پرسش :
احكام فقهي در موارد بسيار ريزي جاري و ساري هستند. همانند احكام غسل و وضو و ... فايده اين احكام چيست و در كمال آدمي چه تاثيري دارد؟
پاسخ :
قبل از پرداخت به بخش اصلي پاسخ، توجه شما را به چند نكته فرا مي خوانيم:
1. اساساً راز نياز به دين (كه دانش فقه نيز جزئي از اوست) اين مي باشد كه دين و فقه مجموعه قوانين و روشهايي است كه پاسخگوي تمام نيازها و خواسته هاي انسان در ابعاد جسمي، روحي، دنيوي و آخرتي ، مي باشد . به عبارتي ، هر قانونگذار وقتي مي تواند صلاحيت قانونگذاري در مورد انسان و جهان را دارا باشد كه اطلاعي دقيق و همه جانبه از تودرتوي شخصيت آدمي و جهان اطرافش داشته باشد. و چون دين و فقه از سوي خدا (بعنوان خالق همه چيز و عالم به همة هستي ) تدوين گرديده، از اينرو شايسته آگاهي و عمل به آن است.
2. و همچنين از لحاظ كلامي _ عقيدتي نيز لازم است كه خداوند تمام آنچه به صلاح بندگان بوده و آنان را به منافع رهنمون گشته و از خسارت ها و مضرات دور مي نمايد را تبيين و ابلاغ كند؛ و گرنه چنين خدايي كه مسير هدايت و خسارت را از يكديگر تفكيك ننمايد، بي ترديد ظالم و بخيل بوده و شايستهء خدايي نخواهد بود. و دقيقاً به همين هدف است كه علم فقه به تمام جزئيات پرداخته ؛ چون تمام اين نكات در هدايت بشريت (و بلكه كل عالم) مؤثر مي باشد و اصلاً نگفتن و نبودن اين دستورات جزئي و كلي، منافات با عناوين دين اسلام از قبيل «كمال» ، «جاودانگي» و «تأمين كننده دنيا و آخرت» دارد. در اينجا اين سوال مطرح مي شود كه اسلام چگونه به شناسايي و ابلاغ حقائق ديني مي نمايد؟
3. در پاسخ به سوال ياد شده ، مي توان به سيستم افكار و قانون اسلام اشاره داشت:
الف) بخشي از دانسته ها، ناظر به پي ريزي بنيان فكري و تئوريك بوده و از آن به «علم عقايد» ياد مي شود
ب) قسمتي ديگر، حكمت هايي اند كه منش چگونه زيستن را به انسان ياد مي دهد و به «علم اخلاق» مشهور است .
ج) و آنگاه قوانيني كه به تنظيم فعل و كنش و واكنش مي پردازند را به «احكام و فقه» ناميده اند نكته شايان توجه آن است كه : ارتباط زنجيره وار احكام شرعي آنقدر قوي و تاثير گذار است كه بازتاب يك حكم شرعي (با تمام دقائق و جزئياتش) بر ساير ابعاد و حوزه هاي جسم و روح مشهود مي باشد. مثلاً «لقمه حرام» موجب «قساوت قلب» و مردگي روح بوده و در اين راستا، در نسل و تبار نيز آتش فساد اخلاقي را شعله ور مي سازد؛ حال آنكه به ظاهر هيچ ربطي بين لقمه حرام و اثراتش بر نسل و فرزندان مشاهده نمي شود. از اينرو بايد دين را يك سازمان به هم پيوسته بدانيد نه يك جمع پر از اجزاء نامرتبط كه توجه يابي توجهي به هر يك ، در كل مجموعه بي تأثير باشد.
4. احكام شرعي به مناسبات و ارتباطات جسم و روح (نيازها ، ويژگيها ، خطرات و منافع) توجه كامل داشته و دقت هاي بسيار ريز دين، بي ترديد ناظر به همين تلازم و ارتباط دو طرفه است؛ بدينگونه كه : عدم رعايت اين احكام (چه كلي و چه جزئي) به مفهوم بر هم زني تعادل جسم و روح است.
