پرسش :

در آيه "فَإِن‌َّ اللَّه‌َ يُضِل‌ُّ مَن يَشَآءُ وَيَهْدِي مَن يَشَآءُ;(فاطر،8) اين گمراهي و هدايت چگونه است‌؟ و چگونه با عدل الهي سازگار است‌؟

پاسخ :
هدايت داراي پنج مرتبه است‌: 1. هدايت فطري و غريزي‌، هدايت در آيه "50/طه‌" ناظر به اين معنا است‌. 2. "هدايت عقلاني‌; كه با بخشيدن "قوة تفكر" به انسان ارزاني شده و در روايات از آن به "رسول باطني‌" تعبير مي‌شود. 3. "هدايت بروني‌; كه از طريق "ارسال پيامبران‌" انجام گرفته و در روايات از آن به "رسول ظاهري‌" تعبير شده است‌. 4. توفيق و عنايت رحماني كه ويژة بندگان خاص است و در آيه شريفة "و خداوند بر هدايت هدايت يافتگان مي‌افزايد." (مريم‌/76)، به اين مرتبه از هدايت اشاره شده است‌. 5. قدرت ايماني ويژه و فوق‌العاده‌اي كه عصمت را به همراه مي‌آورد. و مقصود از هدايت در آيه (90/انعام‌) اين مرتبه از هدايت است‌.
از بين اقسام پنج گانة هدايت‌، سه قسم نخست فراگير و عام است و شامل تمام انسانهاي مؤمن و كافر مي‌شود، امّا هدايت در مرتبة چهارم و پنجم‌، نتيجة شايستگي‌هاي فردي و عمل صالح بوده و تنها به گروه خاصي از بندگان خداوند اختصاص دارد. مرتبة پنجم هدايت كه مرحلة عصمت است‌، ويژة پيامبران و ائمه‌: و مرتبة چهارم‌، از آن‌ِ ساير بندگان شايستة خداوند است‌. ساير آيات قرآني كه ظاهر آنها بسان آيات مورد بحث است و از آنها برمي‌آيد كه خداوند برخي از بندگان را هدايت و برخي ديگر را گمراه مي‌كند، مربوط به اين مرحله است‌. در اين آيات مقصود از هدايت‌، توفيقي افزون‌تر و رهنموني بيشتر و مقصود از "من يشأ" ارادة حكميانه است‌. يعني خداوند كساني را كه شايستگي لازم براي بهره‌برداري از هدايت مرحلة چهارم را نيافته‌اند، بر شايستگي آنها افزوده و آنها را رهنمون مي‌شود. مفهوم ضلالت "و يضّل من يشأ" كه در مقابل هدايت است‌، به همين صورت است‌; خداوند كساني را ار هدايت مرحله چهارم محروم مي‌كند كه در خود شايستگي لازم براي بهره‌برداري از توفيق و عناي ت ويژه الهي فراهم نساخته‌اند. پس معناي حقيقي "يضل‌ّ" گمراهي نيست‌، بلكه به معناي محروم ساختن از مرتبه‌اي از هدايت است كه نتيجة اين محروميت گمراهي از هدايت مرحلة چهارم است‌. محروميتي كه به انتخاب خود شخص بوده و در حقيقت كيفر انتخاب نارواي خود او به حساب مي‌آيد. و اين خود شخص است كه زمينة گمراهي را فراهم كرده و باعث مي‌شود كه خداوند او را از هدايت محروم كند.( براي كسب اطلاع بيشتر ر.ك‌: التمهيد في علوم القرآن‌، استاد معرفت‌، ج‌، ص‌-253، دفتر انتشارات اسلامي‌، الالهيات‌، استاد سبحاني‌، ج‌، ص‌-391، نشر مؤسسة امام صادق‌; هدايت در قرآن‌، آية‌الله جوادي آملي‌; براي آگاهي از عوامل ضلالت ر.ك‌: "منشور جاويد، استاد سبحاني‌، ج‌، ص‌-164، نشر توحيد". )
eporsesh.com