پرسش :
1. چند تا از اسناد حدیثی باید صحیح الاسناد باشد تا آن حدیث «متواتر لفظی» حساب شود؟ 2. چند تا از اسناد حدیثی باید صحیح الاسناد باشد تا آن حدیث « متواتر معنوی » حساب شود؟ 3. چند تا از اسناد حدیثی باید صحیح الاسناد باشد تا آن حدیث «متواتر اجمالی» حساب شود؟
پاسخ :
احاديث از نظر "تعداد راويان" در هر طبقه، به "متواتر" و "واحد" تقسيم مي‌گردد. واژۀ متواتر از ریشه "وتر" به معنای واحد است و "تواتر" به معنای پی در پی یا يكی پس از ديگری است. چنان چه در آیۀ شریفۀ "ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا"[1] (سپس رسولان خود را یکی پس از دیگری فرستادیم) "تترا" به همین معنا است.[2]
روايت متواتر در اصطلاح، "خبری است كه سلسلۀ راويان آن در هر طبقه به اندازه‌ای باشند كه امكان توافق آنان بر كذب به طور عادی محال باشد و خبر آنها موجب علم گردد." [3]
روايات متواتر گرچه كم هستند اما غالبا بيانگر محتوا و خبر مهمی اند؛ مانند: روايت غدير كه تنها در طبقۀ صحابه بيش از 100 نفر آن را روايت نموده‌اند.
اقسام خبر متواتر
متواتر از يك نظر به "متواتر لفظی و معنوی" تقسيم می شود.
متواتر لفظی آن است كه "همۀ راويان، مضمون آن را با الفاظ واحدی نقل كنند."[4] مثل حديث "من كذب عليّ متعمّدا فليتبوّء مقعده من النار." [5] كه جمع كثيری از صحابه اين حديث را نقل كرده‌اند و شمار آنان را از چهل تا حدود شصت نفر دانسته‌اند.[6]
متواتر معنوی آن است كه "همۀ راويان، مضمون واحدی را با عبارات مختلف نقل كنند كه تطابق در آن معنا با دلالت تضمنی يا التزامی دانسته شود."[7]
برای حديث متواتر تقسيم ديگري نيز وجود دارد و آن "تواتر تفصيلی و اجمالی" است. "تواتر تفصيلی" شامل "تواتر لفظی و معنوی" می‌باشد، اما "تواتر اجمالی" در صورتی است كه چند روايت در يك موضوع وارد شود و از نظر دلالت همسان نباشند ولي آن روایات از قدر مشترك برخوردار باشند كه از مجموع آنها به صدور يكی از آنها قطع حاصل شود، مانند اخبار روايت شده در مورد حجيت خبر واحد.[8]
اما خبر واحد، "روايتی است كه راويان آن در تمامی طبقات به حد تواتر نرسيده باشد."[9] اين گونه روايات به تنهايی مفيد علم نيستند، بلكه با كمك قرائن ديگر می توان حجيت آنها را به اثبات رساند. از اين رو اگر روايتی در چند طبقه به حد تواتر برسد اما تنها در يك طبقه به تواتر نرسيده باشد، متواتر نبوده و خبر واحد به شمار می آيد؛ زيرا نتيجه تابع اخسّ مقدمات است.
در بارۀ تعداد راویان خبر متواتر علمای شیعه عدد معینی را ذکر نکرده اند بلکه معیار تواتر نزد آنان افادۀ علم است و خبری را متواتر می دانند كه تعداد راویان هر طبقه از سلسله سند آن به حدی است كه مفید علم و یقین به صدور آن خبر از امام (ع) باشد و از طرف دیگر توافق آنها بر كذب و دروغ محال باشد. و از این نظر هیچ فرقی بین متواتر لفظی، معنوی و یا اجمالی قائل نشده اند.
اما علمای عامه در حصول خبر متواتر، تعداد روایان را شرط دانسته و در این باره اقوال مختلفی دارند:
1. نظر قاضی ابی بكر باقلانی این است که حداقل راویان باید چهار نفر باشد.
2. دیدگاه اصطخری این است که حداقل راویان باید ده نفر باشد.
3. نظر عده ای از علمای عامه این است که حداقل راویان باید 12 نفر باشد. (به تعداد نقباء بنی اسرائیل).
4. نظر ابو هذیل علاف این است که حداقل راویان باید 20 نفر باشد.
5. نظریه دیگری حداقل راویان را 40 نفر دانسته است.
6. گروه دیگری نیز حداقل راویان را 70 نفر می دانند.
7. آخرین نظریه این است كه حداقل راویان باید 313 نفر به تعداد اصحاب بدر باشد[10].
پی نوشتها:
[1] مومنون، 44.
[2] راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 853.
[3] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدايه، ج 1، ص 89 - 90؛ شهید ثانی، الرعاية في علم الدراية، ص 28.
[4] مقباس الهدايه، ج 1، ص 115.
[5] کافی، شیخ کلینی، ج 1، ص 62.
[6] الرعايه في علم الدرايه، ص 29.
[7] مقباس الهدايه، ج 1، ص 115.
[8] مودب، سيدرضا، علم الدرايه تطبيقي، ص 37؛ مقباس الهدايه، ج 1، ص 115.
[9] مقباس الهدايه، ج 1، ص 125؛ شهيد ثاني، الرعايه في علم الدرايه، ص 29.
