پرسش :
امام مهدی (عج) در عصر غیبت چگونه زندگی می‌کنند؟
پاسخ :
چگونگی زندگی امام مهدی علیه السلام در عصر غیبت
زندگی بقیة الله الاعظم عجّل الله تعالی فرجه در زمان غیبت، و چگونگی آن، چنان است که خود آن حضرت در دعای حجاب از درگاه قادر متعال درخواست نموده که محجوب، و پشت پرده دیده‌ها باشد. «اَللهُمَّ احْجِبْنِی عَن عُیونِ اَعدائِی وَ اجْمَع بَینِی وَ بَینَ اَولِیائِی.»1
در تشرّف ابراهیم بن مهزیار آمده که از طائف گذشتیم و به قسمتی از دشت حجاز رسیدیم که عواملی نامیده می‌شد. در این دیدار امام علیه السلام به پسر مهزیار فرموده است:
پدرم با من پیمان بسته که در مخفی‌ترین و دورترین سرزمین‌ها مسکن گزینم تا از تیررس اهل ضلالت در امان باشم. این پیمان مرا به این ریگ‌‌زارهای عواملی و دشت حجاز از نجد تا تهامه انداخته است.2
در نقل دیگری آمده است که حضرت نمی‌خواهد در زیر پرچم هیچ حکومتی قرار گیرد تا بیعت کسی به گردنش نباشد.
البته این بدان معنا نیست که حضرت ولی‌عصر عجّل الله تعالی فرجه در محل اقامت خود، تنها است. بلکه همواره تعدادی از بزرگان در محضر آن سرور هستند تا در این دوران عزلت، وسیله رفع غربت از وجود اقدس آن هادی امّت و عصاره خلقت باشند. امام صادق‌علیه‌السلام فرمود:
«لابُدَّ لِصاحِبِ هَذا الاَمرِ مِن عُزلَةٍ وَ لا بُدَّ فِی عُزلَتِهِ مِن قُوّةٍ وَ مَا بِثَلاثِینَ مِن وَحشَةٍ وَ نِعمَ المَنزِلُ طِیبَة؛ برای صاحب این امر به ناگزیر دوران عزلتی هست و در ایام عزلت، نیرو و افرادی لازم است تا با وجود سی نفر، دیگر وحشتی نباشد. وه چه جایگاه خوبی است مدینه.»3
علامه مجلسی پس از ذکر این روایت می‌نویسد:
این روایت دلالت دارد بر این که همواره سی تن از شیعیان و نزدیکان در محضر آن بزرگوار هستند که هرگاه عمر یکی از آنها به پایان رسید؛ دیگری به جای او تعیین می‌شود و جای او را پر می‌کند.4
در تشّرف علّامه سید محسن امین عاملی آمده که حضرت برای جمعی از یارانش بیاناتی ایراد می‌فرمود. از جمله فرمود: «فرزندان حضرت زهراعلیها السلام اگر گرفتار انحرافی شوند، آخر کار، حقّ را دریافته از دنیا می‌روند.»
و فرمود: امیرعلی شریف مکّه در حال مرگ است. و من (سید محسن امین) که در عرض هفت سال اقامت در مکه و شرکت در مراسم حج، در آرزوی دیدار یار بودم؛ نگران آن دوست شدم و سریع خود را به منزل امیرعلی رساندم. دیدم همه اطرافیان نگران حال او هستند، و تا وارد سالن استراحتش گردیدم، دیدم همان وجود مبارک بر بالین امیرعلی، نام امامان اثنی‌عشری را با کلمه حجة الله تلقین می‌کند. تا به خودش رسید، فرمود: بگو اشهد انک حجة الله. شهادت گفتن همان و تمام کردن همان.
من از مهابت آن حضرت ساکت بودم که خیلی سریع تشریف بردند. تکانی خوردم که آقا کجا رفت؟ دیگران و بی‌خبران گفتند: که کجا رفت یعنی چه؟ آری آن را که خبر شد، خبری باز نیامد. 5
مکان زندگی امام زمان علیه السلام
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
در غیبت کبری به جز نزدیک‌ترین دوستان، کسی از جایگاه او اطلاع نخواهد داشت.6
نیز وارده شده که در غیبت کبری کسی از اقامتگاه او اطلاع ندارد، جز خدمتکاری که متصّدی امور آن سرور است..7
مرحوم شیخ مفید می‌فرماید:
اخبار فراوانی از پیشوایان معصوم علیهم السلام به ما رسیده که برای قائم عجّل الله تعالی فرجه دو غیبت است که یکی طولانی‌تر از دیگری است. در غیبت کوتاه، خواصّ شیعه از جایگاه او آگاهند، ولی در غیبت طولانی او، مردم از اقامتگاه او بی‌خبر خواهند بود، به جز دوستان مورد اعتماد که متصدّی خدمتگزاری آن حضرت هستند.8
آنچه مسلّم و تردیدناپذیر است این که آن حضرت همه ساله در مراسم حجّ شرکت می‌کند و خانه خدا را زیارت می‌کند، ولی انبوه حج‌گزاران او را نمی‌بینند9 و اگر بینند، نمی‌شناسند.10
از این رهگذر در طول غیبت آن خورشید جهان تاب، دلباختگان کوی او به حج خانه خدا روی آورده، در مراسم حج به جستجوی او می‌پردازند، و چه بسیار نیک بختانی که توفیق تشرّف و به پیشگاه آن کعبه مقصود و قلبه موعود را در کنار خانه خدا یافته‌اند.11 لیکن در غیر ایام حج، دلیل قاطعی بر اقامت آن بزرگوار در مکان معیّنی نداریم. فقط اشارات و کنایاتی در برخی از احادیث وارد شده که بخشی از آنها را یادآور می‌شویم:
1- سرزمین‌های دور دست:
در توقیع شریفی که در سال 410 هجری از ناحیه مقدسه برای شیخ مفید صادر شده است؛ حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه چنین مرقوم فرموده‌‌اند:
«اگر چه ما در سرزمین دوردستی سکنی گزیده‌ایم که از جایگاه ستمگران بدوریم – زیرا خداوند مصلحت ما و شیعیان مؤمن ما را در این دیده که تا حکومت دنیا در دست تبهکاران است در این نقطه دور دست مسکن نماییم- ولی از اخبار شما آگاهیم و هرگز چیزی از شما بر ما پوشیده نمی‌ماند و می‌دانیم که چه گرفتاری و پریشانی به شمار رسیده است...»12
2- مدینه طیّبه:
هنگامی‌که از امام حسن عسکری علیه السلام پرسیدند: اگر حادثه‌ای بر شما روی داد، از فرزند بزرگوار شما کجا سراغ بگریم؛ حضرت فرمود: در مدینه.»13
امام صادق‌علیه السلام نیز به‌هنگام بحث از غیبت کبری می‌فرماید: «وه چه جایگاه خوبی است مدینه.»14
3- دشت حجاز:
توضیح آن در تشرف ابراهیم بن مهزیار به اختصار گذشت.15
4- کوه رضوی:
امام صادق علیه السلام از کوه رضوی یاد می‌کند و می‌فرماید:
«از هر درخت میوه در آن هست و چه پناهگاه خوبی است برای شخص خائف. وه چه پناهگاه خوبی!... صاحب این امر را در آن دو غیبت است: یکی کوتاه و دیگری طولانی.»16
5- جابلقا و جابلسا:
مرحوم نوری می‌نویسد:
اخبار بسیاری هست که از نظر معنی متواترند، و دلالت دارند بر این که در شرق و غرب جهان دو شهر به نام‌های جابلقا و جابلسا وجود دارند که اهل آنها از انصار حضرت ولی‌عصر عجّل الله تعالی فرجه هستند و در محضر آن حضرت خروج می‌کنند.»17
6- شهر مهدی عجل الله تعالی فرجه:
علامه مجلسی در جلد السماء العالم بحارالانوار از کتاب قسمت اقالیم ارض و بلاد آن که تألیف یکی از علمای اهل سنّت است، نقل می‌کند که:
بلد مهدی علیه السلام شهری است نیکو و محکم که آن را مهدی فاطمی بنا کرده و برای آن قلعه‌ای قرار داده است.»18 [البته هیچ ربطی به مکان زندگی حضرت مهدی‌علیه السلام ندارد.]
