پرسش :
ارتباط امام زمان و نواب آن حضرت با شيعيان به چه نحو مي باشد؟
پاسخ :
ارتباط امام زمان (عج) با شيعيان در دوران غيبت صغري يعني از سال 260 هجري (سال شهادت امام يازدهم) تا سال 329 (سال درگذشت آخرين نائب خاص امام) يعني حدود 69 سال[1] از طريق نايبان آن حضرت بوده است. (که مشهور به نواب اربعه مي باشند) اينان به ترتيب زماني عبارت بودند از:
1. ابوعمرو عثمان بن سعيد عمري ؛ 2. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعيد عمري، 3. ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي؛ 4. ابوالحسن علي بن محمد سمري.
و شيعيان سؤالات خود را از آنها به صورت مکتوب و شفاهي پي پرسيدند و آنها پاسخ سؤالات را از حضرت به صورت توقيع و يا شفاهي مي گرفتند و به شيعيان مي رساندند.[2]
در اين دوران حضرت جز با نايبان خاص خود تماس نمي گرفتند مگر در موارد استثنائي.[3]
البتّه امام زمان (عج) وکلاي ديگري نيز در مناطق مختلف مانند: بغداد، کوفه، اهواز، همدان، قم، ري، آذربايجان، نيشابور و... داشت که يا به وسيلة اين چهار نفر، که در رأس سلسله مراتب وکلاي امام قرار داشتند، امور مردم را به عرض حضرت مي رساندند.[4] و از سوي امام در مورد آنان «توقيع» هايي صادر مي شده است.[5] و يا آنگونه که بعضي از محققان احتمال داده اند ـ سفارت و وکالت اين چهار نفر، وکالتي عام و مطلق بوده ولي ديگران در موارد خاصي وکالت و نيابت داشته اند.[6] مانند:
محمد بن جعفر اسدي، احمد بن اسحاق اشعري قمي، ابراهيم بن محمد همداني، احمد بن حمزة بن اليسع[7]، محمد بن ابراهيم بن مهزيار[8] و ابومحمد وجنائي[9] و همچنين صاحب کشف الغمه از شيخ ابوجعفر از محمد بن ابي عبدالله الکوفي نقل مي کند که اين افراد حضرت و معجزات او را ديدند و از جانب آن حضرت وکالت داشتند در شهرهاي خودشان، مثلاً از بغداد عمروي پسرش و حاجز و بلالي و عطار، و از کوفه عاصمي، و از اهواز محمد بن ابراهيم بن مهزيار، و از قم محمد بن اسحاق و از همدان محمد بن صالح، و از ري بسامي و اسدي، و از آذربايجان قاسم بن العلاء، و از نيشابور محمد بن شاذان.
و از غير وکلاء نام عدّه اي را مي برد از شهرهاي مختلف که حضرت را ديده اند مثلاً از بغداد ابي القاسم بن ابي حابس، و ابوعبدالله الکندي، و ابوعبدالله الجنيدي، و هارون القزاز، والنيلي، و ابوالقاسم بن رئيس و...، و از همدان محمد بن کشمرد، و جعفر بن همدان و از دينور حسن بن هارون، و از اصفهان ابن باذ مثاله، و از ري قاسم ابن موسي و فرزندش و از قزوين مرداس، از نيشابور محمد بن شعيب بن صالح و همچنين نام عدّه اي ديگر از شهرهاي مختلف مي برد.[10]
بعد از رحلت امام عسگري ـ عليه السّلام ـ گروهي از اهل قم به سامرا آمدند و چون دانستند که امام رحلت فرموده است، گفتند: جانشين امام کيست؟ حاضران جعفر را نشان دادند. آنها به جعفر سلام کرده تسليت و تهنيت گفتند و اظهار داشتند: نامه ها و پول هايي آورده ايم، بفرماييد نامه ها را چه کساني نوشته اند و پول ها چقدر است؟ جعفر از اين سؤال برآشفت و برخاست و در حالي که گرد جامه هاي خود را مي تکانيد گفت اينها از ما انتظار دارند علم غيب بدانيم!! در اين ميان خادمي از خانه بيرون آمد و گفت: نامه ها از فلان کس و فلان کس است و در هميان هزار دينار است که ده تا از آنها را آب طلا داده اند.
