پرسش :
نشانه های ظهور امام زمان (عج) چيست؟ آيا فرج نزديک است؟
پاسخ :
نشانه های ظهور:
در روايات برخي امور به عنوان نشانه های ظهور ذكر شده است. از جمله انحراف بني عبّاس و از هم گسستن حكومت آنان، جنگ صليبي، فتح قسطنطنيه به دست مسلمانان، در آمدن پرچم‌هاي سياه از خراسان، خروج مغربي در مصر و تشكيل دولت فاطميان، وارد شدن ترك‌ها در منطقه بين النّهرين، وارد شدن روميان در منطقه رمله و شام، رها شدن كشورهاي عرب از قيد قدرت‌هاي ظالم (استعمار)، بالا آمدن آب رودخانه دجله و سرازير شدن آن به كوچه‌هاي كوفه، بسته شدن پل روي دجله در بين بغداد و كرخ، اختلاف بين شرق و غرب و جنگ و خونريزي فراوان، خروج سفياني، خروج يماني، خروج دجال، صيحه آسماني، قتل نفس زكيه، فراگير شدن جهان از ظلم، رواج علوم ديني در قم و نشر آن در ساير بلاد و....(1)
ليكن از اين امور نمي توان قضاوت نمود كدام يك حتمي و كدام يك غير حتمي است، نيز كدام يك به وقوع پيوسته و كدام يك در آينده به وقوع مي پيوندد و آن چه به وقوع پيوسته، همان است كه در روايات آمده.
براي روشن شدن اين مطالب لازم است اموري بدين شرح بيان گردد.
1- نامعلوم بودن وقت ظهور:
اگر از نشانه هاي ظهور سخن به ميان مي آيد، بدين معنا نيست كه از اين طريق وقت ظهور حضرت مهدي(عج) را مشخص كنيم. بنا به مصالحي زمان ظهور حضرت مشخص نشده است. هيچ كس جز خدا از وقت دقيق ظهور حضرت آگاه نيست. بارها از امامان(ع) در مورد زمان خروج قائم پرسيدند، اما آنان از مشخص نمودن آن نهي نمودند و زمان ظهور را همانند علم به قيامت در انحصار خدا معرّفي كرد.(2)
شيخ طوسي در اين باره مي گويد: «زمان ظهور حضرت مهدي(عج) به روشني بر ما معلوم نيست، بلكه او تا آن گاه كه خداوند اجازه خروج بدهد، از ديدگاه ما پنهان است.»(3)
بنابراين نشانه هاي ظهور تنها بيانگر نزديك شدن زمان ظهور است. بيش از آن نبايد انتظار داشت. حال اگر روايتي باشد كه در آن زمان ظهور حضرت مشخص شده است، ناگزير بايد آن را توجيه نمود و يا به كناري نهاد.
2- مراد از نشانه هاي ظهور:
مقصود از نشانه های ظهور اين نيست كه با تحقق هر يك ظهور حضرت وقوع مي يابد، بلكه مراد، رخدادهايي است كه بر اساس پيشگويي معصومان(ع) پيش و يا در آستانه ظهور حضرت مهدي(عج) پديد خواهند آمد كه تحقق هر يك نويد نزديك‌تر شدن ظهور حضرت است، به گونه‌اي كه با وقوع تمامي آن رخدادها و به دنبال آخرين نشانه هاي ظهور، حضرت قيام خواهد نمود.
3- انواع نشانه هاي ظهور:
با نگاهي به روايات معصومان(ع) ميتوان نشانه هاي ظهور را بدين شرح تقسيم و دسته بندي نمود:
أ) نشانه های حتمي و غير حتمي:
شماري از نشانه ها به روشني به عنوان علائم حتمي ظهور ياد شده است؛ بدين معنا كه بدون هيچ قيد و شرطي قطعاً تحقق خواهند يافت و ظهور حضرت منوط به پيدايش آنها مي باشد، امّا نشانه هاي غير حتمي به نشانه هایی گفته مي شود كه مقيد و مشروط به اموري هستند كه در صورت تحقق آنها، به عنوان نشانه به شمار مي آيند.(4)
ب) نشانه های عادي و غير عادي:
برخي از نشانه های ظهور به روال طبيعي و عادي تحقق مي يابد، مانند زوال دولت عباسيان، ولي برخي به روال غير طبيعي و غير عادي است مانند صيحه آسماني و طلوع خورشيد از مغرب.
اين دسته روايات را بايد به نوعي خاص معنا نمود، چون پديدار شدن آنها عادتاً ممكن نيست. اينها را يا مي بايست در چار چوب معجزه قرار داد و توجيه نمود، يا از معناي ظاهري آن دست كشيد و به معناي كنايي و مجازي آن دانست.