7- بیت الحمد:
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
«برای صاحب این امر خانه‌ای است که به آن بیت الحمد گفته می‌شود. در آن خانه چراغی است که از روز ولادت آن حضرت روشن است و این چراغ تا روزی که آن حضرت با شمشیر قیام کند، خاموش نمی‌شود.»19
8- جزایر مبارکه:
داستان مفصّل و معروف انباری حکایت از آن دارد که شخص محترمی در مجلسی عون‌الدین وزیر اظهار داشت که من به سال 622 هجری از زادگاه خود همراه یک کاروان تجارتی به سرزمین بربر رفتیم و از آنجا سفر دریایی خود را آغاز کردیم. سرانجام به جزیره‌هایی رسیدیم که همسفران و حتی ناخدای کشتی برای نخستین بار به آن جزیره‌ها رسیده بودند. اسامی آن جزایرعبارت بود از: مبارکه، زاهره، صافیه، ظلوم و عناطیس که ساکنان آنها همگی از شیعیان بودند و بر آنها 5 نفر از اولاد حضرت صاحب الزمان‌عجّل الله تعالی فرجه به نام‌های طاهر، قاسم، ابراهیم، عبدالرحمن و هاشم حکومت می‌کردند.
آن گاه به طور مفصّل از اخلاق و رفتار نیکوی آنها و از صفا و زیبایی بی‌نظیر آنجا سخن گفته است. پس از پایان یافتن سخنان وی، وزیر ناصبی از یکایک حاضران تعهدّ گرفته که این داستان را هرگز نقل نکنند، و آنها تا روزی که آن وزیر زنده بود آن را مخفی نگه داشته‌اند.
این داستان در منابع فراوانی به تفصیل آمده است. از جمله:
1- الصراط المستقیم، تألیف زین‌الدین علی بن یوسف عاملی.
2- السطان المفرج من اهل الایمان، تألیف علی بن عبدالحمید نیلی.
3- حدیقة الشیعه، تألیف مقدس اردبیلی (صص756-770).
4- الانوارالنعانیه، تألیف سید نعمت الله جزایری (ج2، صص 58- 65).
5- جنة الماوی، تألیف مرحوم نوری طبرسی. 20
6- نجم الثاقب، نوری (صص217- 228).
7- العبقری الحسان، تألیف نهاوندی (ج 2، صص 123- 126). و خلاصه آن را مرحوم شیخ حرّ عاملی صاحب وسائل الشیعه در کتاب اثبات الهداة نقل کرده است.21
8- جزیره خضراء: فضل بن یحیی نویسنده معروف قرن هفتم - به تاریخ 11 شوال 699 هجری- مشروح سرگذشت علی بن فاضل مازندرانی را در شهر حلّه از زبان شخص ایشان شنیده و آن را در کتابی به نام الجزیرة الخضراء گرد آورده است. تحقیق و تقضیل این رویداد را، پژوهشگر معاصر استاد علی اکبر مهدی‌پور در کتاب جزیره خضراء تبیین نموده است.
همسر و فرزندان امام زمان علیه السلام
در مورد این که آیا حضرت بقیة الله عجّل الله تعالی فرجه در دوران غیبت کبری همسر و فرزندانی دارد یا نه؛ دلیل قطعی بر وجود یا عدم آن در دست نیست. لیکن به استناد سه گروه شواهد و قرائن؛ داشتن همسر و فرزند برای آن حضرت قابل اثبات است:
1- احکام فراگیر، 2- روایات و 3- دعاها.
احکام عامّ و فراگیر شریعت اسلام ایجاب می‌کند که حضرت بقیة الله عجّل الله تعالی فرجه نیز مانند دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام از سنّت جدّ بزرگوار خویش حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و‌آله پیروی نموده و تشکیل خانواده دهند.
یکتایی و بی‌همتایی ویژه ذات اقدس خداوند متعال است و بس، و همه موجودات عالم آفرینش، از ریز و درشت و از ذرّه تا کهک‌شان، زوج و جفت، نر و ماده، و مثبت و منفی آفریده شده‌اند.
«سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُونَ؛ منزه است آنکه آفریده جفت‌ها را، همه آنها را، از آنچه می‌رویاند زمین و از خود ایشان و از آنچه نمی‌دانند.»22
انسان هم در آفرینش، به صورت زوج و جفت، و با همتا و همانند آفریده شده، و راحتی و آسایش او از رهگذر ازدواج متناسب تأمین می‌گردد:
«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِكَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ؛ از نشانه‌های خداوند آن است که برای شما از خودتان جفت‌هایی آفریده تا بیارمید با آنان، و نهاده در میان شما دوستی و مهربانی را. همانا در این نشانه‌هایی است برای کسانی‌که می‌اندیشند.»23
این سنّت ازدواج با کشش و کوشش و ناز و نیاز در همه موجودات جریان دارد:
«فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا؛ آیا جز شیوه پیشینیان را منتظرند که هرگز نیابی شیوه خدا را دگرگونی و هرگز نیابی شیوه خدا را بازگشتی.»24
همچنین روایات فراوانی در رابطه با ازدواج و فرزنددارشدن از معصومان علیهم السلام وارده شده است.
