پرسش :
آيا حجيت قرآن ذاتي است و از مصونيت ذاتي برخوردار است؟
پاسخ :
حجّت در لغت يعني دليل و برهان.[1] هر چيزي كه مي‌تواند مورد احتجاج و استدلال بر عليه غير واقع شود.[2] حجت دو قسم است:
حجت منطقي: عبارت است از مجموعه مركب از چند قضيه براي به نتيجه رساندن مطلوب، اعم از اين كه در مقام خصومت و يا غير آن باشد.[3] حجت قطعي: حجتي است كه مفيد يقين باشد، و مقصود از آن رسيدن به نتيجه قطعي است.[4]
در اين راستا قرآن شريف مي‌فرمايد: «يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ»[5]؛ اي مردم به درستي كه از طرف پروردگارتان كتاب برهاني براي شما آمده است. برهان يعني ظهور؛ و به دليلي گفته مي‌شود كه ظاهر و قطعي باشد. از اين رو به چيزي كه روشن است و تاريك و مبهم نيست، برهان مي‌گويند. موساي كليم ـ عليه السّلام ـ كه با عصا و يد بيضا مبعوث شد، خداوند به او فرمود: فذانك برهانان من ربّك[6]؛ يعني اين دو معجزه، دو برهان و دليل و شاهد روشني هستند كه جاي هيچ شكي را باقي نمي‌گذارند.
قرآن كريم محتوايي دارد كه با فطرت دروني انسانها هماهنگ و با جهان بيروني مطابق است، و از نظر شكل و قالب بيان هم به صورت برهاني و روشن، و با دليل قاطع است. اگر درباره خويش ادعا مي‌كند كه كلام خداست، با دليل مي‌گويد؛ و نشانه‌اش آن است كه همة مردم جهان را به مبارزه دعوت كرده؛ و اگر به توحيد و دين و وحي و رسالت و معاد رهنمون مي‌شود، دليل هر كدام را به همراه آن مي‌آورد.[7]
با اين توضيح، سؤال اين است كه آيا حجيت قرآن ذاتي است؟ استاد جوادي آملي، در تفسير شريف تسنيم مي‌فرمايند: قرآن سند رسالت است بي‌واسطه، و سند امامت است با واسطه. و خود، هم در سند از غير بي‌نياز است و هم در دلالت. و حجيت آن، از هر دو جهت ذاتي است (البته نه ذاتي اولي مانند برهان قطعي، بلكه نسبت به سنت ذاتي است). بنابراين، روايات بايد در دامان قرآن به نصاب حجيت برسد، و در تأييد محتوا با قرآن ارزيابي شود.[8]
قرآن كريم حجيت بالفعل و مستقل است، و در اصل حجيت، نياز به غير خود ندارد. اعتبار قرآن و حجيت استقلالي آن در مقام ثبوت است، و گرنه در مقام اثبات نيازمند به وسيله است، و قرآن مجيد حجيت مستقل خويش را در مرحله اثبات (نه ثبوت) به دو طريق احراز مي‌كند: 1. طريق اوّلي راه اولياست كه با شهود باطني و علم حضوري، حقانيت قرآن را مي‌يابند، و به آن قطع شهودي (عين اليقين) پيدا مي‌كنند؛ 2. و طريق دوم راه حكيمان است كه با علم حصولي و برهان عقلي به حجيت قرآن مي رسند.[9]
قرآن تا قيامت، استوار و غير قابل نسخ است. نگهبان كتب آسماني و در بردارنده تمام مصالح بندگان است. تناقض، اختلاف، افراط و تفريط در آن راه ندارد. دعوت به قيام مي‌كند.[10] يعني قرآن كتاب قيّم، برپا دارنده و سامان بخش است. بنابراين قرآن «يجري كما يجري الشّمس و القمر»[11] و همانند خورشيد و ماه در هر عصر و مصري درخشان، نوراني و خاموش نشدني است، و هيچ انحراف و كجي در آن راه ندارد.
