پرسش :

چرا عده طلاق با عده وفات فرق داره و آيا فقط اين امر براي خانمها قابل اجرا است؟

پاسخ :
احکام الهي داراي حکمت و علت هستند .وجوب و حرمت احکام و يا صحت و بطلان آنها براساس حکمت نيست بلکه براساس علت آن احکام مي‌باشد و ما معمولاً دسترسي به فهم علت احکام نداريم اگر چه ممکن است بعضي از حکمت هاي احکام را بتوانيم به دست آوريم. علت نگه‌داري عده و احکام مربوط به آن به درستي بر ما روشن نيست ولي معناي اين کلام آن نيست که علت ندارد. هيچ حکمي از احکام الهي بدون علت نيست. عبارت «ولله عزيز حکيم» در ذيل آيه شريفه 228 بقره که به احکام مربوط به عده زنان مي پردازد تصريح به وجود علت حکيمانه در مورد عده و زمان آن است.
دست يابي به اين علت ها براي عقل بشري ممکن نيست. عقل ما با توجه به آموزه هاي اسلامي يا علوم تجربي و حسي مي تواند بعضي حکمت ها را براي احکام الهي و از جمله نگه داشتن عده استنباط نمايد.ولي بسياري از شرايط و ويژگي هاي احکام الهي که داراي حکمت هاي متعدد مادي و معنوي است به وسيله عقل و علم تجربي بشر قابل اثبات نبوده و تعبدي است.
شايد لزوم تمايز بين عده وفات و عده طلاق يکي از حکمت هاي اختلاف مدت عده باشد.
در ضمن روایتی به این امر اشاره شده است که؛
غم طلاق بعد از سه ماه و سوز و گداز وفات بعد از 4 ماه فروکش می کند. بر این اساس وضعیت زن از نظر روحی و روانی متعادل شده و امکان تصمیم گیری برای امر مهم و سرنوشت سازی مانند ازدواج مهیا می گردد.
در روایت دیگری اشاره شده است که ، عده طلاق برای استبراء رحم است. با گذشت سه ماه امکان تشخیص فرزند و یا پاک شدن رحم محقق می شود.
در عده وفات، یکی از مهمترین حکمت های آن حفظ حرمت زناشویی و در عین حال داغدار بودن زن است و از طرف دیگر بایستی میزان صبر و استقامت زن در مورد برآوردن نیازهای عاطفی و جنسی نیز مد نظر قرار گیرد. حداکثر استقامت و صبر زن در مورد ارضاء نیاز عاطفی وجنسی به طور میانگین 4 ماه معرفی شده است. هیچ مردی حق ندارد بیش از 4 ماه همسر خویش را از ایجاد رابطه جنسی محروم نماید. در مورد حکم ایلاء که بر اساس آن مرد قسم می خورد که دیگر با همسرش نزدیکی نکند .حاکم شرع 4 ماه به مرد مهلت می دهد که یا به همسرش تمکین نماید و یا اینکه او را طلاق دهد و حق ندارد به منظور اذیت کردن زن نه او را طلاق دهد و نه رابطه زناشویی بر قرار کند. در غیر این صورت به شدید ترین مجازات ها ، مجازات می گردد. بر این اساس 4 ماه به عنوان زمانی معرفی شده است که زن حداکثر احترام به حرمت زناشویی خویش را اجابت نموده و در عین حال منتهای صبر و استقامت او در مورد نیاز جنسی و عاطفی ازدواج است.
در جهت پاسخ گویی به قسمت دوم سئوالتان توجه شما را به مطالب ذیل جلب می نماییم.
شناخت حکمت های عده ، چرائی اختصاص عده به زن را توضیح می دهد. قبل از اينکه به ذکر برخی حکمت هاي عده بپردازيم ، توجه به چند حکم فقهي ضرورت دارد.
1. عده انواع مختلفي دارد که متضمن حکمت هاي مشترک و خاص است . عده طلاق در ازدواج دائم و عده پايان مدت در ازدواج موقت و عده وفات در صورت فوت شوهر.2 در صورت عدم نزديکي بعد از ازدواج و يا يائسگي زن در ازدواج موقت ، عده منتفي مي گردد. 3. زن در زمان عده داراي حقوق و تکاليفي است.
با اين مقدمه برخي از حکمت ها را اين گونه مي توان شماره نمود:
1.حکمت بهداشتي:
بي شک ارتباط جنسي ممکن است زمينه مناسب براي انتقال يا شکل گيري بيماري ها و عفونت هاي مختلف فراهم آورد اين احتمال در ارتباطات متعدد جنسي بيشتر و خطرناکتر است. در اين ميان زن به لحاظ ساختار جسمي و فيزيکي (داشتن رحم که محل تجميع ترشحات مرد است) و هم به خاطر فعل و انفعالات طبيعي رحمي (حيض و نفاس و...) قابليت بيشتري براي دريافت ، پرورش و انتقال بيماري ها و عفونت ها دارد. زمان عده در حقيقت مي تواند نقش قرنطينه براي رحم زن باشد تا ضمن آنکه زمينه شکل گيري عفونت هاي خطرناک ( که به وسيله ارتباط مکرر جنسي ممکن است در زن حاصل شود) منتفي گردد زمينه انتقال آن به مرد ديگر يا فرزندان و ... نيز منتفي مي گردد. شايد حکمت اينکه در آيه 228 سوره بقره تعداد پاک شدن از حيض معيار عده قرار گرفته باشد نيز اشاره لطيفي به اين نکته باشد . چون از نظر فيزيولوژي حيض نوعي خانه تکاني رحم از سلول هاي مرده و عفونت هاي داخلي و خارجي است و سه بار خانه تکاني در عده طلاق محيط کم خطري را براي ارتباط جنسي و توليد نسل ايجاد مي نمايد.