عَن اَبِی‌جَعفَر عَن رَسولِ الله صَلی اللهُ عَلیهِ وَ آلهِ قَالَ:
«مَا بَنی بِناء فِی الاِسلامِ اَحَبَّ اِلی‌اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ التَّزوِیج؛ بنایی محبوب‌تر از ازدواج در نزد خدا بینان‌گذاری نشده است.»25
عَن اَبِی عَبدِاللهِ عَلیهِ السَلام قَالَ رَسولُ الله صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آله:
«مَن تَزَوّجَ اَحرَزَ نِصفَ دِینِهِ فَلیَتّقِ اللهَ فِی النِصفِ الاخَرِ؛ هر کس ازدواج کند نصف دین خود را بیمه کرده، و باید با خویشتن‌داری نصف دیگر را نگه دارد.»26
عَن اَبِی عَبدِ الله عَلیهِ السَلام قَالَ اَمیرُالمُؤمِنِین عَلَیهِ السَلام:
«تَزَوّجُوا فَاِنَّ رَسولَ اللهِ صَلَی‌اللهُ عَلَیهِ وَ الهِ قَالَ مَن اَحَبَّ اَنْ یَتبِّعَ سُنّتِی فَاِنَّ مِن سُنتّی التَزویجَ؛ ازدواج کنید زیرا پیامبر فرمود: هر که دوست دارد از روش من پیروی کند؛ باید بداند ازدواج روش من است.»27
عَن اَبِی عَبدِ الله عَلَیهِ السَلام قَال النَبِی صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه:
«رَکعَتان یُصَلَّی‌هَا مُتَزَوِّجٌ اَفضَلُ مِن رَجُلٍ عَزَبٍ یَقومُ لَیلَهُ وَ یَصُومُ نَهارَهُ؛ دو رکعت نماز کسی که ازدواج کرده برتر است از روزه‌داری و شب زنده‌داری کسی که ازدواج نکرده است.»28
عَن اَبِی‌عَبدِ الله عَلَیهِ السَلام قَالَ رَسولُ اللهِ صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه:
«رَذّالُ مَوتَاکُم العُزّابُ؛ پست‌ترین مردگان شما عزب‌ها هستند.»29
عَن مُحمَّدِ بنِ مُسلِم اَنّ اَبَا عَبدِ اللهِ عَلَیهِ السَلام قَالَ اَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه قاَلَ:
«تَزَوَّجُوا فَاِنّی مُکاثِرٌ بِکُمُ الاُمَمَ غَداً یَومَ القِیَامَةِ حَتَّی اَنّ السِقْطَ لَیَجِئی محبنطاء عَلی بَابِ الجَنَّةِ فَیُقالُ لَهُ اُدخُل فَیَقُولُ لا حَتَّی یَدخُلَ اَبَوایَ الجنَّةَ قَبلِی؛ ازدواج کنید که من در فردای رستاخیر زیادی آمار شما را در میان امتّ‌ها خواستارم حتی آن جنین نارس سقط شده خشمگین می‌آید و بر در بهشت می‌ایستد. به او گفته می‌شود: وارد شو. پاسخ می‌‌‌دهد: وارد نمی‌شوم تا پدر و مادرم جلوتر از من وارد شوند.»30
میرزای نوری می‌نویسد:
چگونه ترک خواهند فرمود چنین سنّت عظیمه جدّ بزرگوار خود را با آن همه ترغیب و تحریص در فعل و انجام آن، و تهدید و تخویف که در ترک آن وارد شده است. سزاوارترین امّت در اخذ سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله امام هر عصر است و تاکنون کسی ترک آن را از خصایص آن جناب (امام زمان) نشمرده است.31
مرحوم نهاوندی می‌گوید:
بالجمله بعد از اعتقاد به زندگی و غبیت آن بزرگوار و استحباب تَناکُح و تناسل و منع از رهبانیت و عُزوبَت؛ لابد آن حضرت را عیال و اولاد می‌باشد، و کثرت آن به سبب طول عمر چنان که عادت اقتضاء می‌کند، باعث اختیار بلدی خاصّ است که خالی از غیر خواصّ باشد، تا ذکر آن حضرت چنان که مقتضای حکمت غیبت است مستور بماند، و اولاد او هم به آسودگی خاطر زندگی کنند. پس گول این شبهات، مخور و انکار وجود بلاد آن بزرگوار را افسانه شمار.32
اما با بررسی روایات درمی‌یابیم که در مورد همسر یا همسران حضرت تنها یک روایت وجود دارد که مرحوم کفعمی آن را در مصباح نقل کرده است. براساس این روایت همسر آن حضرت از نسل عبدالعزّی فرزند عبدالمطلب می‌باشد.33
لیکن درباره اولاد آن حضرت روایات بسیاری آمده که از آن استفاده می‌شود حضرت در دوران غیبت فرزندانی دارد به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1- سیّدبن طاووس در جمال الاسبوع می‌گوید:
روایتی با سندهای متصل یافتم که حضرت ولی عصرعجّل الله تعالی فرجه را اولاد بسیاری هست که در شهرهای کرانه دریا حاکم و والی هستند، و در نیکی و بزرگواری در رأس نیکان روزگار و در قلّه صفات ابرار و اخیار هستند.34
2- امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید:
«برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آنها به قدری طولانی می‌شود که برخی از مردم می‌گویند او وفات کرده است. برخی می‌گویند کشته شده است! و عده‌ای می‌گویند آمده و رفته است! و جز تعداد اندکی از شیعیان بر باور خود استوار نمی‌مانند، و کسی از اقامتگاه او مطلّع نمی‌شود، حتی فرزندانش نیز جایگاه او را نمی‌دانند، به جز کسی که متصّدی امور اوست..»35
3- محمد بن مشهدی در مزار از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که حضرت فرمود:
«گویا می‌بینم نزول قائم‌عجّل الله تعالی فرجه را در مسجد سهله با اهل و عیالش.»36
4- رسول اکرم صلّی الله علیه و آله در آخرین شب زندگی خود، قلم و دوات خواست و وصایای فراوانی را املاء کرد و امیرمؤمنان علیه السلام نوشت. آن گاه وصیت‌هایی هم در رابطه با فرزندان حضرت مهدی علیه السلام بیان فرمود، و دستور داد که آن را امامان معصوم دست به دست به حضرت مهدی‌علیه السلام برسانند، و او به هنگام وفات به پسرش تحویل دهد.37
5- مرحوم شیخ حرّ عاملی در کتاب الایقاظ من الهجعة بابی را به بحث از دولت فرزندان امام زمان عجّل الله تعالی فرجه اختصاص داده است. 38
6- مرحوم علامه مجلسی نیز بابی را به بحث و گفتگو از جانشینان و فرزندان حضرت ولیعصرعجّل الله تعالی فرجه اختصاص داده است.39
7 و 8- داستان انباری و علی بن فاضل مازندرانی که به آنها اشاره شد.
آنچه مسلّم است این که از فرزندان حضرت مهدی علیه السلام هیچ کدام امام نخواهد بود، و گرنه تعداد امامان معصوم بیش از دوازده تن می‌شود که بر خلاف ضرورت مذهب است. مرحوم شیخ طوسی در این خصوص می‌گوید:
هرکس بگوید که حضرت ولیعصرعجّل الله تعالی فرجه فرزند امام دارد که تعداد امامان به سیزده برسد؛ سخن باطل گفته است.40
شاید فرزندان آن حضرت به طور ناشناس در میان مردم زندگی کنند، و به برکت روش و رفتار آنان، گروهی به آیین اسلام و راه راست تشیع گرایش یابند. چنان که مرحوم آیت الله مرعشی نجفی بر آن معتقد بود.
دعاهای بسیاری از ناحیه مقدّسه صادر شده یا از دیگر معصومان علهیم السلام وارد شده که در زمان غیبت در اماکن مقدسه یا ایّام متبرکّه خوانده می‌شود، و در آن از فرزندان و اهل بیت حضرت ولی عصر عجّل الله تعالی فرجه سخن به میان آمده است، در حق آنان دعا شده و یا به ایشان سلام و درود تقدیم گشته است که به دلیل مأثور بودن، بر اثبات مطلب دلالت می‌کند.
در این دعاها تعبیرهای صریحی چون ولد، ذریّه، اهل بیت و آل‌البیت به کار رفته که وجود همسر و فرزندان را برای آن حضرت اثبات می‌کند. در این زمینه دعاهای بسیاری هست که بخشی از آنها را یادآور می‌شویم.