قرآن كتاب نوراني است. خاصيت نوراني بودن قرآن اين است كه هم معارف آن روشن و مصون از ابهام و تيرگي است؛ و هم جوامع بشري را از هر گونه تاريكي اعتقادي و اخلاقي يا سرگرداني در انتخاب راه يا تحير در ترجيح هدف و مانند آن مي‌رهاند؛ و به شبستان روشن صراط مستقيم و هدف راستين بهشت عدن مي‌رساند. قرآن كريم كتاب نوري است كه از مبدأ نازل شده، و بايد هم در ذات خود روشن باشد، و هم روشنگر ديگر اشياء و اشخاص، و اين خاصيت نور است. قرآن كريم نور واحدي است كه روزنه‌ها و شعبه‌هايي دارد، كه همان سوره‌هاي قرآن است. قرآن نور محض الهي است. هر چيزي كه ظلمت و تاريكي باشد، از آن به دور است. لغز و معما، و ابهام و پيچيدگي در ساحت نوراني قرآن راه ندارد؛ البته نورانيت قرآن در آياتش تفاوت دارد. برخي از آيات مانند شمس و برخي چون قمر و برخي مانند ستارگان ديگر است، ولي در عين شدت و ضعف نوري، هيچ آيه‌اي در سراسر قرآن نمي‌توان يافت كه نوراني نباشد.[12]
امّا در رابطه مصونيت قرآن: آيا قرآن شريف از مصونيت ذاتي برخوردار است؟
مصونيت يعني محفوظ ماندن از تعرض و تحريف. يعني آيا قرآن از تعرض و تحريف به دور است و از اين جهت از مصونيت ذاتي برخوردار است؟ بلي، قرآن بايد تا قيام قيامت محفوظ باشد، و به همه افراد بشر برسد. قرآن كريم كه معجزة ختميه است، وقتي حجت بر مردم خواهد بود كه خود از گزنه هر گونه تحريفي در امان باشد؛ و فرشتگان، كه رصد الهي‌اند، اين وظيفه خطير را بر عهده دارند.
خداوند در قرآن شريف مي‌فرمايد: «انّا نحن نزّلنا الذكر و انّا له لحافظون»[13]؛ به درستي كه ما ذكر را فرستاديم و ما خود حافظ آن خواهيم بود.
خداي سبحان از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و كتاب خود، دفاع مي‌كند. و قرآن كريم را، احسن الحديث مي‌داند كه هيچ گاه كهنه نمي‌گردد، و بطلان در آن راه ندارد. و آن را ذكر محفوظ و نور خاموش نشدني اعلام مي‌دارد. هيچ بطلاني از درون و بيرون بر آن چيره نشود، و نور هدايتي باشد كه هميشه پرفروغ است، و هرگز به خاموشي نمي‌گرايد. و تذكره محفوظي براي فطرت الهي انسانها باشد، و هميشه آنان را به سوي مبدأ و آفريدگار خود سوق دهد.[14]
قرآن، مصون از هر شك و ريب است. كتاب هدايتي است كه هيچ شك و ريبي در آن راه ندارد؛ نه در اصل ادعاي اعجاز آن و نه در هدايت‌گري و محتوا و معارف آن. كتابي كه سراسر حق است و بطلان در آن راه ندارد. كتابي كه از ناحيه الله آمده، و روشن و روشنگر است،[15] چه جاي شك و ريب دارد؟
سخن قرآن اين است كه اگر چراغ روشن درون انسان كه همان عقل و فطرت اوست، بر اثر گناه و كفر و نفاق خاموش گردد، انسان، كوردل مي‌شود. و اگر نهان كسي كور باشد، قدرت تشخيص بين حق و باطل را ندارد، آن گاه تفاوت كلام الله و كلام بشر را درك نمي‌كند؛ و همان گونه كه در كلام بشر شك مي‌كند، در كلام الله نيز شك مي‌كند.[16]
مصونيت قرآن مجيد موهبت الهي و در ارتباط مستقيم با خداست. هم قرآن از مصونيت برخوردار است، و هم معصومين در تلقي وحي الهي از مصونيت برخوردارند. و مصونيت از گناه، خطا، در امر تبليغ و بيان اصول و فروع دين دارند.
قرآن شريف در مرحله ثبوت از حجيت و مصونيت ذاتي برخوردار است و هيچ گونه تاريكي، اختلاف و تعارض در آن راه ندارد و از هر گونه تعرض و دستبرد در امان است.