يك مثال از ارتباط حكم ديني با كمال آدمي
دانش امروز ، ضرر گوشت خوك را وجود كرم «تريشيين» مي داند؛ اما دانش احكام احكام فقهي، هم اين و هم فراتر از آن را، كه وجود نوعي ضرر معنوي است كشف كرده و به خاطر ضررمند بودن اش بر جسم و روح ، آن را تحريم نموده.(در ادبيات دين، به هر آنچه ضرر آفرين مي باشد (پزشكي، اخلاقي، اجتماعي و..) عنوان «حرام» صدق مي كند).
حضرت امام رضا(ع) فلسفه حرمت گوشت خوك را اينگونه تبيين مي فرمايند: «خوك ، حيواني است شهوت ران... ! چندانكه غريزه شيطاني شهوت، آنچنان وجودش را تسخير نموده كه بر خلاف ساير حيوانات در نوعي غيرت داشته و از تعدي همنوعان به جنس ماده شان جلوگيري مي كنند، او نسبت به چنين اموري بي تفاوت و عاري از احساس است. و چون حالت ياد شده از طريق خوردن گوشت خوك نيز سرايت پيدا مي كند، خداوند آن را حرام نمود تا مرض بي غيرتي در بين مردم رواج نيابد» (علل الشرايع ، شيخ صدوق).
با ملاحظه در اين روايت، در مي يابيم كه ان حضرت (بعنوان معلم اخلاق و طب) ، چگونه بر عنصر «غيرت» و تاثير منفي گوشت خوك بر آن (توام با سايرضررها) عنايت ويژه داشته ...
حال خود قضاوت كنيد: اگر فقه و احكام فقهي، رابطه گوشت خوك با غيرت را نفرموده بود، از كدامين راه مي توانستيم چنين بينشي بدست آوريم؟ براي ارزيابي كار كرد «غيرت» بر «كمال» نيز به رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد مراجعه نمائيد . احاديثي از قبيل: «ان الغيره من الايمان و ان المذاء من النفاق» ؛ غيرت، نشانه ايمان است ؛ همچنان كه بي غيرتي شاخه اي از نفاق مي باشد»(كنز العمال، 7065 از پيامبر اكرم(ص)).
دانش آزمايشگاهي (و بويژه طب گياهي) اين را كشف مي كند كه هر غذا و موجود طبيعي، همواره داراي يك ويژگي ذاتي به نام «مزاج» است . مثلاً : طبيعت «برنج» را «سرد» تشخيص داده و آنرا براي «سرد مزاج ها » مناسب نمي بيند؛ اما دانش فقه و احكام شرعي (با عنايت به خواستگاه عصمت و فرانگري اش) به تشخيص طبيعت و مزاج «سرشت روحي _ خلقي» پديده ها نيز اقدام كرده و رابطه آنها با دو بعد جسم و روح را ارزيابي نموده و در نهايت به تجويز يا تحريم حكم مي فرمايد.
اينك به يادداشت مقدمات گفته شده ، در قالب پاسخ به چند مورد مذكور در سوال ، قسمت اصلي جواب از اين چيستي و چرائي را بيان مي كنيم:
حضرت رسول اكرم(ص) توصيه فرموده اند كه : «اذا غضبت فتوضا»؛ براي برطرف ساختن آتش خشم و غضب ، وضو بگيريد (قرآن و روانشناسي ، دكتر محمد نجاتي ، نشر آستان قدس رضوي).
در اين رابطه ، با بهره گيري از مطالعات و تحقيقات انجام شده چنين توضيح داده مي شود كه : شستن قسمت هايي از بدن ، آنهم روزي چند بار با فواصل خاصي از كار و زندگي روزانه، باعث استراحت و آرام سازي عضلات و كاهش تشنجات جسمي و رواني انسان مي شود.