1- در ضمن صلواتی که از ناحیه مقدسه صادر شده، چنین می‌خوانیم:
«وَ عَلَی وَلِیّکَ وَ وُلاةِ عَهدِهِ وَ الاَئِمَّةِ مِن وُلدِهِ وَ مَدّ فِی اَعمَارَهِم وَ زِد فِی آجالِهِم وَ بَلِّغْهُم اَقصَی آمالِهِم دِیناً و دُنیاً وَ آخِرَةً اِنَّک عَلَی کُلّ شَیئٍی قَدِیر؛ درود فرست بر ولی امرت و اولیاء عهدش و پیشوایان از فرزندان او، بر عمر و اجل‌شان بیفزای و آنها را به عالی‌ترین آرزوهای دینی، دنیوی و اخروی‌شان برسان، که تو حقاً به هر چیز توانایی.»41
2- در ضمن دعائی که به هنگام وداع سرداب مقدس وارد شده، چنین می‌خوانیم؛
صَلِّ عَلی وَلِیِّکَ وَ وُلاةِ عَهدِکَ وَ الاَئِمَّةِ مِن وُلدِهِ؛ درود بر ولیّ امرت و اولیاء عهدت و پیشوایان از فرزندانش.42
3- در زیارت مخصوصه حضرت ولیعصرعجّل الله تعالی فرجه در روزهای جمعه چنین آمده است:
«السَلامُ عَلَی وُلاةِ عَهدِهِ وَ عَلَی الاَئِمَّةِ مِن وُلدِهِ؛ درود بر اولیاء عهدش و پیشوایان از فرزندانش.»43
4- امام رضا علیه السلام در قسمتی از دعایی که تعلیم فرموده تا در زمان غیبت خوانده شود، چنین می‌فرماید:
«اللّهُمَّ اَعطِهِ فِی نَفسِهِ وَ اَهلِهِ وَ وُلدِهِ وَ ذُرّیَّتِهِ وَ اُمّتِهِ وَ جَمِیعِ رَعیَّتِهِ مَا تَقرُّ بِهِ عَینُهُ؛ بارالها به او درباره خودش، اهلش، فرزندانش، امتش وهمه رعیّتش موجبات روشنی دیده عطا فرما.»44
5- در فرازی از زیارت مخصوص آن حضرت در هر روز جمعه چنین می‌خوانیم:
«یا مولای یا صاحب الزمان صلوات الله علیک و علی آل بیتک ... صلوات الله علیک و علی اهل بیتک الطاهرین؛ یعنی ای سرور من، ای صاحب الزمان، درود خدا بر تو و اهل‌بیت تو باد ... صلوات خدا بر تو و آل‌بیت تو باد.»45
6- سید بن طاووس دعایی طولانی از ناحیه مقدسه نقل کرده و آن را از تعقیبات نماز عصر جمعه شمرده، می‌فرماید:
اگر به هیچ‌کدام از اعمال عصر جمعه موفق نشدی؛ این دعا را ترک نکن که از ناحیه مقدسه به آن امر شده است. در فرازی از این دعا چنین می‌خوانیم:
«حَتی نَظَرَ اِلی وَلِیِّکَ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَ آلِهِ ظاهِرَ المَقالَةِ وَاضِحَ الدِلالَةِ هَادِیاً مِن الضَلالَةِ شافِیاً مِنَ الجَهالَةِ؛ تا نگاه کنیم بر ولیّ تو که صلوات تو بر او و فرزندان او باد، با گفتاری روشن، برهانی آشکار، راهگشا از گمراهی و نجات‌دهنده از نادانی.»46
7- در بخشی از صلوات بسیاری مفصّلی که در صبح جمعه وارد شده است چنین آمده:
«وَ تَجعَلَهُ وَ ذُریّتَهُ فِیها الاَئِمَّةَ الوَارِثین؛ او و ذریّه‌اش را پیشوایان و وارثان زمین قراردهی.»47
8- همین مضمون در دعای شب بیست وسوم ماه رمضان نیز وارده شده که آن را سید طاووس با سند خود در کتاب عمل شهر رمضان آورده است.48
در خاتمه، باید اعتراف نمود که وجود مقدس حضرت بقیة الله الاعظم عجّل الله تعالی فرجه پر از راز و رمز، و از استثناهای آفرینش است که به خواست خدای توانا مانند جریانات حضرت نوح و حضرت ابراهیم، و حضرت موسی و حضرت عیسی سلام الله علیهم مافوق فهم و تحلیل معمول است. ولی فرزندان حضرتش شاید زندگی و مرگ طبیعی داشته باشند، زیرا دلیلی بر دیرزیستی آنان نداریم. چنان که داستان علی بن فاضل و تشرّف او به حضور پنجمین نواده حضرت عجّل الله تعالی فرجه به نام سیّد شمس الدّین- در اواخر قرن هفتم هجری- و نیز نام‌های دیگری که در داستان انباری آمده است؛ گویای این مطلب است.
خداوند توفیق معرفت آن حضرت و انتظار ظهورش را نصیب همه بندگانش بگرداند. بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ.
پی‌نوشت‌ها:
1- صحیفه المهدی، تألیف نگارنده، ص72 ؛ مصباح کفعمی، ص219 ؛ مهج الدعوات، ص302.
2- کمال الدین، صدوق، ص447.
3- غیبت، شیخ طوسی، ص 102؛ غیبت، نعمانی، ص 99.
4- بحارالانوار، ج 52، ص 158.
5- مقدمه خصائص زینبیه.
6- بحارالانوار، ج 52، ص 155.
7- غیبت، نعمانی، ص 89.
8- الفصول العشرة، ص 18.
9- کمال الدین، ص 437 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 151.
10- بحارالانوار، ج 52، ص 152.
11- غیبت، شیخ طوسی، صص 156- 158.
12- احتجاج، طبرسی، ص 497.
13- غیبت، شیخ طوسی، ص 139.
14- بحارالانوار، ج 52، ص 157.
15- کمال الدین، ص 447.
16- بحارالانوار، ج 52، ص 152.
17- نجم ثاقب، ص 200.
18- العبقری الحسان، ج1، بساط 2، ص 58.
19- غیبت، نعمانی، ص 126.
20- بحارالانوار، ج 53، صص 213- 221.
21- اثبات الهداة، ج 2، ص 579.
22- یس/ 36.
23- روم/ 21.
24- فاطر/ 43.
25- وسائل الشیعه، ج 20، ص14، ح 24901.
26- همان، ص 17، ح 24908.
27- همان، ح 24911.
28- همان، ص 19، ح 24914.
29- وسائل الشیعه، ج 20، ص 19.
30- جامع احادیث الشیعه، ج 20، ص 7 ؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 242.
31- نجم الثاقب، ص 224.
32- العبقری الحسان، ج 2، ص134.
33- نجم الثاقب، ص 225.
34- جمال الاسبوع، ص 512.
35- غیبت، شیخ طوسی، ص 103 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 152.
36- نجم ثاقب، ص 225.
37- الایقاظ من الهجعة، ص 393 ؛ غیبت، شیخ طوسی، ص 97 ؛ بحار، ج 52، ص 148.
38- الایقاظ من الهجعة، ص 392.
39- بحارالانوار، ج 53، صص 145- 149.
40- غبیت، شیخ طوسی، ص 137.
41- غیبت، شیخ طوسی، ص 170 ؛ مصباح، کفعمی، ص 548 ؛ جمال‌الاسبوع، ص 514 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 22.
42- مصباح الزائر، ص 237 ؛ بحارالانوار، ج 102، ص 114.
43- بحارالانوار، ج 102 ص 228.
44- جمال الاسبوع، صص 510-516.
45- جمال الاسبوع، ص 28 ؛ مفاتیح الجنان، اعمال روز جمعه.
46- کمال الدین، ص 512 ؛ جمال الاسبوع، ص 523.
47- بحارالانوار، ج 89، ص 34 ؛ نجم الثاقب، ص 226.
48- نجم الثاقب، ص 226 و 434.