2. مصلحت حفظ نسل :
عدّه نگه داشتن زن، جلوگيري از مخلوط شدن نطفه‏ها در رحم زن است تا اگر احتمالا در رحم زن نطفه باشد، تا سه ماه مشخص شود، چون گاهي نطفه بعد از مدت‏ها بسته مي‏شود. نطفه احتمالی حقوق را برای پدر و مادر و خود فرزند ایجاد می کند. بر این اساس فرزندي متولد شد، به طور يقين مشخص می شود که مربوط به چه کسي است و در نتيجه محارم اين فرزند معلوم هستند. وقتي اين بچه بزرگ شود می داند با چه کساني نمي‏تواند ازدواج کند و نيز مسأله ارث بردن او روشن شود.
اين مطلب که با پيشرفت علوم ژنتيک و پزشکي و ... امکان تشخيص فرزند در رحم يا نسب فرزند وجود دارد نيز منتفي کننده لزوم نگه داشتن عده نيست چرا که اولا اين يکي از حکمت هاي عده است نه همه ان و نه علت آن. ثانيا تشخيص پزشکي و علمي اموري خطاپذير بوده که همواره امکان خطا در مورد آن مي رود.از طرفي علوم تجربي با تمام پيشرفت خود امکان اثبات بي ضرر بودن رابطه جديد جنسي زن را براي جنين شوهر اول يا دوم ندارد.
3. احياء دوباره خانواده:
از نظر اسلام طلاق منفورترين حلال ها و پايه گذاري خانواده و احيا آن از بهترين رفتارهاست.
در عده طلاق رجعي ، زن بايستي در همان خانه اي که زندگي مي کرده سکونت داشته باشد. در اين زمان زن ومرد مي توانند با توافق دوباره بايکديگر و بدون هيچ تشريفات شرعي يا قانوني دوباره زندگي خانوادگي خويش را احيا کرده ويا با پايان رسيدن زمان عده، بر تصميم بر جدايي باقي بمانندو به طور کامل از هم جدا شوند.
گاهى در اثر عوامل مختلف، وضعى پيش مى‏آيد كه پديد آمدن يك اختلاف جزئى و نزاع كوچك، حس انتقام را آن چنان شعله ور مى‏سازد كه فروغ عقل و وجدان را خاموش مى‏كند و غالباً تفرقه‏هاى خانوادگى در همين حالات رخ مى‏دهد. اما بسيار مى‏شود كه مدتى اندك بعد از كشمكش، زن و مرد به خود آمده، پشيمان مى‏گردند. اين جاست كه آيه مورد بحث مى‏گويد: زنها بايد مدّتى عده نگه دارند و صبر كنند تا اين امواج زود گذر بگذرد و ابرهاى تيره نزاع و دشمنى از آسمان زندگى آنان پراكنده شود.
بااين توضيح زمان عده موقعيت و زمينه اي مناسب است که در آن نه جدايي کامل و نه رابطه زناشويي به نحو کامل برقرار نيست . در اين موقعيت زن و مرد به دور از هيجانات و احساسات زودگذر ،در برزخ بين اصلاح مشکلات و بازگشت به کانون خانوده ويا عدم توانايي براي اصلاح و جدايي قرار مي گيرند.به عبارت ديگر زمان عده در طلاق رجعي ،موقعيتي عقلايي و مناسب براي درست فکر کردن و سبک و سنگين کردن مزايا و معايب باقي بودن بر ازدواج و يا جدايي کامل خواهد بود. در عمل زمان عده رجعي فرصتي براي احياء دوباره نظام خانواده و تولدي دوباره بر اساس شرائط و بينش ها ي جديد نسبت به زندگي است.
4.حفظ حرمت اعضاءخانواده
این حکمت مهمي است که در عده طلاق و عده وفات نهفته است. خانواده کانون محترمي است که نه تنها زن و شوهر بلکه تمام فرزندان و بستگان و حتي جامعه بايستي حرمت آن را نگه دارند. ازدواج بلافاصله زن بعد از طلاق يا بعد از وفات به نوعي دهن کجي به حق داران کانون خانواده (شوهر، فرزندان ، بستگان و...) تلقي مي شود. که مي تواند پيامدهاي تربيتي ،عاطفي و رواني جبران ناپذيري را خصوصا براي فرزندان و بستگان ايجاد نمايد.