ظاهر و باطن قرآن حجيت و مدركيت دارد؛ و مي‌توان در موارد مختلف به آن تكيه كرد، و آن را مستقلاً مورد عمل قرار داد، و در گفتار و نظريات و استدلال‌هاي خويش به آن تمسك جست. زيرا قرآن از حجيت ذاتي و مستقل برخوردار است، و از اين جهت براي عموم مردم حجت و مدرك است.[17] از طرفي آيات فراواني دلالت به مصونيت قرآن شريف دارد، و تا ابد قرآن را مصون مي‌داند، و دست خيانت نمي‌تواند در قرآن مجيد دستبرد برد. حجيت و مصونيت قرآن از اول با خود قرآن بوده و ذاتي است، نه اين كه بعد از نازل شدن از سوي خدا به آن متوجه شده است.[18]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. كتاب بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، ج 1.
2. الاتقان في علوم القرآن؛ جلال الدين سيوطي، ج 2.
3. تاريخ و علوم قرآن؛ ابوالفضل مير محمدي.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . معين، محمد، فرهنگ فارسي، تهران، انتشارات امير كبير، چاپ هشتم، 1371، ج 1، ص 1341.
[2] . مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 12.
[3] . همان.
[4] . معين، محمد، فرهنگ فارسي، ج1، ص 1341.
[5] . نساء/ 174.
[6] . قصص/ 32.
[7] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير موضوعي قرآن در قرآن، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، 1378، ج 1، ص 294.
[8] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير تسنيم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، 1378، ج 1، صص 85 ـ 86.
[9] . همان، ص 105.
[10] . قرائتي، محسن، تفسير سوره نور، تهران، مركز فرهنگي درسهاي از قرآن، چاپ دوم، 1380، ج 7، ص 139.
[11] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ج 1، ص 562.
[12] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير موضوعي قرآن در قرآن، انتشارات اسراء، چاپ دوم، 1378 هـ ش، ج1، ص 357.
[13] . حجر/ 9.
[14] . جواد آملي، عبدالله، همان.
[15] . رعد/1.
[16] . جوادي آملي، عبدالله، همان، صص 361 ـ 364.
[17] . خويي، سيد ابو القاسم، بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، ترجمه صادق نجمي و هاشم زاده هريسي، دانشگاه آزادي اسلامي، چاپ پنجم، 1375، ج 1، ص413.
[18] . همان، ص 423.
حجّت در لغت يعني دليل و برهان.[1] هر چيزي كه مي‌تواند مورد احتجاج و استدلال بر عليه غير واقع شود.[2] حجت دو قسم است:
حجت منطقي: عبارت است از مجموعه مركب از چند قضيه براي به نتيجه رساندن مطلوب، اعم از اين كه در مقام خصومت و يا غير آن باشد.[3] حجت قطعي: حجتي است كه مفيد يقين باشد، و مقصود از آن رسيدن به نتيجه قطعي است.[4]
در اين راستا قرآن شريف مي‌فرمايد: «يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ»[5]؛ اي مردم به درستي كه از طرف پروردگارتان كتاب برهاني براي شما آمده است. برهان يعني ظهور؛ و به دليلي گفته مي‌شود كه ظاهر و قطعي باشد. از اين رو به چيزي كه روشن است و تاريك و مبهم نيست، برهان مي‌گويند. موساي كليم ـ عليه السّلام ـ كه با عصا و يد بيضا مبعوث شد، خداوند به او فرمود: فذانك برهانان من ربّك[6]؛ يعني اين دو معجزه، دو برهان و دليل و شاهد روشني هستند كه جاي هيچ شكي را باقي نمي‌گذارند.