منبع: کتاب زندگی امام زمان علیه السلام در غیبت، عیسی سلیم‌پور اهری
چگونگی زندگی امام مهدی علیه السلام در عصر غیبت
زندگی بقیة الله الاعظم عجّل الله تعالی فرجه در زمان غیبت، و چگونگی آن، چنان است که خود آن حضرت در دعای حجاب از درگاه قادر متعال درخواست نموده که محجوب، و پشت پرده دیده‌ها باشد. «اَللهُمَّ احْجِبْنِی عَن عُیونِ اَعدائِی وَ اجْمَع بَینِی وَ بَینَ اَولِیائِی.»1
در تشرّف ابراهیم بن مهزیار آمده که از طائف گذشتیم و به قسمتی از دشت حجاز رسیدیم که عواملی نامیده می‌شد. در این دیدار امام علیه السلام به پسر مهزیار فرموده است:
پدرم با من پیمان بسته که در مخفی‌ترین و دورترین سرزمین‌ها مسکن گزینم تا از تیررس اهل ضلالت در امان باشم. این پیمان مرا به این ریگ‌‌زارهای عواملی و دشت حجاز از نجد تا تهامه انداخته است.2
در نقل دیگری آمده است که حضرت نمی‌خواهد در زیر پرچم هیچ حکومتی قرار گیرد تا بیعت کسی به گردنش نباشد.
البته این بدان معنا نیست که حضرت ولی‌عصر عجّل الله تعالی فرجه در محل اقامت خود، تنها است. بلکه همواره تعدادی از بزرگان در محضر آن سرور هستند تا در این دوران عزلت، وسیله رفع غربت از وجود اقدس آن هادی امّت و عصاره خلقت باشند. امام صادق‌علیه‌السلام فرمود:
«لابُدَّ لِصاحِبِ هَذا الاَمرِ مِن عُزلَةٍ وَ لا بُدَّ فِی عُزلَتِهِ مِن قُوّةٍ وَ مَا بِثَلاثِینَ مِن وَحشَةٍ وَ نِعمَ المَنزِلُ طِیبَة؛ برای صاحب این امر به ناگزیر دوران عزلتی هست و در ایام عزلت، نیرو و افرادی لازم است تا با وجود سی نفر، دیگر وحشتی نباشد. وه چه جایگاه خوبی است مدینه.»3
علامه مجلسی پس از ذکر این روایت می‌نویسد:
این روایت دلالت دارد بر این که همواره سی تن از شیعیان و نزدیکان در محضر آن بزرگوار هستند که هرگاه عمر یکی از آنها به پایان رسید؛ دیگری به جای او تعیین می‌شود و جای او را پر می‌کند.4
در تشّرف علّامه سید محسن امین عاملی آمده که حضرت برای جمعی از یارانش بیاناتی ایراد می‌فرمود. از جمله فرمود: «فرزندان حضرت زهراعلیها السلام اگر گرفتار انحرافی شوند، آخر کار، حقّ را دریافته از دنیا می‌روند.»
و فرمود: امیرعلی شریف مکّه در حال مرگ است. و من (سید محسن امین) که در عرض هفت سال اقامت در مکه و شرکت در مراسم حج، در آرزوی دیدار یار بودم؛ نگران آن دوست شدم و سریع خود را به منزل امیرعلی رساندم. دیدم همه اطرافیان نگران حال او هستند، و تا وارد سالن استراحتش گردیدم، دیدم همان وجود مبارک بر بالین امیرعلی، نام امامان اثنی‌عشری را با کلمه حجة الله تلقین می‌کند. تا به خودش رسید، فرمود: بگو اشهد انک حجة الله. شهادت گفتن همان و تمام کردن همان.
من از مهابت آن حضرت ساکت بودم که خیلی سریع تشریف بردند. تکانی خوردم که آقا کجا رفت؟ دیگران و بی‌خبران گفتند: که کجا رفت یعنی چه؟ آری آن را که خبر شد، خبری باز نیامد. 5
مکان زندگی امام زمان علیه السلام
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
در غیبت کبری به جز نزدیک‌ترین دوستان، کسی از جایگاه او اطلاع نخواهد داشت.6
نیز وارده شده که در غیبت کبری کسی از اقامتگاه او اطلاع ندارد، جز خدمتکاری که متصّدی امور آن سرور است..7
مرحوم شیخ مفید می‌فرماید:
اخبار فراوانی از پیشوایان معصوم علیهم السلام به ما رسیده که برای قائم عجّل الله تعالی فرجه دو غیبت است که یکی طولانی‌تر از دیگری است. در غیبت کوتاه، خواصّ شیعه از جایگاه او آگاهند، ولی در غیبت طولانی او، مردم از اقامتگاه او بی‌خبر خواهند بود، به جز دوستان مورد اعتماد که متصدّی خدمتگزاری آن حضرت هستند.8
آنچه مسلّم و تردیدناپذیر است این که آن حضرت همه ساله در مراسم حجّ شرکت می‌کند و خانه خدا را زیارت می‌کند، ولی انبوه حج‌گزاران او را نمی‌بینند9 و اگر بینند، نمی‌شناسند.10
از این رهگذر در طول غیبت آن خورشید جهان تاب، دلباختگان کوی او به حج خانه خدا روی آورده، در مراسم حج به جستجوی او می‌پردازند، و چه بسیار نیک بختانی که توفیق تشرّف و به پیشگاه آن کعبه مقصود و قلبه موعود را در کنار خانه خدا یافته‌اند.11 لیکن در غیر ایام حج، دلیل قاطعی بر اقامت آن بزرگوار در مکان معیّنی نداریم. فقط اشارات و کنایاتی در برخی از احادیث وارد شده که بخشی از آنها را یادآور می‌شویم:
1- سرزمین‌های دور دست:
در توقیع شریفی که در سال 410 هجری از ناحیه مقدسه برای شیخ مفید صادر شده است؛ حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه چنین مرقوم فرموده‌‌اند:
«اگر چه ما در سرزمین دوردستی سکنی گزیده‌ایم که از جایگاه ستمگران بدوریم – زیرا خداوند مصلحت ما و شیعیان مؤمن ما را در این دیده که تا حکومت دنیا در دست تبهکاران است در این نقطه دور دست مسکن نماییم- ولی از اخبار شما آگاهیم و هرگز چیزی از شما بر ما پوشیده نمی‌ماند و می‌دانیم که چه گرفتاری و پریشانی به شمار رسیده است...»12
2- مدینه طیّبه:
هنگامی‌که از امام حسن عسکری علیه السلام پرسیدند: اگر حادثه‌ای بر شما روی داد، از فرزند بزرگوار شما کجا سراغ بگریم؛ حضرت فرمود: در مدینه.»13
امام صادق‌علیه السلام نیز به‌هنگام بحث از غیبت کبری می‌فرماید: «وه چه جایگاه خوبی است مدینه.»14
3- دشت حجاز:
توضیح آن در تشرف ابراهیم بن مهزیار به اختصار گذشت.15
4- کوه رضوی:
امام صادق علیه السلام از کوه رضوی یاد می‌کند و می‌فرماید:
«از هر درخت میوه در آن هست و چه پناهگاه خوبی است برای شخص خائف. وه چه پناهگاه خوبی!... صاحب این امر را در آن دو غیبت است: یکی کوتاه و دیگری طولانی.»16
5- جابلقا و جابلسا:
مرحوم نوری می‌نویسد:
اخبار بسیاری هست که از نظر معنی متواترند، و دلالت دارند بر این که در شرق و غرب جهان دو شهر به نام‌های جابلقا و جابلسا وجود دارند که اهل آنها از انصار حضرت ولی‌عصر عجّل الله تعالی فرجه هستند و در محضر آن حضرت خروج می‌کنند.»17
6- شهر مهدی عجل الله تعالی فرجه:
علامه مجلسی در جلد السماء العالم بحارالانوار از کتاب قسمت اقالیم ارض و بلاد آن که تألیف یکی از علمای اهل سنّت است، نقل می‌کند که:
بلد مهدی علیه السلام شهری است نیکو و محکم که آن را مهدی فاطمی بنا کرده و برای آن قلعه‌ای قرار داده است.»18 [البته هیچ ربطی به مکان زندگی حضرت مهدی‌علیه السلام ندارد.]