و نيز از جمله مستحبات وضو، مسواك كردن و سه بار مضمضه كردن يعني آب پاكيزه به درون دهان بردن و دهان را با آب شستن و به بيرون ريختن آن و همچنين سه بار «استنشاق» يعني: بالا كشيدن آب به درون بيني و بيرون ريختن آن است. در اين خصوص نيز چنين گفته شده: بيني، هر چند حاوي تركيباتي مانند «ليزوزيم» و بعضي اسيدهاي چرب آزاد با اثر ضد باكتريايي مشخص است، اما همواره كانوني از تجمع مواد معلق در هوا و انواع باكتري است. (مخصوصاًٌ «استافيلكوك طلائي و انواع كوآگولاز منفي » و «كوكسي هاي گرم و منفي» ) . در اثر تجمع اين باكتري ها ، عفونت هاي بيماري زا پيدايش نموده و امراض التهابي نظير سينوزيت، اوتيت مياني، لارنژيت، بيماريهاي تنفسي و حتي زخم هاي جلدي و بيماريهاي مجاري ادراري بوجود مي آيند. اما از بهترين راهكارها در تقليل يا ايمني سازي از امراض ياد شده، همين كار مستحبي «استنشاق» است.Dr. Mostafa Ahmad (1986) Hownasolin Albution Keeps health Bulletin of Islamic medicine vol 4
حضرت امام رضا (ع) علت وجوب شستن تمام بدن در هنگام غسل جنابت را چنين تبيين مي فرمايد : « چون جنابت از تمام بدن و جاي جاي پيكره تان خارج شده و همه جسم را آلوده مي كند؛ پس براي رفع اين آلودگي فراگير بايد همه بدن را غسل داد». (وسايل الشيعه، ج1 ، ص 466).
شما نيز در رساله احكام مراجع معظم تقليد مي خوانيد: «اگر حتي به اندازه سر سوزني بدن موقع غسل شسته نشود، غسل باطل است ». و اين همان چيزي است كه دانشمندان آنرا پذيرفته اند؛ طبق بررسيهاي فيزيولوژي، دو سلسله اعصاب نباتي به نام «سمپاتيك» و «پارا سمپاتيك» در بدن وجود دارند كه در سراسر بدن ريشه دوانيده و نفوذ دارند؛ و حالت جنابت هم موقعي پديد مي آيد كه عدم توازن (ارگاسم يا = اوج لذت جنسي) بوجود آيد و در نتيجه اين دو اعصاب به واكنش مي پردازند و طبق روايت فوق، تمام بدن را از ذرات جنابت مي پوشانند و در اين صورت است كه در غسل، تطهير همه بدن الزامي مي نمايد.
سخن پاياني و نتيجه گفتار: هر ابزار و اختراعي در صورتي مثبت تلقي مي شود كه در راستاي هدف توليد و اختراعش قرار گيرد؛ چنانكه يك دستگاه آب ميوه گيري بايد همان كاركرد مخصوص به خود را داشته باشد، در غير اين صورت چه فايده و مزيتي را داراست؟ به همين گونه نيز «انسان» را توصيف مي كنيم. كمال آدمي ، حركت اوست در مسير خلقت و آفرينش اش؛ و اين نيز همان «عبوديت» و «بندگي» است . اما همچنانكه پيمودن راه به آدرس نياز دارد، پويش صراط عبوديت نيز «شيوه» مخصوص به خود را طلب مي كند و دقيقاً بر سر دو راهي «كدام شيوه، منش حقيقي بندگي است؟» كه علم فقه و دين دستمان را مي گيرد: راهمان مي نمايد و چند و چون قانون عبادت را نشان مي دهد از اينرو، كليات يا جزئيات بسيار ريز احكام فقهي به منزله «قانون اساسي و تشريحي عبوديت» اند. و هر جوينده كمالي راهي جز «عبادت» ندارد و فقه مبين چگونگي آن عبادت است.
جان كلام اينكه : فقه، آموزاننده «مرام عاشقي و عبوديت» بوده و متون فقهي (قرآن و حديث و رساله هاي مراجع معظم تقليد) ، همان «مرام نامه» عاشقي و بندگي اند.