قرآن كريم محتوايي دارد كه با فطرت دروني انسانها هماهنگ و با جهان بيروني مطابق است، و از نظر شكل و قالب بيان هم به صورت برهاني و روشن، و با دليل قاطع است. اگر درباره خويش ادعا مي‌كند كه كلام خداست، با دليل مي‌گويد؛ و نشانه‌اش آن است كه همة مردم جهان را به مبارزه دعوت كرده؛ و اگر به توحيد و دين و وحي و رسالت و معاد رهنمون مي‌شود، دليل هر كدام را به همراه آن مي‌آورد.[7]
با اين توضيح، سؤال اين است كه آيا حجيت قرآن ذاتي است؟ استاد جوادي آملي، در تفسير شريف تسنيم مي‌فرمايند: قرآن سند رسالت است بي‌واسطه، و سند امامت است با واسطه. و خود، هم در سند از غير بي‌نياز است و هم در دلالت. و حجيت آن، از هر دو جهت ذاتي است (البته نه ذاتي اولي مانند برهان قطعي، بلكه نسبت به سنت ذاتي است). بنابراين، روايات بايد در دامان قرآن به نصاب حجيت برسد، و در تأييد محتوا با قرآن ارزيابي شود.[8]
قرآن كريم حجيت بالفعل و مستقل است، و در اصل حجيت، نياز به غير خود ندارد. اعتبار قرآن و حجيت استقلالي آن در مقام ثبوت است، و گرنه در مقام اثبات نيازمند به وسيله است، و قرآن مجيد حجيت مستقل خويش را در مرحله اثبات (نه ثبوت) به دو طريق احراز مي‌كند: 1. طريق اوّلي راه اولياست كه با شهود باطني و علم حضوري، حقانيت قرآن را مي‌يابند، و به آن قطع شهودي (عين اليقين) پيدا مي‌كنند؛ 2. و طريق دوم راه حكيمان است كه با علم حصولي و برهان عقلي به حجيت قرآن مي رسند.[9]
قرآن تا قيامت، استوار و غير قابل نسخ است. نگهبان كتب آسماني و در بردارنده تمام مصالح بندگان است. تناقض، اختلاف، افراط و تفريط در آن راه ندارد. دعوت به قيام مي‌كند.[10] يعني قرآن كتاب قيّم، برپا دارنده و سامان بخش است. بنابراين قرآن «يجري كما يجري الشّمس و القمر»[11] و همانند خورشيد و ماه در هر عصر و مصري درخشان، نوراني و خاموش نشدني است، و هيچ انحراف و كجي در آن راه ندارد.
قرآن كتاب نوراني است. خاصيت نوراني بودن قرآن اين است كه هم معارف آن روشن و مصون از ابهام و تيرگي است؛ و هم جوامع بشري را از هر گونه تاريكي اعتقادي و اخلاقي يا سرگرداني در انتخاب راه يا تحير در ترجيح هدف و مانند آن مي‌رهاند؛ و به شبستان روشن صراط مستقيم و هدف راستين بهشت عدن مي‌رساند. قرآن كريم كتاب نوري است كه از مبدأ نازل شده، و بايد هم در ذات خود روشن باشد، و هم روشنگر ديگر اشياء و اشخاص، و اين خاصيت نور است. قرآن كريم نور واحدي است كه روزنه‌ها و شعبه‌هايي دارد، كه همان سوره‌هاي قرآن است. قرآن نور محض الهي است. هر چيزي كه ظلمت و تاريكي باشد، از آن به دور است. لغز و معما، و ابهام و پيچيدگي در ساحت نوراني قرآن راه ندارد؛ البته نورانيت قرآن در آياتش تفاوت دارد. برخي از آيات مانند شمس و برخي چون قمر و برخي مانند ستارگان ديگر است، ولي در عين شدت و ضعف نوري، هيچ آيه‌اي در سراسر قرآن نمي‌توان يافت كه نوراني نباشد.[12]
امّا در رابطه مصونيت قرآن: آيا قرآن شريف از مصونيت ذاتي برخوردار است؟
مصونيت يعني محفوظ ماندن از تعرض و تحريف. يعني آيا قرآن از تعرض و تحريف به دور است و از اين جهت از مصونيت ذاتي برخوردار است؟ بلي، قرآن بايد تا قيام قيامت محفوظ باشد، و به همه افراد بشر برسد. قرآن كريم كه معجزة ختميه است، وقتي حجت بر مردم خواهد بود كه خود از گزنه هر گونه تحريفي در امان باشد؛ و فرشتگان، كه رصد الهي‌اند، اين وظيفه خطير را بر عهده دارند.
خداوند در قرآن شريف مي‌فرمايد: «انّا نحن نزّلنا الذكر و انّا له لحافظون»[13]؛ به درستي كه ما ذكر را فرستاديم و ما خود حافظ آن خواهيم بود.