7- بیت الحمد:
امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
«برای صاحب این امر خانه‌ای است که به آن بیت الحمد گفته می‌شود. در آن خانه چراغی است که از روز ولادت آن حضرت روشن است و این چراغ تا روزی که آن حضرت با شمشیر قیام کند، خاموش نمی‌شود.»19
8- جزایر مبارکه:
داستان مفصّل و معروف انباری حکایت از آن دارد که شخص محترمی در مجلسی عون‌الدین وزیر اظهار داشت که من به سال 622 هجری از زادگاه خود همراه یک کاروان تجارتی به سرزمین بربر رفتیم و از آنجا سفر دریایی خود را آغاز کردیم. سرانجام به جزیره‌هایی رسیدیم که همسفران و حتی ناخدای کشتی برای نخستین بار به آن جزیره‌ها رسیده بودند. اسامی آن جزایرعبارت بود از: مبارکه، زاهره، صافیه، ظلوم و عناطیس که ساکنان آنها همگی از شیعیان بودند و بر آنها 5 نفر از اولاد حضرت صاحب الزمان‌عجّل الله تعالی فرجه به نام‌های طاهر، قاسم، ابراهیم، عبدالرحمن و هاشم حکومت می‌کردند.
آن گاه به طور مفصّل از اخلاق و رفتار نیکوی آنها و از صفا و زیبایی بی‌نظیر آنجا سخن گفته است. پس از پایان یافتن سخنان وی، وزیر ناصبی از یکایک حاضران تعهدّ گرفته که این داستان را هرگز نقل نکنند، و آنها تا روزی که آن وزیر زنده بود آن را مخفی نگه داشته‌اند.
این داستان در منابع فراوانی به تفصیل آمده است. از جمله:
1- الصراط المستقیم، تألیف زین‌الدین علی بن یوسف عاملی.
2- السطان المفرج من اهل الایمان، تألیف علی بن عبدالحمید نیلی.
3- حدیقة الشیعه، تألیف مقدس اردبیلی (صص756-770).
4- الانوارالنعانیه، تألیف سید نعمت الله جزایری (ج2، صص 58- 65).
5- جنة الماوی، تألیف مرحوم نوری طبرسی. 20
6- نجم الثاقب، نوری (صص217- 228).
7- العبقری الحسان، تألیف نهاوندی (ج 2، صص 123- 126). و خلاصه آن را مرحوم شیخ حرّ عاملی صاحب وسائل الشیعه در کتاب اثبات الهداة نقل کرده است.21
8- جزیره خضراء: فضل بن یحیی نویسنده معروف قرن هفتم - به تاریخ 11 شوال 699 هجری- مشروح سرگذشت علی بن فاضل مازندرانی را در شهر حلّه از زبان شخص ایشان شنیده و آن را در کتابی به نام الجزیرة الخضراء گرد آورده است. تحقیق و تقضیل این رویداد را، پژوهشگر معاصر استاد علی اکبر مهدی‌پور در کتاب جزیره خضراء تبیین نموده است.
همسر و فرزندان امام زمان علیه السلام
در مورد این که آیا حضرت بقیة الله عجّل الله تعالی فرجه در دوران غیبت کبری همسر و فرزندانی دارد یا نه؛ دلیل قطعی بر وجود یا عدم آن در دست نیست. لیکن به استناد سه گروه شواهد و قرائن؛ داشتن همسر و فرزند برای آن حضرت قابل اثبات است:
1- احکام فراگیر، 2- روایات و 3- دعاها.
احکام عامّ و فراگیر شریعت اسلام ایجاب می‌کند که حضرت بقیة الله عجّل الله تعالی فرجه نیز مانند دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام از سنّت جدّ بزرگوار خویش حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و‌آله پیروی نموده و تشکیل خانواده دهند.
یکتایی و بی‌همتایی ویژه ذات اقدس خداوند متعال است و بس، و همه موجودات عالم آفرینش، از ریز و درشت و از ذرّه تا کهک‌شان، زوج و جفت، نر و ماده، و مثبت و منفی آفریده شده‌اند.
«سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا یَعْلَمُونَ؛ منزه است آنکه آفریده جفت‌ها را، همه آنها را، از آنچه می‌رویاند زمین و از خود ایشان و از آنچه نمی‌دانند.»22
انسان هم در آفرینش، به صورت زوج و جفت، و با همتا و همانند آفریده شده، و راحتی و آسایش او از رهگذر ازدواج متناسب تأمین می‌گردد:
«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِكَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ؛ از نشانه‌های خداوند آن است که برای شما از خودتان جفت‌هایی آفریده تا بیارمید با آنان، و نهاده در میان شما دوستی و مهربانی را. همانا در این نشانه‌هایی است برای کسانی‌که می‌اندیشند.»23
این سنّت ازدواج با کشش و کوشش و ناز و نیاز در همه موجودات جریان دارد:
«فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا؛ آیا جز شیوه پیشینیان را منتظرند که هرگز نیابی شیوه خدا را دگرگونی و هرگز نیابی شیوه خدا را بازگشتی.»24
همچنین روایات فراوانی در رابطه با ازدواج و فرزنددارشدن از معصومان علیهم السلام وارده شده است.
