بیان قرآن درباره مستضعفان و مستکبران

پرسش :

قرآن به چه کسانی «مستکبر» و به چه کسانی «مستضعف» می گوید؟

پاسخ :
در آیات قرآن مجید کراراً سخن از «مستکبران» و «مستضعفان» به میان آمده؛ و این موضوعى است مهم و قابل ملاحظه.

راغب در مفردات مى گوید: «کبر» و «تکبر» و «استکبار» معانى نزدیک به هم دارد. سپس مى افزاید: «استکبار» دو معنا دارد: نخست این که انسان تلاش و کوشش کند که بزرگ شود و به اصطلاح شرایط لازم را براى بزرگى از هر نظر آماده کند. این استکبارى است ممدوح، دیگر این که بزرگى را به خود ببندد بى آن که شایسته آن باشد، و این مذموم است و در قرآن مجید از آن مذمّت شده؛ چنانکه درباره شیطان مى خوانیم: «أَبَى وَاسْتَکْبَرَ»(1)؛ (او از سجده کردن بر آدم سر باز زد، و تکبر ورزید).

سپس مى افزاید: گاه قرآن مجید مستکبران را در مقابل ضعفاء قرار داده؛ اشاره به این که برترى جویى آنها به خاطر قوّت جسمانى یا مال و ثروت بوده است.(2)

نقطه مقابل «استکبار»، «استضعاف» است که به معناى طلب کردن ضعف و ناتوانى است. منتها چون این مادّه غالباً در قرآن مجید به صورت فعل مجهول یا اسم مفعول به کار رفته به معناى ضعفى است که از سوى مستکبران بر گروهى تحمیل مى شود، و آنها را به ناتوانى مى کشانند. البتّه گاهى به صورت فعل معلوم درباره مثل فرعون که بنى اسرائیل را به ضعف و ناتوانى و بردگى کشانده بود به کار رفته است: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلاَ فِی الاْرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ»(3)؛ (فروعون در زمین برترى جویى کرد، و اهل آن را به گروههاى مختلفى تقسیم نموده؛ گروهى از آنها را به ضعف و ناتوانى مى کشاند).

این نکته نیز قابل توجّه است که «مستضعف» در قرآن مجید به دو معنا به کار رفته است: نخست افراد مظلومى که به ناحق تحت ستم قرار گرفته اند و مورد الطاف الهى هستند، چنانکه درباره ستمدیدگان بنى اسرائیل مى فرماید: «وَنُرِیدُ أَنْ نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِى الاْرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ»(4)؛ (ما اراده کرده ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روى زمین قرار دهیم).

معناى دوّمى که غالباً در قرآن مجید در آن استعمال شده کسانى هستند که بر اثر جهل و نادانى و تقلید و تعصّب به ناتوانى فکرى کشیده شده اند، و چشم و گوش بسته دنبال سران ظالم و رهبران گمراه حرکت مى کنند، و همین ها هستند که آیات فوق به مخاصمه و مجادله آنها با مستکبران در روز قیامت اشاره مى کند؛ و تصریح مى نماید که آنها همچون مستکبران عذاب مضاعف دارند، عذابى به خاطر گمراهیشان و عذابى به خاطر آن که تنور مستکبران را داغ کردند و پایه هاى حکومت جبّار آنها را محکم نمودند.

پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره بقره، آیه 34.
(2). مفردات راغب، مادّه «کبر».
(3). سوره قصص، آیه 4.
(4). سوره قصص، آیه 5.

منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 شمسی، چاپ: نهم، ج 1، ص 382.