ج) نشانه های متصل و غير متصل:
در روايات، شماري از نشانه های ظهور به گونه‌اي بيان شده است كه از آنها استفاده مي شود بين آنها و ظهور حضرت فاصله‌اي وجود ندارد، بلكه به زمان ظهور متصل مي باشند، مانند خروج سفياني و يماني. اينها نشانه های متصل به ظهورند، امّا بيشتر نشانه ها به گونه‌اي ديگر است كه بين تحقق آنها و زمان ظهور حضرت مهدي(عج) ممكن است فاصله زيادي وجود داشته باشد، به عنوان مثال در روايات آمده: يكي از نشانه ها در آمدن پرچم‌هاي سياه از خراسان است. حال اگر اين را به خروج ابومسلم خراساني و سپاه سياه جامگان تفسير كنيم، بين اين نشانه و ظهور حضرت مهدی(عج) زمان طولاني فاصله است.
د) شمار نشانه های ظهور:
در مورد شمار نشانه های ظهور پاسخ دقيق و روشني وجود ندارد. برخي از عالمان بزرگ مانند شيخ مفيد در بحث علامات قيام القائم با اشاره به اخبار و آثاري كه از معصومان(ع) رسيده، بيش از پنجاه نشانه را بيان كرده است.(5) برخي ديگر همانند علامه مجلسي شمار بيشتري را متذكّر شده‌اند.(6)
عالمان اهل سنت در كتاب‌هاي خويش به برخي امور ديگر اشاره كرده‌اند. هنگامي كه به اين آثار و نشانه ها و روايات دقت كنيم، متوجه مي شويم كه:
برخي از علائم تنها نشانه ظهورند و برخي نشانه ظهور و برپايي قيامت.
بعضي كلي هستند و برخي به امور جزئي پرداخته‌اند. برخي از نظر سند مشكل دارند و پاره‌اي مشكل ندارند. برخي در دلالت معنايي مشكل دارند و بعضي ندارند، بنابراين نمي توان در مورد و تعداد نشانه هاي ظهور قاطعانه سخن گفت.
ه) خلط بين نشانه های ظهور و برپايی قيامت:
برخي از نشانه ها مانند خروج دجال و طلوع خورشيد از مغرب، در پاره‌اي از منابع روايي، از نشانه هاي برپايي قيامت و شرایط الساعة آمده است اما در بعضي ديگر از نشانه های قيام حضرت مهدي(عج)، به نظر مي رسد در برخي روايات بين اين دو دسته نشانه ها جابجايي صورت گرفته باشد. بعيد نيست برخي از نشانه های غير عادي كه در پاره‌اي از منابع روايي، از نشانه های ظهور حضرت آمده است، نشانه های برپايي قيامت باشند، نه نشانه های ظهور، چون اين گونه امور با شرایط الساعة بيشتر تناسب دارد.
و) خلط بين قائم و مهدی موعود:
در روايات گاهي سخن از حضرت مهدي آمده است و گاهي از قائم، نمي توان تمامي مواردي را كه واژه قائم به كار رفته است، به مهدي موعود حمل نمود، چرا كه اين واژه به تمامي امامان(ع) اطلاق شده است. در روايت آمده است: «كلّنا قائم بأمراللَّه واحدٌ بعد واحد؛(7) همه ما يكي پس از ديگري قيام كننده به حكم خدا هستيم.»
نيز به غير امامان هم اطلاق شده، چرا كه قائم به معناي قيام كننده است. هر كسي كه انقلاب كند و مردم را بر ضد ظلم فرا خواند، قائم است. امام علي(ع) در خطبه‌اي كه در مورد حوادث آينده ايراد كرد، فرمود: «إذا قام القائم بخراسان... و قام منّا قائم بجيلان؛(8) هنگامي كه قائم در خراسان قيام كند و قيام كننده‌اي از ما در سرزمين گيلان قيام كند...». اين احاديث را نمي توان درباره حضرت مهدي(عج) دانست.
ز) خلط بين فرج و ظهور حضرت مهدی(عج):
گرچه ظهور حضرت مهدی(عج) براي اهل بيت پيامبر(ص) و شيعيان فرج و گشايش است، ليكن همه جا واژه فرج را نمي توان به ظهور حضرت مهدي حمل نمود. متأسفانه گاهي چنين خلطي يافت مي شود. پيش گويي‌هاي معصومان(ع) در مورد رخدادهاي دوران حكومت امويان و عباسيان و چگونگي فروپاشي آنها و حركت هايي كه در مقابل آنها شكل مي گيرد، گاه از آنها به علائم فرج ياد شده است، كه لزوماً به معناي نشانه هاي ظهور حضرت مهدي(عج) نيست، بلكه مي تواند به معناي لغوي فرج؛ يعني گشايش در كار شيعيان باشد.