عَن اَبِی‌جَعفَر عَن رَسولِ الله صَلی اللهُ عَلیهِ وَ آلهِ قَالَ:
«مَا بَنی بِناء فِی الاِسلامِ اَحَبَّ اِلی‌اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ التَّزوِیج؛ بنایی محبوب‌تر از ازدواج در نزد خدا بینان‌گذاری نشده است.»25
عَن اَبِی عَبدِاللهِ عَلیهِ السَلام قَالَ رَسولُ الله صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آله:
«مَن تَزَوّجَ اَحرَزَ نِصفَ دِینِهِ فَلیَتّقِ اللهَ فِی النِصفِ الاخَرِ؛ هر کس ازدواج کند نصف دین خود را بیمه کرده، و باید با خویشتن‌داری نصف دیگر را نگه دارد.»26
عَن اَبِی عَبدِ الله عَلیهِ السَلام قَالَ اَمیرُالمُؤمِنِین عَلَیهِ السَلام:
«تَزَوّجُوا فَاِنَّ رَسولَ اللهِ صَلَی‌اللهُ عَلَیهِ وَ الهِ قَالَ مَن اَحَبَّ اَنْ یَتبِّعَ سُنّتِی فَاِنَّ مِن سُنتّی التَزویجَ؛ ازدواج کنید زیرا پیامبر فرمود: هر که دوست دارد از روش من پیروی کند؛ باید بداند ازدواج روش من است.»27
عَن اَبِی عَبدِ الله عَلَیهِ السَلام قَال النَبِی صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه:
«رَکعَتان یُصَلَّی‌هَا مُتَزَوِّجٌ اَفضَلُ مِن رَجُلٍ عَزَبٍ یَقومُ لَیلَهُ وَ یَصُومُ نَهارَهُ؛ دو رکعت نماز کسی که ازدواج کرده برتر است از روزه‌داری و شب زنده‌داری کسی که ازدواج نکرده است.»28
عَن اَبِی‌عَبدِ الله عَلَیهِ السَلام قَالَ رَسولُ اللهِ صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه:
«رَذّالُ مَوتَاکُم العُزّابُ؛ پست‌ترین مردگان شما عزب‌ها هستند.»29
عَن مُحمَّدِ بنِ مُسلِم اَنّ اَبَا عَبدِ اللهِ عَلَیهِ السَلام قَالَ اَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه قاَلَ:
«تَزَوَّجُوا فَاِنّی مُکاثِرٌ بِکُمُ الاُمَمَ غَداً یَومَ القِیَامَةِ حَتَّی اَنّ السِقْطَ لَیَجِئی محبنطاء عَلی بَابِ الجَنَّةِ فَیُقالُ لَهُ اُدخُل فَیَقُولُ لا حَتَّی یَدخُلَ اَبَوایَ الجنَّةَ قَبلِی؛ ازدواج کنید که من در فردای رستاخیر زیادی آمار شما را در میان امتّ‌ها خواستارم حتی آن جنین نارس سقط شده خشمگین می‌آید و بر در بهشت می‌ایستد. به او گفته می‌شود: وارد شو. پاسخ می‌‌‌دهد: وارد نمی‌شوم تا پدر و مادرم جلوتر از من وارد شوند.»30
میرزای نوری می‌نویسد:
چگونه ترک خواهند فرمود چنین سنّت عظیمه جدّ بزرگوار خود را با آن همه ترغیب و تحریص در فعل و انجام آن، و تهدید و تخویف که در ترک آن وارد شده است. سزاوارترین امّت در اخذ سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله امام هر عصر است و تاکنون کسی ترک آن را از خصایص آن جناب (امام زمان) نشمرده است.31
مرحوم نهاوندی می‌گوید:
بالجمله بعد از اعتقاد به زندگی و غبیت آن بزرگوار و استحباب تَناکُح و تناسل و منع از رهبانیت و عُزوبَت؛ لابد آن حضرت را عیال و اولاد می‌باشد، و کثرت آن به سبب طول عمر چنان که عادت اقتضاء می‌کند، باعث اختیار بلدی خاصّ است که خالی از غیر خواصّ باشد، تا ذکر آن حضرت چنان که مقتضای حکمت غیبت است مستور بماند، و اولاد او هم به آسودگی خاطر زندگی کنند. پس گول این شبهات، مخور و انکار وجود بلاد آن بزرگوار را افسانه شمار.32
اما با بررسی روایات درمی‌یابیم که در مورد همسر یا همسران حضرت تنها یک روایت وجود دارد که مرحوم کفعمی آن را در مصباح نقل کرده است. براساس این روایت همسر آن حضرت از نسل عبدالعزّی فرزند عبدالمطلب می‌باشد.33
لیکن درباره اولاد آن حضرت روایات بسیاری آمده که از آن استفاده می‌شود حضرت در دوران غیبت فرزندانی دارد به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1- سیّدبن طاووس در جمال الاسبوع می‌گوید:
روایتی با سندهای متصل یافتم که حضرت ولی عصرعجّل الله تعالی فرجه را اولاد بسیاری هست که در شهرهای کرانه دریا حاکم و والی هستند، و در نیکی و بزرگواری در رأس نیکان روزگار و در قلّه صفات ابرار و اخیار هستند.34
2- امام صادق‌علیه السلام می‌فرماید:
«برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آنها به قدری طولانی می‌شود که برخی از مردم می‌گویند او وفات کرده است. برخی می‌گویند کشته شده است! و عده‌ای می‌گویند آمده و رفته است! و جز تعداد اندکی از شیعیان بر باور خود استوار نمی‌مانند، و کسی از اقامتگاه او مطلّع نمی‌شود، حتی فرزندانش نیز جایگاه او را نمی‌دانند، به جز کسی که متصّدی امور اوست..»35
3- محمد بن مشهدی در مزار از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که حضرت فرمود:
«گویا می‌بینم نزول قائم‌عجّل الله تعالی فرجه را در مسجد سهله با اهل و عیالش.»36
4- رسول اکرم صلّی الله علیه و آله در آخرین شب زندگی خود، قلم و دوات خواست و وصایای فراوانی را املاء کرد و امیرمؤمنان علیه السلام نوشت. آن گاه وصیت‌هایی هم در رابطه با فرزندان حضرت مهدی علیه السلام بیان فرمود، و دستور داد که آن را امامان معصوم دست به دست به حضرت مهدی‌علیه السلام برسانند، و او به هنگام وفات به پسرش تحویل دهد.37
5- مرحوم شیخ حرّ عاملی در کتاب الایقاظ من الهجعة بابی را به بحث از دولت فرزندان امام زمان عجّل الله تعالی فرجه اختصاص داده است. 38
6- مرحوم علامه مجلسی نیز بابی را به بحث و گفتگو از جانشینان و فرزندان حضرت ولیعصرعجّل الله تعالی فرجه اختصاص داده است.39
7 و 8- داستان انباری و علی بن فاضل مازندرانی که به آنها اشاره شد.
آنچه مسلّم است این که از فرزندان حضرت مهدی علیه السلام هیچ کدام امام نخواهد بود، و گرنه تعداد امامان معصوم بیش از دوازده تن می‌شود که بر خلاف ضرورت مذهب است. مرحوم شیخ طوسی در این خصوص می‌گوید:
هرکس بگوید که حضرت ولیعصرعجّل الله تعالی فرجه فرزند امام دارد که تعداد امامان به سیزده برسد؛ سخن باطل گفته است.40
شاید فرزندان آن حضرت به طور ناشناس در میان مردم زندگی کنند، و به برکت روش و رفتار آنان، گروهی به آیین اسلام و راه راست تشیع گرایش یابند. چنان که مرحوم آیت الله مرعشی نجفی بر آن معتقد بود.
دعاهای بسیاری از ناحیه مقدّسه صادر شده یا از دیگر معصومان علهیم السلام وارد شده که در زمان غیبت در اماکن مقدسه یا ایّام متبرکّه خوانده می‌شود، و در آن از فرزندان و اهل بیت حضرت ولی عصر عجّل الله تعالی فرجه سخن به میان آمده است، در حق آنان دعا شده و یا به ایشان سلام و درود تقدیم گشته است که به دلیل مأثور بودن، بر اثبات مطلب دلالت می‌کند.
در این دعاها تعبیرهای صریحی چون ولد، ذریّه، اهل بیت و آل‌البیت به کار رفته که وجود همسر و فرزندان را برای آن حضرت اثبات می‌کند. در این زمینه دعاهای بسیاری هست که بخشی از آنها را یادآور می‌شویم.
