پرسش :
آيا عادت از نظر اسلام خوب است؟ از نظر اسلام چه عادتهايي خوب است و چه عادتهايي بد؟
پاسخ :
تعريفي كه براي عادت كرده اند اين است كه در صورت تكرار يك عمل و ملكه شدن آن عمل براي انسان عادت حاصل مي شود و همان طور كه خودتان فرموديد ما دو گونه عادت (عادت خوب و بد) داريم اگر رفتار و عقايد نادرست ملكه نفس و ذهن ما شده باشد ما به رفتار و عقايد بدي عادت كرده ايم اما اگر رفتار و عقايد درستي ملكه ما شده باشد ما عادت خوبي داريم.
نكته قابل توجه آن است كه ما از خودِ عادت براي رهايي از دست عادت استفاده مي كنيم يعني براي رهايي از عادت بد ناچاريم عادات خوب را در خودمان ايجاد و جايگزين عادات عادات بد كنيم به طور كلي عادت با تمام وسعت دايره اثر و عملش در انسان و حتي حيوانات صرف نظر از ساير جهات و جنبه ها و آثار وجودي گوناگونش از جمله عواملي است كه اگر آگاهانه و بطور اصولي مورد توجه و استفاده قرار بگيرد نقش و اثر تربيتي مخصوص به خود داشته و در مواردي امر تربيت و حتي تعليم مبتني و متكي بر پيدايش عادت مي گردد.[1]
به طور كلي تكرار اعمال مستحب و مطلوب تا اندازه اي كه ملكه ما بشود از عادات خوب محسوب مي شود. به عنوان مثال عادت عادت به بيداري شب براي نماز شب، عادت به جود و بخشش، عادت به احترام ديگران خصوصاً احترام به پدر و مادر، عادت به اينكه انسان عباداتش را پنهان كند تا از ريا مصون بماند، عادت به تشكر كردن از ديگران و عادت به مخالفت با هوي نفس هم از عادتهاي مطلوب هستند.
قرآن كريم مي فرمايد: و من يوق شحَّ نفسه فاولئك هم المفلحون (تغابن/16)
صفت بخل فقط در صورتي زائل مي شود كه انسان به بذل مال عادت كند[2]
حضرت امام خميني(ره) مي فرمايد:
قبل از ورود به ماه رمضان توبه نمائيد و زبان را به مناجات حق تعالي عادت دهيد.[3] و در جاي ديگر مي فرمايد: دل را عادت بده به ياد محبوب بلكه به خواست خدا صورت قلب صورت ذكر حق شود.[4]
و در كتب اخلاقي آمده است: براي اينكه كسي به دروغ گفتن عادت نكند بايد از دروغهاي كوچك دوري جويد تا بتواند زبان خويش را كنترل كند.
و علاج سكوت در مقام عمل ان است كه بعضي از سخنان لازم را نگوييد تا به ترك سخنان غير ضروري عادت كند.[5]
عادت بد: عاداتي مانند عادت به گناه، عادت به لهو و لعب، عادت به خلق و خوي بد، عادت به گناهان زبان مانند غيبت و دروغ، عادت به خودستايي، عادت به بددهني و فحش، عادت به هرزه گويي و شكم پروري... از اقسام عادت بد هستند.
رسول خدا _ صلي الله عليه و آله _ مي فرمايد: انّ من اعظم الخطايا اللّسان الكذوب به راستي از بزرگترين خطاها زباني است كه عادت به دورغ داشته باشد.[6] و در جاي ديگري مي فرمايد ان المومن ينطبع علي كلّ شي الا علي الكّذب و الخيانه مومن به هر چيزي عادت مي كند جز به دروغ و خيانت.[7]
يكي ديگر از عادات بد اين است كه عبادت را از روي عادت انجام دهد مثلاً نماز را از روي عادت مي خواند و هيچ توجهي درنماز به خدا ندارد.