دين ، با عبوديت (تسليم) آغاز شده (غرر، 2338) و به هدف اقامه حدود و مرزهاي الهي پيش مي رود (همان 6373) دو روايت از حضرت اميرالمومنان علي(ع)
بنده آن باشد كه بند خويش نيست جز رضاي خوجه اش در پيش نيست
گر ميرد خواجه او را پا و دست دست ديگر آورد كاين هست
نه ز خدمت مز خواهد نه عوض نه سبب جويد زا عرش نه عرض
جهت مطالعه بيشتر رك اسرار عبادت، آقاي جوادي آملي؛ پاسخ به پرسشهاي مذهبي ، آيه المكارم شيرازي.
www.eporsesh.com
قبل از پرداخت به بخش اصلي پاسخ، توجه شما را به چند نكته فرا مي خوانيم:
1. اساساً راز نياز به دين (كه دانش فقه نيز جزئي از اوست) اين مي باشد كه دين و فقه مجموعه قوانين و روشهايي است كه پاسخگوي تمام نيازها و خواسته هاي انسان در ابعاد جسمي، روحي، دنيوي و آخرتي ، مي باشد . به عبارتي ، هر قانونگذار وقتي مي تواند صلاحيت قانونگذاري در مورد انسان و جهان را دارا باشد كه اطلاعي دقيق و همه جانبه از تودرتوي شخصيت آدمي و جهان اطرافش داشته باشد. و چون دين و فقه از سوي خدا (بعنوان خالق همه چيز و عالم به همة هستي ) تدوين گرديده، از اينرو شايسته آگاهي و عمل به آن است.
2. و همچنين از لحاظ كلامي _ عقيدتي نيز لازم است كه خداوند تمام آنچه به صلاح بندگان بوده و آنان را به منافع رهنمون گشته و از خسارت ها و مضرات دور مي نمايد را تبيين و ابلاغ كند؛ و گرنه چنين خدايي كه مسير هدايت و خسارت را از يكديگر تفكيك ننمايد، بي ترديد ظالم و بخيل بوده و شايستهء خدايي نخواهد بود. و دقيقاً به همين هدف است كه علم فقه به تمام جزئيات پرداخته ؛ چون تمام اين نكات در هدايت بشريت (و بلكه كل عالم) مؤثر مي باشد و اصلاً نگفتن و نبودن اين دستورات جزئي و كلي، منافات با عناوين دين اسلام از قبيل «كمال» ، «جاودانگي» و «تأمين كننده دنيا و آخرت» دارد. در اينجا اين سوال مطرح مي شود كه اسلام چگونه به شناسايي و ابلاغ حقائق ديني مي نمايد؟
3. در پاسخ به سوال ياد شده ، مي توان به سيستم افكار و قانون اسلام اشاره داشت:
الف) بخشي از دانسته ها، ناظر به پي ريزي بنيان فكري و تئوريك بوده و از آن به «علم عقايد» ياد مي شود
ب) قسمتي ديگر، حكمت هايي اند كه منش چگونه زيستن را به انسان ياد مي دهد و به «علم اخلاق» مشهور است .
ج) و آنگاه قوانيني كه به تنظيم فعل و كنش و واكنش مي پردازند را به «احكام و فقه» ناميده اند نكته شايان توجه آن است كه : ارتباط زنجيره وار احكام شرعي آنقدر قوي و تاثير گذار است كه بازتاب يك حكم شرعي (با تمام دقائق و جزئياتش) بر ساير ابعاد و حوزه هاي جسم و روح مشهود مي باشد. مثلاً «لقمه حرام» موجب «قساوت قلب» و مردگي روح بوده و در اين راستا، در نسل و تبار نيز آتش فساد اخلاقي را شعله ور مي سازد؛ حال آنكه به ظاهر هيچ ربطي بين لقمه حرام و اثراتش بر نسل و فرزندان مشاهده نمي شود. از اينرو بايد دين را يك سازمان به هم پيوسته بدانيد نه يك جمع پر از اجزاء نامرتبط كه توجه يابي توجهي به هر يك ، در كل مجموعه بي تأثير باشد.
4. احكام شرعي به مناسبات و ارتباطات جسم و روح (نيازها ، ويژگيها ، خطرات و منافع) توجه كامل داشته و دقت هاي بسيار ريز دين، بي ترديد ناظر به همين تلازم و ارتباط دو طرفه است؛ بدينگونه كه : عدم رعايت اين احكام (چه كلي و چه جزئي) به مفهوم بر هم زني تعادل جسم و روح است.