نمايندگان مردم قم نامه ها و هميان را تحويل داده و به خادم گفتند: هر کس تو را براي گرفتن هميان فرستاده، او امام است.[11]
توقيع هايي که از حضرت صادر شده در کتاب هاي تاريخي و حديثي نقل شده است و ما به عنوان نمونه بعضي از آنها را براي شما نقل مي کنيم.[12] ابواسحق از محمد بن عثمان عمري التماس نموده که عريضه او را برساند و سؤالي چند که نموده جواب بگيرد. آن حضرت بخط خود نوشته فرستاده اند امّا آنچه سؤال کرده اي حق تعالي ترا به راه راست بدارد و هدايت نمايد از احوال جماعتي از بني اعمام و پسر عمان و خويشان ما بدان که ميانة حق تعالي و هيچ آفريده اي قرابت و خويشي نيست و هر که منکر باشد از ما نيست و حال او حال پسر نوح است و امّا امر جعفر عم من و فرزندان او امر برادران يوسف است.
و امّا فقاع آشاميدن حرام است و امّا مال هاي شما قبول نمي کنم آن را الا از براي پاک شدن آن اموال هر که بخواهد برساند و هر که خواهد قطع نمايد و هر چه خداي تعالي به ما مي رساند به از آن است که شما مي رسانيد. و امّا ظهور فرج که از آن پرسيده اي آن امريست با حق تعالي و آنها که وقتي قرار مي دهند دروغ گويانند، و امّا آنچه که جمعي را گمان اين است که امام حسين ـ عليه السّلام ـ کشته نشد آن کفر و گمراهيست و امّا آنچه گفته اي که هر چه بر ما مشکل شود چه بايد کرد رجوع کنيد در آنها حجتند بر شما و من حجتم بر ايشان و محمد بن عثمان و پسرش کتاب ايشان کتاب من است و نزد من ثقه اند.
و امّا آنچه از براي ما مي فرستند و هديه مي کنند تا پاک و بي شبهه بنابراين شد نزد ما مقبول نيست و ثم مغَيه حرام است و محمد بن شاذان از شيعة ماست و ابوالخطاب ملعونست و اصحاب او همه به لعن گرفتارند و با ايشان تکلم مکنيد که من و پدران من از ايشان بري و بيزاريم و امّا خمس را ما به شيعة خود مباح کرده ايم و بر ايشان حلالست تا وقت ظهور ما و امّا پشيماني قوم که شک در دين خدا داشته باشند ما را به صلة ايشان حاجت نيست. و اگر استقاله کنند ما اقاله کرده ايم و اين که پرسيده اي از سبب و علّت غيبت نشنيده اي که حق تعالي مي گويد: «لا تسئلوا عن اشياء ان تبد لکم تسئوکم» از آنچه نبايد پرسيد مپرسيد و هيچ يک از پدران ما نبودند که بيعت ظالمي و طاغي در گردن ايشان نبود و لکن وقتي که ظهور کنم بيعت هيچ طاغي و ظالمي در گردن من نخواهد بود و امّا آنکه پرسيده اي از نفع يافتن ازمن در حال غيبت به درستي که اين مثل نفع يافتن از آفتاب است در روز ابري اگر چه آن روز آفتاب از نظرها غايب است امّا همان نفع او به عالميان مي رسد و به درستي که من امانم از براي اهل زمين چنانچه ستاره ها امانند از براي اهل آسمان و بايد که سؤال از چيزهايي که لا يعني باشد نکنيد و به هر چه شما را به آن تکليف نکرده اند کار مداريد و زينهار که دعا کنيد در تعجيل فرج که فرج شما در آن است که از حق تعالي در همه وقت خصوصاً وقت استجابت دعوات و عقب صلوات تعجيل فرج آل محمد مي طلبيده باشيد و سلام بر تو اي ابااسحق و بر هر که تابع حق باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . توقيع به معناي حاشيه نويسي است و در اصطلاح علماي شيعه به نامه ها و فرمان هايي که در زمان غيبت صغري از طرف امام به شيعيان رسيده توقيع گفته مي شود.