در حديث است كه فرموده اند: به ركوع و سجود طولاني كسي نگاه نكنيد زيرا اين چيزي است كه او عادت كرده است مي‌ترسد اين شيوه را ترك كند بنابراين به راستگويي و امانتداري اشخاص نگاه كنيد.[8]
و فرموده اند گروهي از روي عادت و با غفلت روزه گرفته و در ماه رمضان نيز مانند ساير ماهها در غفلت بوده مرتكب گناهان شده و از روي عادت نيز وارد عيد مي شوند.[9]
بنابراين دستور داده اند كه كارها را به خاطر رسم و عادت انجام نداده و سعي كنيم اين كارها را با نيتي خالص و براي رضاي خداوند انجام داده و در خلوص خود نيز صادق باشيم.[10]
نكته قابل توجه در عادات بد اين است كه براي ترك آنها نمي توان به طور كلي و يكباره آن را ترك كرد همچنانكه شنيده ايد ترك عادت موجب مرض است.
بنابراين براي اينكه مهار نفس را هميشه در دست داشته باشيم و نفس طغيان نكند بايد با مدارا با نفس رفتار كرد و كم كم عادات بد را ترك كرد. در حديث هم هست كه مي فرمايد: ردّ المعتاد عن عادته كالمعجز. بر گرداندن كسي كه به كاري عادت كرده است همانند معجزه اي بسيار دشوار است.[11]
راههاي مبارزه با عادتهاي بد در اسلام
1 _ توصيه به علم آموزي: در اثر علم و اطلاع قبلي از هر واقعيتي، پيش از حصول عادت مصونيتي طبيعي و مطمئن در برابر تمام عادات منفي ايجاد مي شود.[12]
2 _ امر به تعقل و تفكر در هر امر و در هر مورد و هر مقامي: تعقل اساسي ترين عامل عادت شكن است. كه سبب انهدام پرده جهل و غفلت از برابر ديده دل گرديده.[13]
3 _ امر به ترك كليه اعمال و افكار مضر.
اسلام يك روش عادت شكني مخصوص خود دارد كه به صورت ترك جدي معاصي كبيره و عدم تكرار معاصي صغيره بيان گرديده.
توبه يا ترك جدّي معاصي و تخلفات، يك عامل عادت شكني است در برابر كليه انواع عادت روحي منفي، كه ابتدا در رديف آداب و رسوم خانوادگي يا آداب و سنن ملي و اجتماعي ناخودآگاه از جانب افراد پذيرفته شده و تدريجاً به حالات و صفات روحي ثابت و موثرتري تبديل مي گردند و اين عادات و صفات روحي منفي اعم از اينكه منشاء ارثي داشته باشند يا اكتسابي. تا پايان عمر بطور ناخودآگاه همراه شخص بوده و موجب انواع انحرافات فردي و ابتلائات اجتماعي مي گردند.[14]
4 _ امر به معروف و نهي از منكر
اين تكليف يك نوع سعي و مجاهدت در بهبود وضع روحي و اخلاقي عرف و اجتماع است و اثرات تلقين به نفس آن در خودِ شخص عالم و عامل به وظايف و امر كننده بر معارف و نهي كننده از مناهي و منشا اثر بوده و يك عامل عادت شكن مهم و موثر است.[15]
منبع براي مطالعه بيشتر 1 . نقش تربيتي عادت، دكتر احمد صبور اردوباري، ج اول.
------------------------------------------
[1] . نقش تربيتي عادت، دكتراحممد صبوراردوبادي، ج اول، هدي، چاپ دوم ص21.
[2] . اخلاق، مترجم محمدرضا جباران، هجرت، چاپ 4، 1378، ص 7.
[3] . جهاد اكبر، امام خميني، موسسه نظم و نشر آثار امام خميني، چاپ 9، 1378، ص 38.
[4] . چهل حديث امام خميني، مؤسسه نظم و نشر آثار امام خميني، چاپ 20، 1378، ص 291.
[5] . مورد 1، ص226.
[6] . نقطه هاي آغاز اخلاق عملي (آيت الله مهدوي كني) دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ7، 1376، ص245.
[7] . همان.
[8] . اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، هجرت، چاپ4، 1378،ص430.
[9] . اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، هجرت، چاپ1378،ص335.
[10] . ترجمه المراقبات،ابراهيم محدث بندر ريگي، اخلاق، 1376،ص52.
[11] . نقطه هاي آغاز در اخلاق عملي، آيت الله مهدوي كني، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ 7، 1376،ص244.
[12] . نقش تربيتي عادت، دكتر احمد صبور اردوباري،ج اول،هدي، چاپ اول، ص228.
[13] .همان، ص241.
[14] .همان،ص245.
[15] . نقش تربيتي عادت، دكتر احمد صبور اردوباري،ج اول، هدي،چاپ اول،ص228.
