر کدام نشانه اى از ذات پاک او است و یا جنبه بخشندگى نعمت که انسان ولى نعمت خود را بشناسد، و مسلّمآ شناخت ولى نعمت نیز مقدّمه اى براى معرفت او خواهد بود.
جالب اینکه به دنبال آن مى فرماید: (و روز را وسیله حیات [و حرکت] قرار داد)؛ «وَ جَعَلَ النَّهارَ نَشُورا».(1) که اشاره به گسترش انسان ها در صحنه زندگى و حرکت آنها به سوى مقاصد مختلف حیات باشد؛ و به این ترتیب با ورود تاریکى شب، شیپور خواب و استراحت نواخته مى شود، و با طلوع آفتاب شیپور بیدارى. و این احتمال نیز وجود دارد که بتوان گفت: در روشنایى روز روح گسترش پیدا مى کند و انسان کاملا بیدار مى شود؛ که بى شباهت به نشور روز قیامت و زنده شدن بعد از مرگ نیست. علاوه بر این در سوره نبأ نیز همین معنى با مختصر تفاوتى تکرار شده؛ و مى فرماید: (و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم * و شب را پوششى [براى شما])؛ «وَجَعَلْنا نُومَکُمْ سُباتا * وَ جَعَلْنا اللَّیْلَ لِباسا». همان‌گونه که لباس، انسان را از بسیاری چیزها حفظ مى کند و مایه سلامت او است؛ تاریکى شب نیز چنین اثرى دارد.
همچنین در آیه11 سوره انفال که از ماجراى جنگ بدر سخن مى گوید به این نکته اشاره مى کند که یکى از نعمت هاى خدا به مؤمنان در آن شب تاریخى این بود که خواب سبکى شما را فرو گرفت و این خواب از سوى خداوند مایه آرامش جسم و جان شما گردید؛ «اِذْ یُغَشِّیْکُمُ النُّعاسُ أَمَنَةً مِنْهُ»؛ (و [یادآورید] هنگامى را که خواب سبکى که مایه آرامش بود از سوى خدا، شما را فرا گرفت). این خواب آرام بخش مخصوصا بعد از طى آن مسافت نسبتا طولانى، براى آنها سبب تجدید قوا و آمادگى براى جنگ سرنوشت ساز فردا در میدان بدر بود. جنگى که به پیروزى چشمگیر مسلمانان منتهى شد. تعبیر به «نُعاسْ»؛ (خواب سبک) شاید اشاره به این است که در عین استراحت آن چنان خواب عمیقى بر آنها مسلّط نشد که دشمن بتواند از موقعیّت استفاده کرده و بر آنها شبیخون زند. به این ترتیب اصل آن خواب نعمت بود و کیفیّت آن نیز نعمتى دیگر. به هر حال آیه فوق نیز تأکیدى بر تأثیر خواب در تمام مراحل، بر روى اعصاب و جسم و جان انسان و تجدید قوا براى تلاش بیشتر و جهاد نیرومند تر است.
پی نوشت:
(1). توجّه داشته باشید که «نُشُور» معنى مصدر و «سُبات» نیز معنى مصدرى یا اسم مصدرى دارد؛ و اطلاق آنها بر «لیل» و «نهار» به عنوان مبالغه و تأکید است.
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 هـ ش، چاپ نهم، ج 2، ص 151.
خداوند در آیه 23 سوره روم خواب انسان ها را در شب و روز یکى از نشانه هاى علم و قدرت خدا شمرده و می فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ»؛ (و از نشانه هاى او خواب شما در شب و روز است). حتى در پایان آیه باز تأکید مى کند (در این امور نشانه هایى است براى آنان که گوش شنوا دارند)؛ «اِنَّ فى ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُوْنَ».
شک نیست که تمام موجودات زنده براى تجدید قوا و به دست آوردن نیروى لازم براى ادامه فعالیت هاى زندگى نیاز به استراحت دارند؛ استراحتى که به طور اجبارى به سراغ آنها بیاید و حتى افراد حریص را مجبور به انجام آن کند. براى تأمین این هدف چه عاملى بهتر از خواب تصوّر مى شود که الزاما به سراغ انسان مى آید و او را مجبور مى کند که تمام فعالیت هاى جسمى، و حتى قسمت عمده فعالیت هاى فکرى خود را تعطیل کند، و در نتیجه در استراحتى عمیق فرو رود، و در این مدّت دستگاه هاى بدن بازسازى و آماده تلاش و حرکت جدید شوند؟
بدون شک اگر خواب نبود خیلى زود انسان پژمرده و فرسوده و پیر و شکسته مى شد. لذا گفته اند: خواب متناسب و آرام رمز سلامت و طول عمر و نشاط جوانى است. جالب اینکه در آیه مورد بحث، «نوم» و «ابْتِغاءَ فَضْلِ اللهِ» را در مقابل یکدیگر قرار داده؛ و به گفته بعضى از مفسّران اولى نشانه مرگ و دومى نشانه رستاخیز است. تعبیر «ابْتِغاءَ فَضْلِ اللهِ»؛ (بهره گیرى از فضل پروردگار) اشاره به نکته لطیفى است که هم تلاش و کوشش انسان را در زندگى مورد توجّه قرار مى دهد، و هم فضل الهى را. یعنى از آمیختن این دو به یکدیگر، انسان از مواهب جهان بهره مند مى گردد. این نکته نیز قابل توجّه است که آیه فوق علاوه بر خواب شب، خواب روز را نیز ذکر مى کند. «مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ» در حالى که مسلّم است خواب اصولا مربوط به شب مى باشد و آیات قرآن نیز گواه این معنى است. ولى گاهى شرائطى در زندگى انسان پیش مى آید که مجبور مى شود شب بیدار بماند و روز بخوابد، در سفرهاى شبانه، و در مناطق گرم و سوزان که فعالیت هاى روز به خاطر گرماى هوا متوقّف مى شود این معنى کاملا مشهود است.