[2] . طوسي، الغيبه، ص190؛ صدر، سيد محمد، تاريخ غيبت صغري امام مهدي، ج2، ص83؛ ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي مي گويد: اگر از آسمان فرو افتم و پرندگان مرا تکه تکه بربايند و يا باد مرا به هر جاي پستي بيندازد براي من بهتر است از اين که در دين خدا به رأي خود و پيش خود حرفي بزنم، بلکه آنچه مي گويم از سرچشمة اصلي و از محبت خدا شنيده ام.
[3]. اربلي، کشف الغمه، ج3، ص340ـ341.
[4] . چنانچه طبق نقل شيخ طوسي، حدود ده نفر در بغداد به نمايندگي از طرف محمد بن عثمان فعاليت مي کردند، (الغيبه، ص225).
[5] . صدر، المهدي، ص189.
[6] . امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج2، ص48.
[7] . طوسي، الغيبه، ص257ـ258.
[8] . محمد بن يعقوب کليني، اصول کافي، ج1، ص518، ح5.
[9] . طبرسي، اعلام الوري، ص444.
[10] . اربلي، کشف الغمه، ج3، ص340ـ341.
[11] . صدوق، کمال الدين، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، (التبابعة) لجامعة المدرسين بقم، 1405ق، ص475؛ سيرة پيشوايان، ص658 به بعد.
[12] . اربلي، کشف الغمه، ج3، ص340ـ341.
ارتباط امام زمان (عج) با شيعيان در دوران غيبت صغري يعني از سال 260 هجري (سال شهادت امام يازدهم) تا سال 329 (سال درگذشت آخرين نائب خاص امام) يعني حدود 69 سال[1] از طريق نايبان آن حضرت بوده است. (که مشهور به نواب اربعه مي باشند) اينان به ترتيب زماني عبارت بودند از:
1. ابوعمرو عثمان بن سعيد عمري ؛ 2. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعيد عمري، 3. ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي؛ 4. ابوالحسن علي بن محمد سمري.
و شيعيان سؤالات خود را از آنها به صورت مکتوب و شفاهي پي پرسيدند و آنها پاسخ سؤالات را از حضرت به صورت توقيع و يا شفاهي مي گرفتند و به شيعيان مي رساندند.[2]
در اين دوران حضرت جز با نايبان خاص خود تماس نمي گرفتند مگر در موارد استثنائي.[3]
البتّه امام زمان (عج) وکلاي ديگري نيز در مناطق مختلف مانند: بغداد، کوفه، اهواز، همدان، قم، ري، آذربايجان، نيشابور و... داشت که يا به وسيلة اين چهار نفر، که در رأس سلسله مراتب وکلاي امام قرار داشتند، امور مردم را به عرض حضرت مي رساندند.[4] و از سوي امام در مورد آنان «توقيع» هايي صادر مي شده است.[5] و يا آنگونه که بعضي از محققان احتمال داده اند ـ سفارت و وکالت اين چهار نفر، وکالتي عام و مطلق بوده ولي ديگران در موارد خاصي وکالت و نيابت داشته اند.[6] مانند:
محمد بن جعفر اسدي، احمد بن اسحاق اشعري قمي، ابراهيم بن محمد همداني، احمد بن حمزة بن اليسع[7]، محمد بن ابراهيم بن مهزيار[8] و ابومحمد وجنائي[9] و همچنين صاحب کشف الغمه از شيخ ابوجعفر از محمد بن ابي عبدالله الکوفي نقل مي کند که اين افراد حضرت و معجزات او را ديدند و از جانب آن حضرت وکالت داشتند در شهرهاي خودشان، مثلاً از بغداد عمروي پسرش و حاجز و بلالي و عطار، و از کوفه عاصمي، و از اهواز محمد بن ابراهيم بن مهزيار، و از قم محمد بن اسحاق و از همدان محمد بن صالح، و از ري بسامي و اسدي، و از آذربايجان قاسم بن العلاء، و از نيشابور محمد بن شاذان.