( اندیشه قم )
تعريفي كه براي عادت كرده اند اين است كه در صورت تكرار يك عمل و ملكه شدن آن عمل براي انسان عادت حاصل مي شود و همان طور كه خودتان فرموديد ما دو گونه عادت (عادت خوب و بد) داريم اگر رفتار و عقايد نادرست ملكه نفس و ذهن ما شده باشد ما به رفتار و عقايد بدي عادت كرده ايم اما اگر رفتار و عقايد درستي ملكه ما شده باشد ما عادت خوبي داريم.
نكته قابل توجه آن است كه ما از خودِ عادت براي رهايي از دست عادت استفاده مي كنيم يعني براي رهايي از عادت بد ناچاريم عادات خوب را در خودمان ايجاد و جايگزين عادات عادات بد كنيم به طور كلي عادت با تمام وسعت دايره اثر و عملش در انسان و حتي حيوانات صرف نظر از ساير جهات و جنبه ها و آثار وجودي گوناگونش از جمله عواملي است كه اگر آگاهانه و بطور اصولي مورد توجه و استفاده قرار بگيرد نقش و اثر تربيتي مخصوص به خود داشته و در مواردي امر تربيت و حتي تعليم مبتني و متكي بر پيدايش عادت مي گردد.[1]
به طور كلي تكرار اعمال مستحب و مطلوب تا اندازه اي كه ملكه ما بشود از عادات خوب محسوب مي شود. به عنوان مثال عادت عادت به بيداري شب براي نماز شب، عادت به جود و بخشش، عادت به احترام ديگران خصوصاً احترام به پدر و مادر، عادت به اينكه انسان عباداتش را پنهان كند تا از ريا مصون بماند، عادت به تشكر كردن از ديگران و عادت به مخالفت با هوي نفس هم از عادتهاي مطلوب هستند.
قرآن كريم مي فرمايد: و من يوق شحَّ نفسه فاولئك هم المفلحون (تغابن/16)
صفت بخل فقط در صورتي زائل مي شود كه انسان به بذل مال عادت كند[2]
حضرت امام خميني(ره) مي فرمايد:
قبل از ورود به ماه رمضان توبه نمائيد و زبان را به مناجات حق تعالي عادت دهيد.[3] و در جاي ديگر مي فرمايد: دل را عادت بده به ياد محبوب بلكه به خواست خدا صورت قلب صورت ذكر حق شود.[4]
و در كتب اخلاقي آمده است: براي اينكه كسي به دروغ گفتن عادت نكند بايد از دروغهاي كوچك دوري جويد تا بتواند زبان خويش را كنترل كند.
و علاج سكوت در مقام عمل ان است كه بعضي از سخنان لازم را نگوييد تا به ترك سخنان غير ضروري عادت كند.[5]
عادت بد: عاداتي مانند عادت به گناه، عادت به لهو و لعب، عادت به خلق و خوي بد، عادت به گناهان زبان مانند غيبت و دروغ، عادت به خودستايي، عادت به بددهني و فحش، عادت به هرزه گويي و شكم پروري... از اقسام عادت بد هستند.
رسول خدا _ صلي الله عليه و آله _ مي فرمايد: انّ من اعظم الخطايا اللّسان الكذوب به راستي از بزرگترين خطاها زباني است كه عادت به دورغ داشته باشد.[6] و در جاي ديگري مي فرمايد ان المومن ينطبع علي كلّ شي الا علي الكّذب و الخيانه مومن به هر چيزي عادت مي كند جز به دروغ و خيانت.[7]
يكي ديگر از عادات بد اين است كه عبادت را از روي عادت انجام دهد مثلاً نماز را از روي عادت مي خواند و هيچ توجهي درنماز به خدا ندارد.
در حديث است كه فرموده اند: به ركوع و سجود طولاني كسي نگاه نكنيد زيرا اين چيزي است كه او عادت كرده است مي‌ترسد اين شيوه را ترك كند بنابراين به راستگويي و امانتداري اشخاص نگاه كنيد.[8]
و فرموده اند گروهي از روي عادت و با غفلت روزه گرفته و در ماه رمضان نيز مانند ساير ماهها در غفلت بوده مرتكب گناهان شده و از روي عادت نيز وارد عيد مي شوند.[9]
بنابراين دستور داده اند كه كارها را به خاطر رسم و عادت انجام نداده و سعي كنيم اين كارها را با نيتي خالص و براي رضاي خداوند انجام داده و در خلوص خود نيز صادق باشيم.[10]
نكته قابل توجه در عادات بد اين است كه براي ترك آنها نمي توان به طور كلي و يكباره آن را ترك كرد همچنانكه شنيده ايد ترك عادت موجب مرض است.