همچنين ازدواج سريع زن بعد از طلاق يا وفات شوهر ممکن است زمينه سوء ظن ها و اتهامات مختلف را فراهم آورده و مقدمه اي بر کينه توزي ها و جرايم ديگر شود.
ناگفته پيداست اين ادعا که شوهر نيز بايستي براي حفظ حرمت خانواده عده نگه دارد پذيرفتني نيست. چرا که اولا ازدواج مجدد به دلايل مختلفي که در جاي خود اثبات شده چه قبل از طلاق يا وفات همسر و چه بعد از آن ،حق مرد است . ثانيا در بسياري موارد، به لحاظ وظايف مختلف از جمله حضانت و نگهداري فرزندان و وظايف اجتماعي و همچنين آسيب پذيري ويژه مرد در مورد سرکشي هاي غريزه جنسي ،نياز به ازدواج در مرد شديد تر از زن است.
5. عده بمثابه حق براي زن.
خداوند درباره رفتار با زنان در زمان عده مي فرمايد:
«لاتخرجوهن من بيوتهن؛ آنها را (در دوران عده) از خانه هايشان بيرون نکنيد»
«أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى‏؛ آنها را هر جا خودتان سكونت داريد و در توانايى شماست سكونت دهيد و به آنها زيان نرسانيد تا كار را بر آنان تنگ كنيد (و مجبور به ترك منزل شوند) و اگر باردار باشند، نفقه آنها را بپردازيد تا وضع حمل كنند و اگر براى شما (فرزند را) شير مى‏دهند، پاداش آنها را بپردازيد و (درباره فرزندان، كار را) با مشاوره شايسته انجام دهيد و اگر به توافق نرسيديد، آن ديگرى شيردادن آن بچه را بر عهده مى‏گيرد.»
از آيات و روايات متعدد احکام مهمي در مورد حقوق زن در زمان عده استنباط مي گردد که فقها به آن اشاره کرده اند. حق نفقه و سکونت در منزل شوهر و همچنين نفقه و اجرت نگهداري و شيردادن فرزند در زمان حاملگي از جمله حقوقي است که در زمان عده بر عهده شوهر است.
«بيوتهن» در آيه 1 طلاق به اين امر اشاره دارد که حق سکونت در منزل شوهر حق مسلم زن است و شوهر حق خارج کردن او را از منزل ندارد. ضمن آنکه عبارت «أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ» اشاره لطيفي به اين نکته دارد که مرد بايد بر اساس وسع و قدرت خود به سکناي زن اهميت داده و زمينه بي حرمتي و آزار زن را فراهم نکند.ضمن انکه نفقه همسر و اجرت نگهداري و شيردادن به فرزند را بايد پرداخت نمايد.
پی نوشت
. عبد الله بن سنان قال قلت لأبي عبد الله ع لأي علة صار عدة المطلقة ثلاثة أشهر و عدة المتوفى عنها زوجها أربعة أشهر و عشرا قال لأن حرقة المطلقة تسكن في ثلاثة أشهر و حرقة المتوفى عنها زوجها لا تسكن إلا أربعة أشهر و عشرا.
. عن أبي الهيثم قال سألت أبا الحسن الثاني ع كيف صارت عدة المطلقة ثلاث حيض أو ثلاثة أشهر و عدةالمتوفى عنها زوجها أربعة أشهر و عشرا قال أما عدة المطلقة ثلاث حيض أو ثلاثة أشهر فلاستبراء الرحم من الولد و أما المتوفى عنها زوجها فإن الله تعالى شرط للنساء شرطا فلم يحلهن فيه و فيما شرط عليهن بل شرط عليهن مثل ما شرط لهن فأما ما شرط لهن فإنه جعل لهن في الإيلاء أربعة أشهر لأنه علم أن ذلك غاية صبر النساء فقال عز و جل لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فلم يجز للرجل أكثر من أربعة أشهر في الإيلاء لأنه علم أن ذلك غاية صبر النساء عن الرجال و أما ما شرط عليهن فقال عدتهن أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً يعني إذا توفي عنها زوجها فأوجب عليها إذا أصيبت بزوجها و توفي عنها مثل ما أوجب عليها في حياته إذا آلى منها و علم أن غاية صبر المرأة أربعة أشهر في ترك الجماع فمن ثم أوجب عليها و لها
. در مورد مجازات مردی که قسم خورده است با همسرش نزدیکی نکند در روایات متعدد آمده است که سیره امیرالمومنین علی علیه السلام این بود که به مرد 4 ماه فرصت می دادند اگر از تمکین سر باز می زد او را زندانی می کردند و آب و غذا را از وی دریغ می نمودند. در برخی روایات آمده است که حضرت اطراف زندان او را هیزم گذاشتند و تهدید نمودند که اگر تمکین نکند یا زن را آزاد ننماید او را آتش می زنند یا در روایت دیگری چنین مردی را تهدید به اعدام نمودند.
. علل الشرائع، ج‏2، ص: 508
. البقرة : 228 « وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ .... ؛زنان مطلقه، بايد به مدت سه مرتبه عادت ماهانه ديدن (و پاك شدن) انتظار بكشند»
. (طلاق/ 1
. طلاق/6
porseman.org