1- در ضمن صلواتی که از ناحیه مقدسه صادر شده، چنین می‌خوانیم:
«وَ عَلَی وَلِیّکَ وَ وُلاةِ عَهدِهِ وَ الاَئِمَّةِ مِن وُلدِهِ وَ مَدّ فِی اَعمَارَهِم وَ زِد فِی آجالِهِم وَ بَلِّغْهُم اَقصَی آمالِهِم دِیناً و دُنیاً وَ آخِرَةً اِنَّک عَلَی کُلّ شَیئٍی قَدِیر؛ درود فرست بر ولی امرت و اولیاء عهدش و پیشوایان از فرزندان او، بر عمر و اجل‌شان بیفزای و آنها را به عالی‌ترین آرزوهای دینی، دنیوی و اخروی‌شان برسان، که تو حقاً به هر چیز توانایی.»41
2- در ضمن دعائی که به هنگام وداع سرداب مقدس وارد شده، چنین می‌خوانیم؛
صَلِّ عَلی وَلِیِّکَ وَ وُلاةِ عَهدِکَ وَ الاَئِمَّةِ مِن وُلدِهِ؛ درود بر ولیّ امرت و اولیاء عهدت و پیشوایان از فرزندانش.42
3- در زیارت مخصوصه حضرت ولیعصرعجّل الله تعالی فرجه در روزهای جمعه چنین آمده است:
«السَلامُ عَلَی وُلاةِ عَهدِهِ وَ عَلَی الاَئِمَّةِ مِن وُلدِهِ؛ درود بر اولیاء عهدش و پیشوایان از فرزندانش.»43
4- امام رضا علیه السلام در قسمتی از دعایی که تعلیم فرموده تا در زمان غیبت خوانده شود، چنین می‌فرماید:
«اللّهُمَّ اَعطِهِ فِی نَفسِهِ وَ اَهلِهِ وَ وُلدِهِ وَ ذُرّیَّتِهِ وَ اُمّتِهِ وَ جَمِیعِ رَعیَّتِهِ مَا تَقرُّ بِهِ عَینُهُ؛ بارالها به او درباره خودش، اهلش، فرزندانش، امتش وهمه رعیّتش موجبات روشنی دیده عطا فرما.»44
5- در فرازی از زیارت مخصوص آن حضرت در هر روز جمعه چنین می‌خوانیم:
«یا مولای یا صاحب الزمان صلوات الله علیک و علی آل بیتک ... صلوات الله علیک و علی اهل بیتک الطاهرین؛ یعنی ای سرور من، ای صاحب الزمان، درود خدا بر تو و اهل‌بیت تو باد ... صلوات خدا بر تو و آل‌بیت تو باد.»45
6- سید بن طاووس دعایی طولانی از ناحیه مقدسه نقل کرده و آن را از تعقیبات نماز عصر جمعه شمرده، می‌فرماید:
اگر به هیچ‌کدام از اعمال عصر جمعه موفق نشدی؛ این دعا را ترک نکن که از ناحیه مقدسه به آن امر شده است. در فرازی از این دعا چنین می‌خوانیم:
«حَتی نَظَرَ اِلی وَلِیِّکَ صَلَواتُکَ عَلَیهِ وَ آلِهِ ظاهِرَ المَقالَةِ وَاضِحَ الدِلالَةِ هَادِیاً مِن الضَلالَةِ شافِیاً مِنَ الجَهالَةِ؛ تا نگاه کنیم بر ولیّ تو که صلوات تو بر او و فرزندان او باد، با گفتاری روشن، برهانی آشکار، راهگشا از گمراهی و نجات‌دهنده از نادانی.»46
7- در بخشی از صلوات بسیاری مفصّلی که در صبح جمعه وارد شده است چنین آمده:
«وَ تَجعَلَهُ وَ ذُریّتَهُ فِیها الاَئِمَّةَ الوَارِثین؛ او و ذریّه‌اش را پیشوایان و وارثان زمین قراردهی.»47
8- همین مضمون در دعای شب بیست وسوم ماه رمضان نیز وارده شده که آن را سید طاووس با سند خود در کتاب عمل شهر رمضان آورده است.48
در خاتمه، باید اعتراف نمود که وجود مقدس حضرت بقیة الله الاعظم عجّل الله تعالی فرجه پر از راز و رمز، و از استثناهای آفرینش است که به خواست خدای توانا مانند جریانات حضرت نوح و حضرت ابراهیم، و حضرت موسی و حضرت عیسی سلام الله علیهم مافوق فهم و تحلیل معمول است. ولی فرزندان حضرتش شاید زندگی و مرگ طبیعی داشته باشند، زیرا دلیلی بر دیرزیستی آنان نداریم. چنان که داستان علی بن فاضل و تشرّف او به حضور پنجمین نواده حضرت عجّل الله تعالی فرجه به نام سیّد شمس الدّین- در اواخر قرن هفتم هجری- و نیز نام‌های دیگری که در داستان انباری آمده است؛ گویای این مطلب است.
خداوند توفیق معرفت آن حضرت و انتظار ظهورش را نصیب همه بندگانش بگرداند. بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ.
پی‌نوشت‌ها:
1- صحیفه المهدی، تألیف نگارنده، ص72 ؛ مصباح کفعمی، ص219 ؛ مهج الدعوات، ص302.
2- کمال الدین، صدوق، ص447.
3- غیبت، شیخ طوسی، ص 102؛ غیبت، نعمانی، ص 99.
4- بحارالانوار، ج 52، ص 158.
5- مقدمه خصائص زینبیه.
6- بحارالانوار، ج 52، ص 155.
7- غیبت، نعمانی، ص 89.
8- الفصول العشرة، ص 18.
9- کمال الدین، ص 437 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 151.
10- بحارالانوار، ج 52، ص 152.
11- غیبت، شیخ طوسی، صص 156- 158.
12- احتجاج، طبرسی، ص 497.
13- غیبت، شیخ طوسی، ص 139.
14- بحارالانوار، ج 52، ص 157.
15- کمال الدین، ص 447.
16- بحارالانوار، ج 52، ص 152.
17- نجم ثاقب، ص 200.
18- العبقری الحسان، ج1، بساط 2، ص 58.
19- غیبت، نعمانی، ص 126.
20- بحارالانوار، ج 53، صص 213- 221.
21- اثبات الهداة، ج 2، ص 579.
22- یس/ 36.
23- روم/ 21.
24- فاطر/ 43.
25- وسائل الشیعه، ج 20، ص14، ح 24901.
26- همان، ص 17، ح 24908.
27- همان، ح 24911.
28- همان، ص 19، ح 24914.
29- وسائل الشیعه، ج 20، ص 19.
30- جامع احادیث الشیعه، ج 20، ص 7 ؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 242.
31- نجم الثاقب، ص 224.
32- العبقری الحسان، ج 2، ص134.
33- نجم الثاقب، ص 225.
34- جمال الاسبوع، ص 512.
35- غیبت، شیخ طوسی، ص 103 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 152.
36- نجم ثاقب، ص 225.
37- الایقاظ من الهجعة، ص 393 ؛ غیبت، شیخ طوسی، ص 97 ؛ بحار، ج 52، ص 148.
38- الایقاظ من الهجعة، ص 392.
39- بحارالانوار، ج 53، صص 145- 149.
40- غبیت، شیخ طوسی، ص 137.
41- غیبت، شیخ طوسی، ص 170 ؛ مصباح، کفعمی، ص 548 ؛ جمال‌الاسبوع، ص 514 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 22.
42- مصباح الزائر، ص 237 ؛ بحارالانوار، ج 102، ص 114.
43- بحارالانوار، ج 102 ص 228.
44- جمال الاسبوع، صص 510-516.
45- جمال الاسبوع، ص 28 ؛ مفاتیح الجنان، اعمال روز جمعه.
46- کمال الدین، ص 512 ؛ جمال الاسبوع، ص 523.
47- بحارالانوار، ج 89، ص 34 ؛ نجم الثاقب، ص 226.
48- نجم الثاقب، ص 226 و 434.
منبع: کتاب زندگی امام زمان علیه السلام در غیبت، عیسی سلیم‌پور اهری