خداي سبحان از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و كتاب خود، دفاع مي‌كند. و قرآن كريم را، احسن الحديث مي‌داند كه هيچ گاه كهنه نمي‌گردد، و بطلان در آن راه ندارد. و آن را ذكر محفوظ و نور خاموش نشدني اعلام مي‌دارد. هيچ بطلاني از درون و بيرون بر آن چيره نشود، و نور هدايتي باشد كه هميشه پرفروغ است، و هرگز به خاموشي نمي‌گرايد. و تذكره محفوظي براي فطرت الهي انسانها باشد، و هميشه آنان را به سوي مبدأ و آفريدگار خود سوق دهد.[14]
قرآن، مصون از هر شك و ريب است. كتاب هدايتي است كه هيچ شك و ريبي در آن راه ندارد؛ نه در اصل ادعاي اعجاز آن و نه در هدايت‌گري و محتوا و معارف آن. كتابي كه سراسر حق است و بطلان در آن راه ندارد. كتابي كه از ناحيه الله آمده، و روشن و روشنگر است،[15] چه جاي شك و ريب دارد؟
سخن قرآن اين است كه اگر چراغ روشن درون انسان كه همان عقل و فطرت اوست، بر اثر گناه و كفر و نفاق خاموش گردد، انسان، كوردل مي‌شود. و اگر نهان كسي كور باشد، قدرت تشخيص بين حق و باطل را ندارد، آن گاه تفاوت كلام الله و كلام بشر را درك نمي‌كند؛ و همان گونه كه در كلام بشر شك مي‌كند، در كلام الله نيز شك مي‌كند.[16]
مصونيت قرآن مجيد موهبت الهي و در ارتباط مستقيم با خداست. هم قرآن از مصونيت برخوردار است، و هم معصومين در تلقي وحي الهي از مصونيت برخوردارند. و مصونيت از گناه، خطا، در امر تبليغ و بيان اصول و فروع دين دارند.
قرآن شريف در مرحله ثبوت از حجيت و مصونيت ذاتي برخوردار است و هيچ گونه تاريكي، اختلاف و تعارض در آن راه ندارد و از هر گونه تعرض و دستبرد در امان است.
ظاهر و باطن قرآن حجيت و مدركيت دارد؛ و مي‌توان در موارد مختلف به آن تكيه كرد، و آن را مستقلاً مورد عمل قرار داد، و در گفتار و نظريات و استدلال‌هاي خويش به آن تمسك جست. زيرا قرآن از حجيت ذاتي و مستقل برخوردار است، و از اين جهت براي عموم مردم حجت و مدرك است.[17] از طرفي آيات فراواني دلالت به مصونيت قرآن شريف دارد، و تا ابد قرآن را مصون مي‌داند، و دست خيانت نمي‌تواند در قرآن مجيد دستبرد برد. حجيت و مصونيت قرآن از اول با خود قرآن بوده و ذاتي است، نه اين كه بعد از نازل شدن از سوي خدا به آن متوجه شده است.[18]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. كتاب بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، ج 1.
2. الاتقان في علوم القرآن؛ جلال الدين سيوطي، ج 2.
3. تاريخ و علوم قرآن؛ ابوالفضل مير محمدي.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . معين، محمد، فرهنگ فارسي، تهران، انتشارات امير كبير، چاپ هشتم، 1371، ج 1، ص 1341.
[2] . مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 12.
[3] . همان.
[4] . معين، محمد، فرهنگ فارسي، ج1، ص 1341.
[5] . نساء/ 174.
[6] . قصص/ 32.
[7] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير موضوعي قرآن در قرآن، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، 1378، ج 1، ص 294.
[8] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير تسنيم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، 1378، ج 1، صص 85 ـ 86.
[9] . همان، ص 105.
[10] . قرائتي، محسن، تفسير سوره نور، تهران، مركز فرهنگي درسهاي از قرآن، چاپ دوم، 1380، ج 7، ص 139.
[11] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ج 1، ص 562.
[12] . جوادي آملي، عبدالله، تفسير موضوعي قرآن در قرآن، انتشارات اسراء، چاپ دوم، 1378 هـ ش، ج1، ص 357.
[13] . حجر/ 9.
[14] . جواد آملي، عبدالله، همان.
[15] . رعد/1.
[16] . جوادي آملي، عبدالله، همان، صص 361 ـ 364.
[17] . خويي، سيد ابو القاسم، بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، ترجمه صادق نجمي و هاشم زاده هريسي، دانشگاه آزادي اسلامي، چاپ پنجم، 1375، ج 1، ص413.
[18] . همان، ص 423.