و از غير وکلاء نام عدّه اي را مي برد از شهرهاي مختلف که حضرت را ديده اند مثلاً از بغداد ابي القاسم بن ابي حابس، و ابوعبدالله الکندي، و ابوعبدالله الجنيدي، و هارون القزاز، والنيلي، و ابوالقاسم بن رئيس و...، و از همدان محمد بن کشمرد، و جعفر بن همدان و از دينور حسن بن هارون، و از اصفهان ابن باذ مثاله، و از ري قاسم ابن موسي و فرزندش و از قزوين مرداس، از نيشابور محمد بن شعيب بن صالح و همچنين نام عدّه اي ديگر از شهرهاي مختلف مي برد.[10]
بعد از رحلت امام عسگري ـ عليه السّلام ـ گروهي از اهل قم به سامرا آمدند و چون دانستند که امام رحلت فرموده است، گفتند: جانشين امام کيست؟ حاضران جعفر را نشان دادند. آنها به جعفر سلام کرده تسليت و تهنيت گفتند و اظهار داشتند: نامه ها و پول هايي آورده ايم، بفرماييد نامه ها را چه کساني نوشته اند و پول ها چقدر است؟ جعفر از اين سؤال برآشفت و برخاست و در حالي که گرد جامه هاي خود را مي تکانيد گفت اينها از ما انتظار دارند علم غيب بدانيم!! در اين ميان خادمي از خانه بيرون آمد و گفت: نامه ها از فلان کس و فلان کس است و در هميان هزار دينار است که ده تا از آنها را آب طلا داده اند.
نمايندگان مردم قم نامه ها و هميان را تحويل داده و به خادم گفتند: هر کس تو را براي گرفتن هميان فرستاده، او امام است.[11]
توقيع هايي که از حضرت صادر شده در کتاب هاي تاريخي و حديثي نقل شده است و ما به عنوان نمونه بعضي از آنها را براي شما نقل مي کنيم.[12] ابواسحق از محمد بن عثمان عمري التماس نموده که عريضه او را برساند و سؤالي چند که نموده جواب بگيرد. آن حضرت بخط خود نوشته فرستاده اند امّا آنچه سؤال کرده اي حق تعالي ترا به راه راست بدارد و هدايت نمايد از احوال جماعتي از بني اعمام و پسر عمان و خويشان ما بدان که ميانة حق تعالي و هيچ آفريده اي قرابت و خويشي نيست و هر که منکر باشد از ما نيست و حال او حال پسر نوح است و امّا امر جعفر عم من و فرزندان او امر برادران يوسف است.
و امّا فقاع آشاميدن حرام است و امّا مال هاي شما قبول نمي کنم آن را الا از براي پاک شدن آن اموال هر که بخواهد برساند و هر که خواهد قطع نمايد و هر چه خداي تعالي به ما مي رساند به از آن است که شما مي رسانيد. و امّا ظهور فرج که از آن پرسيده اي آن امريست با حق تعالي و آنها که وقتي قرار مي دهند دروغ گويانند، و امّا آنچه که جمعي را گمان اين است که امام حسين ـ عليه السّلام ـ کشته نشد آن کفر و گمراهيست و امّا آنچه گفته اي که هر چه بر ما مشکل شود چه بايد کرد رجوع کنيد در آنها حجتند بر شما و من حجتم بر ايشان و محمد بن عثمان و پسرش کتاب ايشان کتاب من است و نزد من ثقه اند.
