پرسش :

چرا در بسم الله الرحمن الرحيم، از لفظ رحمن و رحيم استفاده شده، و از صفات ديگر استفاده نكرده است؟

پاسخ :
صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خداوند است كه شامل؛ دوست و دشمن، مؤمن و كافر و... مي‌باشد و همه بندگان از مواهب گوناگون حيات بهره‌مندند.
و صفت «رحيم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است كه ويژه بندگان مطيع و صالح و فرمانبردار است. همچنين صفت «رحمان» در همه جاي قرآن به صورت مطلق بيان شده است، كه نشانه عموميت است، در حالي كه صفت «رحيم» گاهي به صورت مقيد ذكر شده، كه دليل بر خصوصيت آن است.
مانند: «و كان بالمؤمنين رحيماً»[1] و گاهي هم به صورت مطلق آمده، مانند: بسم الله الرحمن الرحيم.
در روايتي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ آمده كه فرمود: و الله اله كل شيء الرحمان بجميع خلقه، الرحيم بالمؤمنين خاصه؛ خداوند معبود همه چيز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان و نسبت به خصوص مؤمنان رحيم است.[2]
علاوه بر آن، رحمان را صيغه مبالغه دانسته‌اند كه خود دليل ديگري بر عموميت رحمان است. و «رحيم» را صفت مشبهه كه نشانه ثبات و دوام است كه ويژه مؤمنان است.
همچنين، رحمان از اسماء مختص به خداوند است، و در مورد غير او به كار نمي‌رود. در حالي كه رحيم هم براي خدا و هم براي غير خدا به كار مي‌رود. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: الرحمان اسم خاص بصفة عام و الرحيم اسم عام بصفة خاصة. رحمان اسم خاص است، امّا صفت عام دارد؛ ولي رحيم، اسم عام است به صفت خاص».[3]
با اين مقدمه مي‌توان گفت: در آغاز همه كار لازم است از صفتي استمداد كنيم كه آثارش بر سراسر جهان پرتو افكن است، همه موجودات را فراگرفته، و گرفتاران را در لحظات بحراني نجات بخشيده است. «و رحمتي وسعت كل شيء»[4] رحمت من همه چيز را فرا گرفته است. «ربنا وسعت كل شيء رحمة»[5] خدايا! رحمت خود را بر همه چيز گسترده‌اي.
و پيامبران نيز براي نجات خود از چنگال حوادث به دامن رحمت خدا چنگ مي‌زدند، قوم حضرت موسي ـ عليه السّلام ـ براي نجات از چنگال فرعونيان، مي‌گويند: «و نجنا برحمتك»[6] خدايا ما را به رحمت خود رهايي بخش. بنابراين در مورد آغاز كارها به هنگامي كه مي‌خواهيم به نام خداوند شروع كنيم، بايد دست به دامن واسعه او بزنيم؛ هم رحمت عام و هم رحمت خاصش. لذا بسم الله با صفت رحمان و رحيم مزين شده است.
آيا براي پيشرفت در كارها و پيروزي بر مشكلات صفتي مناسب‌تر از اين صفات مي‌باشد؟[7]
لذا اين دو صفت نسبت به ديگر صفات خداوند داراي عموميت و شمول بيشتري هستند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. پرتوي از قرآن؛ محمود طالقاني، ج1، ص 23.
2. تفسير حمد؛ امام خميني (ره).
3. التبيان، في تفسير القرآن؛ محمد بن حسن معروف به شيخ طوسي، ج1، ص 24.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . احزاب/ 43.
[2] . طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، قم، انتشارات اسراء، ج1، ص 23، ذيل سوره حمد، به نقل از كافي، و توحيد صدوق.
[3] . طبرسي، مجمع البيان، بيروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1406 هـ ق، ج 1، ص 21.
[4] . اعراف/ 156.
[5] . مؤمن/ 7.
[6] . يونس/ 86.
[7] . ر.ك: مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365، ج 1، ص 20 ـ 26.