[10] سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احكامه صص 25 - 35، مؤسسه النشر الاسلامی، 1420 ه ق.
http://farsi.islamquest.net
احاديث از نظر "تعداد راويان" در هر طبقه، به "متواتر" و "واحد" تقسيم مي‌گردد. واژۀ متواتر از ریشه "وتر" به معنای واحد است و "تواتر" به معنای پی در پی یا يكی پس از ديگری است. چنان چه در آیۀ شریفۀ "ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا"[1] (سپس رسولان خود را یکی پس از دیگری فرستادیم) "تترا" به همین معنا است.[2]
روايت متواتر در اصطلاح، "خبری است كه سلسلۀ راويان آن در هر طبقه به اندازه‌ای باشند كه امكان توافق آنان بر كذب به طور عادی محال باشد و خبر آنها موجب علم گردد." [3]
روايات متواتر گرچه كم هستند اما غالبا بيانگر محتوا و خبر مهمی اند؛ مانند: روايت غدير كه تنها در طبقۀ صحابه بيش از 100 نفر آن را روايت نموده‌اند.
اقسام خبر متواتر
متواتر از يك نظر به "متواتر لفظی و معنوی" تقسيم می شود.
متواتر لفظی آن است كه "همۀ راويان، مضمون آن را با الفاظ واحدی نقل كنند."[4] مثل حديث "من كذب عليّ متعمّدا فليتبوّء مقعده من النار." [5] كه جمع كثيری از صحابه اين حديث را نقل كرده‌اند و شمار آنان را از چهل تا حدود شصت نفر دانسته‌اند.[6]
متواتر معنوی آن است كه "همۀ راويان، مضمون واحدی را با عبارات مختلف نقل كنند كه تطابق در آن معنا با دلالت تضمنی يا التزامی دانسته شود."[7]
برای حديث متواتر تقسيم ديگري نيز وجود دارد و آن "تواتر تفصيلی و اجمالی" است. "تواتر تفصيلی" شامل "تواتر لفظی و معنوی" می‌باشد، اما "تواتر اجمالی" در صورتی است كه چند روايت در يك موضوع وارد شود و از نظر دلالت همسان نباشند ولي آن روایات از قدر مشترك برخوردار باشند كه از مجموع آنها به صدور يكی از آنها قطع حاصل شود، مانند اخبار روايت شده در مورد حجيت خبر واحد.[8]
اما خبر واحد، "روايتی است كه راويان آن در تمامی طبقات به حد تواتر نرسيده باشد."[9] اين گونه روايات به تنهايی مفيد علم نيستند، بلكه با كمك قرائن ديگر می توان حجيت آنها را به اثبات رساند. از اين رو اگر روايتی در چند طبقه به حد تواتر برسد اما تنها در يك طبقه به تواتر نرسيده باشد، متواتر نبوده و خبر واحد به شمار می آيد؛ زيرا نتيجه تابع اخسّ مقدمات است.
در بارۀ تعداد راویان خبر متواتر علمای شیعه عدد معینی را ذکر نکرده اند بلکه معیار تواتر نزد آنان افادۀ علم است و خبری را متواتر می دانند كه تعداد راویان هر طبقه از سلسله سند آن به حدی است كه مفید علم و یقین به صدور آن خبر از امام (ع) باشد و از طرف دیگر توافق آنها بر كذب و دروغ محال باشد. و از این نظر هیچ فرقی بین متواتر لفظی، معنوی و یا اجمالی قائل نشده اند.
اما علمای عامه در حصول خبر متواتر، تعداد روایان را شرط دانسته و در این باره اقوال مختلفی دارند:
1. نظر قاضی ابی بكر باقلانی این است که حداقل راویان باید چهار نفر باشد.
2. دیدگاه اصطخری این است که حداقل راویان باید ده نفر باشد.
3. نظر عده ای از علمای عامه این است که حداقل راویان باید 12 نفر باشد. (به تعداد نقباء بنی اسرائیل).
4. نظر ابو هذیل علاف این است که حداقل راویان باید 20 نفر باشد.
5. نظریه دیگری حداقل راویان را 40 نفر دانسته است.
6. گروه دیگری نیز حداقل راویان را 70 نفر می دانند.
7. آخرین نظریه این است كه حداقل راویان باید 313 نفر به تعداد اصحاب بدر باشد[10].
پی نوشتها:
[1] مومنون، 44.
[2] راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 853.
[3] مامقانی، عبدالله، مقباس الهدايه، ج 1، ص 89 - 90؛ شهید ثانی، الرعاية في علم الدراية، ص 28.
[4] مقباس الهدايه، ج 1، ص 115.
[5] کافی، شیخ کلینی، ج 1، ص 62.
[6] الرعايه في علم الدرايه، ص 29.
[7] مقباس الهدايه، ج 1، ص 115.
[8] مودب، سيدرضا، علم الدرايه تطبيقي، ص 37؛ مقباس الهدايه، ج 1، ص 115.
[9] مقباس الهدايه، ج 1، ص 125؛ شهيد ثاني، الرعايه في علم الدرايه، ص 29.
[10] سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احكامه صص 25 - 35، مؤسسه النشر الاسلامی، 1420 ه ق.
http://farsi.islamquest.net