يك مثال از ارتباط حكم ديني با كمال آدمي
دانش امروز ، ضرر گوشت خوك را وجود كرم «تريشيين» مي داند؛ اما دانش احكام احكام فقهي، هم اين و هم فراتر از آن را، كه وجود نوعي ضرر معنوي است كشف كرده و به خاطر ضررمند بودن اش بر جسم و روح ، آن را تحريم نموده.(در ادبيات دين، به هر آنچه ضرر آفرين مي باشد (پزشكي، اخلاقي، اجتماعي و..) عنوان «حرام» صدق مي كند).
حضرت امام رضا(ع) فلسفه حرمت گوشت خوك را اينگونه تبيين مي فرمايند: «خوك ، حيواني است شهوت ران... ! چندانكه غريزه شيطاني شهوت، آنچنان وجودش را تسخير نموده كه بر خلاف ساير حيوانات در نوعي غيرت داشته و از تعدي همنوعان به جنس ماده شان جلوگيري مي كنند، او نسبت به چنين اموري بي تفاوت و عاري از احساس است. و چون حالت ياد شده از طريق خوردن گوشت خوك نيز سرايت پيدا مي كند، خداوند آن را حرام نمود تا مرض بي غيرتي در بين مردم رواج نيابد» (علل الشرايع ، شيخ صدوق).
با ملاحظه در اين روايت، در مي يابيم كه ان حضرت (بعنوان معلم اخلاق و طب) ، چگونه بر عنصر «غيرت» و تاثير منفي گوشت خوك بر آن (توام با سايرضررها) عنايت ويژه داشته ...
حال خود قضاوت كنيد: اگر فقه و احكام فقهي، رابطه گوشت خوك با غيرت را نفرموده بود، از كدامين راه مي توانستيم چنين بينشي بدست آوريم؟ براي ارزيابي كار كرد «غيرت» بر «كمال» نيز به رواياتي كه در اين زمينه وجود دارد مراجعه نمائيد . احاديثي از قبيل: «ان الغيره من الايمان و ان المذاء من النفاق» ؛ غيرت، نشانه ايمان است ؛ همچنان كه بي غيرتي شاخه اي از نفاق مي باشد»(كنز العمال، 7065 از پيامبر اكرم(ص)).
دانش آزمايشگاهي (و بويژه طب گياهي) اين را كشف مي كند كه هر غذا و موجود طبيعي، همواره داراي يك ويژگي ذاتي به نام «مزاج» است . مثلاً : طبيعت «برنج» را «سرد» تشخيص داده و آنرا براي «سرد مزاج ها » مناسب نمي بيند؛ اما دانش فقه و احكام شرعي (با عنايت به خواستگاه عصمت و فرانگري اش) به تشخيص طبيعت و مزاج «سرشت روحي _ خلقي» پديده ها نيز اقدام كرده و رابطه آنها با دو بعد جسم و روح را ارزيابي نموده و در نهايت به تجويز يا تحريم حكم مي فرمايد.
اينك به يادداشت مقدمات گفته شده ، در قالب پاسخ به چند مورد مذكور در سوال ، قسمت اصلي جواب از اين چيستي و چرائي را بيان مي كنيم:
حضرت رسول اكرم(ص) توصيه فرموده اند كه : «اذا غضبت فتوضا»؛ براي برطرف ساختن آتش خشم و غضب ، وضو بگيريد (قرآن و روانشناسي ، دكتر محمد نجاتي ، نشر آستان قدس رضوي).
در اين رابطه ، با بهره گيري از مطالعات و تحقيقات انجام شده چنين توضيح داده مي شود كه : شستن قسمت هايي از بدن ، آنهم روزي چند بار با فواصل خاصي از كار و زندگي روزانه، باعث استراحت و آرام سازي عضلات و كاهش تشنجات جسمي و رواني انسان مي شود.