در عصر ما که بسیارى از مؤسّسات صنعتى و درمانى مجبورند تمام شبانه روز را کار کنند و چون تعطیل کردن برنامه ها ممکن نیست کارگران در سه نوبت به کار وادار مى شوند به همین جهت نیاز به خواب روزانه از هر وقت دیگر واضح تر به نظر مى رسد. حال اگر برنامه تنظیم خواب در اختیار انسان نبود و جانشینى خواب روز بجای شب میّسر نمى گشت؛ مسلّما مشکلات بزرگى در زندگى او پیدا مى شد.
همچنین در آیه47 سوره فرقان بعد از آنکه تصریح مى‌کند: (او کسى است که شب را براى شما پوشش قرار داد)؛ «هُوَ الَّذِىْ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباسا» روى مسأله خواب تکیه کرده و مى فرماید: (خواب را مایه استراحت قرار داده)؛ «وَ النَّوْمَ سُباتا». تعبیر به «هُوَ اَلَّذِى»؛ (او کسى است که...) مى تواند اشاره به جنبه توحیدى این امور باشد که هر کدام نشانه اى از ذات پاک او است و یا جنبه بخشندگى نعمت که انسان ولى نعمت خود را بشناسد، و مسلّمآ شناخت ولى نعمت نیز مقدّمه اى براى معرفت او خواهد بود.
جالب اینکه به دنبال آن مى فرماید: (و روز را وسیله حیات [و حرکت] قرار داد)؛ «وَ جَعَلَ النَّهارَ نَشُورا».(1) که اشاره به گسترش انسان ها در صحنه زندگى و حرکت آنها به سوى مقاصد مختلف حیات باشد؛ و به این ترتیب با ورود تاریکى شب، شیپور خواب و استراحت نواخته مى شود، و با طلوع آفتاب شیپور بیدارى. و این احتمال نیز وجود دارد که بتوان گفت: در روشنایى روز روح گسترش پیدا مى کند و انسان کاملا بیدار مى شود؛ که بى شباهت به نشور روز قیامت و زنده شدن بعد از مرگ نیست. علاوه بر این در سوره نبأ نیز همین معنى با مختصر تفاوتى تکرار شده؛ و مى فرماید: (و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم * و شب را پوششى [براى شما])؛ «وَجَعَلْنا نُومَکُمْ سُباتا * وَ جَعَلْنا اللَّیْلَ لِباسا». همان‌گونه که لباس، انسان را از بسیاری چیزها حفظ مى کند و مایه سلامت او است؛ تاریکى شب نیز چنین اثرى دارد.
همچنین در آیه11 سوره انفال که از ماجراى جنگ بدر سخن مى گوید به این نکته اشاره مى کند که یکى از نعمت هاى خدا به مؤمنان در آن شب تاریخى این بود که خواب سبکى شما را فرو گرفت و این خواب از سوى خداوند مایه آرامش جسم و جان شما گردید؛ «اِذْ یُغَشِّیْکُمُ النُّعاسُ أَمَنَةً مِنْهُ»؛ (و [یادآورید] هنگامى را که خواب سبکى که مایه آرامش بود از سوى خدا، شما را فرا گرفت). این خواب آرام بخش مخصوصا بعد از طى آن مسافت نسبتا طولانى، براى آنها سبب تجدید قوا و آمادگى براى جنگ سرنوشت ساز فردا در میدان بدر بود. جنگى که به پیروزى چشمگیر مسلمانان منتهى شد. تعبیر به «نُعاسْ»؛ (خواب سبک) شاید اشاره به این است که در عین استراحت آن چنان خواب عمیقى بر آنها مسلّط نشد که دشمن بتواند از موقعیّت استفاده کرده و بر آنها شبیخون زند. به این ترتیب اصل آن خواب نعمت بود و کیفیّت آن نیز نعمتى دیگر. به هر حال آیه فوق نیز تأکیدى بر تأثیر خواب در تمام مراحل، بر روى اعصاب و جسم و جان انسان و تجدید قوا براى تلاش بیشتر و جهاد نیرومند تر است.
پی نوشت:
(1). توجّه داشته باشید که «نُشُور» معنى مصدر و «سُبات» نیز معنى مصدرى یا اسم مصدرى دارد؛ و اطلاق آنها بر «لیل» و «نهار» به عنوان مبالغه و تأکید است.
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 هـ ش، چاپ نهم، ج 2، ص 151.