و امّا آنچه از براي ما مي فرستند و هديه مي کنند تا پاک و بي شبهه بنابراين شد نزد ما مقبول نيست و ثم مغَيه حرام است و محمد بن شاذان از شيعة ماست و ابوالخطاب ملعونست و اصحاب او همه به لعن گرفتارند و با ايشان تکلم مکنيد که من و پدران من از ايشان بري و بيزاريم و امّا خمس را ما به شيعة خود مباح کرده ايم و بر ايشان حلالست تا وقت ظهور ما و امّا پشيماني قوم که شک در دين خدا داشته باشند ما را به صلة ايشان حاجت نيست. و اگر استقاله کنند ما اقاله کرده ايم و اين که پرسيده اي از سبب و علّت غيبت نشنيده اي که حق تعالي مي گويد: «لا تسئلوا عن اشياء ان تبد لکم تسئوکم» از آنچه نبايد پرسيد مپرسيد و هيچ يک از پدران ما نبودند که بيعت ظالمي و طاغي در گردن ايشان نبود و لکن وقتي که ظهور کنم بيعت هيچ طاغي و ظالمي در گردن من نخواهد بود و امّا آنکه پرسيده اي از نفع يافتن ازمن در حال غيبت به درستي که اين مثل نفع يافتن از آفتاب است در روز ابري اگر چه آن روز آفتاب از نظرها غايب است امّا همان نفع او به عالميان مي رسد و به درستي که من امانم از براي اهل زمين چنانچه ستاره ها امانند از براي اهل آسمان و بايد که سؤال از چيزهايي که لا يعني باشد نکنيد و به هر چه شما را به آن تکليف نکرده اند کار مداريد و زينهار که دعا کنيد در تعجيل فرج که فرج شما در آن است که از حق تعالي در همه وقت خصوصاً وقت استجابت دعوات و عقب صلوات تعجيل فرج آل محمد مي طلبيده باشيد و سلام بر تو اي ابااسحق و بر هر که تابع حق باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . توقيع به معناي حاشيه نويسي است و در اصطلاح علماي شيعه به نامه ها و فرمان هايي که در زمان غيبت صغري از طرف امام به شيعيان رسيده توقيع گفته مي شود.
[2] . طوسي، الغيبه، ص190؛ صدر، سيد محمد، تاريخ غيبت صغري امام مهدي، ج2، ص83؛ ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي مي گويد: اگر از آسمان فرو افتم و پرندگان مرا تکه تکه بربايند و يا باد مرا به هر جاي پستي بيندازد براي من بهتر است از اين که در دين خدا به رأي خود و پيش خود حرفي بزنم، بلکه آنچه مي گويم از سرچشمة اصلي و از محبت خدا شنيده ام.
[3]. اربلي، کشف الغمه، ج3، ص340ـ341.
[4] . چنانچه طبق نقل شيخ طوسي، حدود ده نفر در بغداد به نمايندگي از طرف محمد بن عثمان فعاليت مي کردند، (الغيبه، ص225).
[5] . صدر، المهدي، ص189.
[6] . امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، ج2، ص48.
[7] . طوسي، الغيبه، ص257ـ258.
[8] . محمد بن يعقوب کليني، اصول کافي، ج1، ص518، ح5.
[9] . طبرسي، اعلام الوري، ص444.
[10] . اربلي، کشف الغمه، ج3، ص340ـ341.
[11] . صدوق، کمال الدين، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، (التبابعة) لجامعة المدرسين بقم، 1405ق، ص475؛ سيرة پيشوايان، ص658 به بعد.
[12] . اربلي، کشف الغمه، ج3، ص340ـ341.