و نيز از جمله مستحبات وضو، مسواك كردن و سه بار مضمضه كردن يعني آب پاكيزه به درون دهان بردن و دهان را با آب شستن و به بيرون ريختن آن و همچنين سه بار «استنشاق» يعني: بالا كشيدن آب به درون بيني و بيرون ريختن آن است. در اين خصوص نيز چنين گفته شده: بيني، هر چند حاوي تركيباتي مانند «ليزوزيم» و بعضي اسيدهاي چرب آزاد با اثر ضد باكتريايي مشخص است، اما همواره كانوني از تجمع مواد معلق در هوا و انواع باكتري است. (مخصوصاًٌ «استافيلكوك طلائي و انواع كوآگولاز منفي » و «كوكسي هاي گرم و منفي» ) . در اثر تجمع اين باكتري ها ، عفونت هاي بيماري زا پيدايش نموده و امراض التهابي نظير سينوزيت، اوتيت مياني، لارنژيت، بيماريهاي تنفسي و حتي زخم هاي جلدي و بيماريهاي مجاري ادراري بوجود مي آيند. اما از بهترين راهكارها در تقليل يا ايمني سازي از امراض ياد شده، همين كار مستحبي «استنشاق» است.Dr. Mostafa Ahmad (1986) Hownasolin Albution Keeps health Bulletin of Islamic medicine vol 4
حضرت امام رضا (ع) علت وجوب شستن تمام بدن در هنگام غسل جنابت را چنين تبيين مي فرمايد : « چون جنابت از تمام بدن و جاي جاي پيكره تان خارج شده و همه جسم را آلوده مي كند؛ پس براي رفع اين آلودگي فراگير بايد همه بدن را غسل داد». (وسايل الشيعه، ج1 ، ص 466).
شما نيز در رساله احكام مراجع معظم تقليد مي خوانيد: «اگر حتي به اندازه سر سوزني بدن موقع غسل شسته نشود، غسل باطل است ». و اين همان چيزي است كه دانشمندان آنرا پذيرفته اند؛ طبق بررسيهاي فيزيولوژي، دو سلسله اعصاب نباتي به نام «سمپاتيك» و «پارا سمپاتيك» در بدن وجود دارند كه در سراسر بدن ريشه دوانيده و نفوذ دارند؛ و حالت جنابت هم موقعي پديد مي آيد كه عدم توازن (ارگاسم يا = اوج لذت جنسي) بوجود آيد و در نتيجه اين دو اعصاب به واكنش مي پردازند و طبق روايت فوق، تمام بدن را از ذرات جنابت مي پوشانند و در اين صورت است كه در غسل، تطهير همه بدن الزامي مي نمايد.
سخن پاياني و نتيجه گفتار: هر ابزار و اختراعي در صورتي مثبت تلقي مي شود كه در راستاي هدف توليد و اختراعش قرار گيرد؛ چنانكه يك دستگاه آب ميوه گيري بايد همان كاركرد مخصوص به خود را داشته باشد، در غير اين صورت چه فايده و مزيتي را داراست؟ به همين گونه نيز «انسان» را توصيف مي كنيم. كمال آدمي ، حركت اوست در مسير خلقت و آفرينش اش؛ و اين نيز همان «عبوديت» و «بندگي» است . اما همچنانكه پيمودن راه به آدرس نياز دارد، پويش صراط عبوديت نيز «شيوه» مخصوص به خود را طلب مي كند و دقيقاً بر سر دو راهي «كدام شيوه، منش حقيقي بندگي است؟» كه علم فقه و دين دستمان را مي گيرد: راهمان مي نمايد و چند و چون قانون عبادت را نشان مي دهد از اينرو، كليات يا جزئيات بسيار ريز احكام فقهي به منزله «قانون اساسي و تشريحي عبوديت» اند. و هر جوينده كمالي راهي جز «عبادت» ندارد و فقه مبين چگونگي آن عبادت است.
جان كلام اينكه : فقه، آموزاننده «مرام عاشقي و عبوديت» بوده و متون فقهي (قرآن و حديث و رساله هاي مراجع معظم تقليد) ، همان «مرام نامه» عاشقي و بندگي اند.
دين ، با عبوديت (تسليم) آغاز شده (غرر، 2338) و به هدف اقامه حدود و مرزهاي الهي پيش مي رود (همان 6373) دو روايت از حضرت اميرالمومنان علي(ع)
بنده آن باشد كه بند خويش نيست جز رضاي خوجه اش در پيش نيست
گر ميرد خواجه او را پا و دست دست ديگر آورد كاين هست
نه ز خدمت مز خواهد نه عوض نه سبب جويد زا عرش نه عرض
جهت مطالعه بيشتر رك اسرار عبادت، آقاي جوادي آملي؛ پاسخ به پرسشهاي مذهبي ، آيه المكارم شيرازي.
www.eporsesh.com