بنابراين براي اينكه مهار نفس را هميشه در دست داشته باشيم و نفس طغيان نكند بايد با مدارا با نفس رفتار كرد و كم كم عادات بد را ترك كرد. در حديث هم هست كه مي فرمايد: ردّ المعتاد عن عادته كالمعجز. بر گرداندن كسي كه به كاري عادت كرده است همانند معجزه اي بسيار دشوار است.[11]
راههاي مبارزه با عادتهاي بد در اسلام
1 _ توصيه به علم آموزي: در اثر علم و اطلاع قبلي از هر واقعيتي، پيش از حصول عادت مصونيتي طبيعي و مطمئن در برابر تمام عادات منفي ايجاد مي شود.[12]
2 _ امر به تعقل و تفكر در هر امر و در هر مورد و هر مقامي: تعقل اساسي ترين عامل عادت شكن است. كه سبب انهدام پرده جهل و غفلت از برابر ديده دل گرديده.[13]
3 _ امر به ترك كليه اعمال و افكار مضر.
اسلام يك روش عادت شكني مخصوص خود دارد كه به صورت ترك جدي معاصي كبيره و عدم تكرار معاصي صغيره بيان گرديده.
توبه يا ترك جدّي معاصي و تخلفات، يك عامل عادت شكني است در برابر كليه انواع عادت روحي منفي، كه ابتدا در رديف آداب و رسوم خانوادگي يا آداب و سنن ملي و اجتماعي ناخودآگاه از جانب افراد پذيرفته شده و تدريجاً به حالات و صفات روحي ثابت و موثرتري تبديل مي گردند و اين عادات و صفات روحي منفي اعم از اينكه منشاء ارثي داشته باشند يا اكتسابي. تا پايان عمر بطور ناخودآگاه همراه شخص بوده و موجب انواع انحرافات فردي و ابتلائات اجتماعي مي گردند.[14]
4 _ امر به معروف و نهي از منكر
اين تكليف يك نوع سعي و مجاهدت در بهبود وضع روحي و اخلاقي عرف و اجتماع است و اثرات تلقين به نفس آن در خودِ شخص عالم و عامل به وظايف و امر كننده بر معارف و نهي كننده از مناهي و منشا اثر بوده و يك عامل عادت شكن مهم و موثر است.[15]
منبع براي مطالعه بيشتر 1 . نقش تربيتي عادت، دكتر احمد صبور اردوباري، ج اول.
------------------------------------------
[1] . نقش تربيتي عادت، دكتراحممد صبوراردوبادي، ج اول، هدي، چاپ دوم ص21.
[2] . اخلاق، مترجم محمدرضا جباران، هجرت، چاپ 4، 1378، ص 7.
[3] . جهاد اكبر، امام خميني، موسسه نظم و نشر آثار امام خميني، چاپ 9، 1378، ص 38.
[4] . چهل حديث امام خميني، مؤسسه نظم و نشر آثار امام خميني، چاپ 20، 1378، ص 291.
[5] . مورد 1، ص226.
[6] . نقطه هاي آغاز اخلاق عملي (آيت الله مهدوي كني) دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ7، 1376، ص245.
[7] . همان.
[8] . اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، هجرت، چاپ4، 1378،ص430.
[9] . اخلاق، مترجم محمد رضا جباران، هجرت، چاپ1378،ص335.
[10] . ترجمه المراقبات،ابراهيم محدث بندر ريگي، اخلاق، 1376،ص52.
[11] . نقطه هاي آغاز در اخلاق عملي، آيت الله مهدوي كني، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ 7، 1376،ص244.
[12] . نقش تربيتي عادت، دكتر احمد صبور اردوباري،ج اول،هدي، چاپ اول، ص228.
[13] .همان، ص241.
[14] .همان،ص245.
[15] . نقش تربيتي عادت، دكتر احمد صبور اردوباري،ج اول، هدي،چاپ اول،ص228.
( اندیشه قم )