ح) احتمال جعل و تحريف:
اهميّت بحث مهدويّت به ويژه بهره مندي آن از بار سياسي از يك شو، و علاقه شديد مسلمانان به آگاهي از چگونگي رخدادهاي آينده و پديدار شدن نشانه های ظهور از سوي ديگر، سبب شد كه برخي در پي تحريف و جعل روايات در زمينه مهدويّت و نشانه های ظهور برآيند. با دقت در رواياتِ نشانه های ظهور اين سخن تأييد مي شود، زيرا بسياري از رواياتي كه در زمينه نشانه های ظهور وجود دارد، از نظر سند ضعيف و قابل مناقشه است و دلالت آنها نيز با مشكل مواجه است.
نتیجه گیری:
از مطالبي كه بيان شد، به اين نتيجه نايل مي شويم كه در زمينه علائم ظهور حضرت مهدي(عج)، و اين كه كدام یک از آنها به راستي به وقوع پيوسته است، نمي توان قضاوت قاطعي را ابراز نمود.
پي‌نوشت‌ها:
1- سيد محمد صدر، تاريخ الغيبه الكبري، ج 2، ص 472 به بعد؛ كتاب الغيبة، محمد بن ابراهيم نعماني، ص 283-247؛ سفينة البحار، ج 2، ص 445.
2 - مجلسي، بحارالانوار، ج 52، ص 182.
3 -الغيبه، ص 425.
4 -مجله حوزه، شماره 72، ص 240.
5 -ارشاد، ج 2، ص 368 به بعد.
6 -بحارالانوار، ج 52، ص 279 - 180.
7 -كليني، كافي، ج 1، ص 536.
8 -مجلسي، بحارالانوار، ح 52، ص 235.
منبع: موسسه تحقيقاتی حضرت ولی عصر عليه السلام
نشانه های ظهور:
در روايات برخي امور به عنوان نشانه های ظهور ذكر شده است. از جمله انحراف بني عبّاس و از هم گسستن حكومت آنان، جنگ صليبي، فتح قسطنطنيه به دست مسلمانان، در آمدن پرچم‌هاي سياه از خراسان، خروج مغربي در مصر و تشكيل دولت فاطميان، وارد شدن ترك‌ها در منطقه بين النّهرين، وارد شدن روميان در منطقه رمله و شام، رها شدن كشورهاي عرب از قيد قدرت‌هاي ظالم (استعمار)، بالا آمدن آب رودخانه دجله و سرازير شدن آن به كوچه‌هاي كوفه، بسته شدن پل روي دجله در بين بغداد و كرخ، اختلاف بين شرق و غرب و جنگ و خونريزي فراوان، خروج سفياني، خروج يماني، خروج دجال، صيحه آسماني، قتل نفس زكيه، فراگير شدن جهان از ظلم، رواج علوم ديني در قم و نشر آن در ساير بلاد و....(1)
ليكن از اين امور نمي توان قضاوت نمود كدام يك حتمي و كدام يك غير حتمي است، نيز كدام يك به وقوع پيوسته و كدام يك در آينده به وقوع مي پيوندد و آن چه به وقوع پيوسته، همان است كه در روايات آمده.
براي روشن شدن اين مطالب لازم است اموري بدين شرح بيان گردد.
1- نامعلوم بودن وقت ظهور:
اگر از نشانه هاي ظهور سخن به ميان مي آيد، بدين معنا نيست كه از اين طريق وقت ظهور حضرت مهدي(عج) را مشخص كنيم. بنا به مصالحي زمان ظهور حضرت مشخص نشده است. هيچ كس جز خدا از وقت دقيق ظهور حضرت آگاه نيست. بارها از امامان(ع) در مورد زمان خروج قائم پرسيدند، اما آنان از مشخص نمودن آن نهي نمودند و زمان ظهور را همانند علم به قيامت در انحصار خدا معرّفي كرد.(2)
شيخ طوسي در اين باره مي گويد: «زمان ظهور حضرت مهدي(عج) به روشني بر ما معلوم نيست، بلكه او تا آن گاه كه خداوند اجازه خروج بدهد، از ديدگاه ما پنهان است.»(3)
بنابراين نشانه هاي ظهور تنها بيانگر نزديك شدن زمان ظهور است. بيش از آن نبايد انتظار داشت. حال اگر روايتي باشد كه در آن زمان ظهور حضرت مشخص شده است، ناگزير بايد آن را توجيه نمود و يا به كناري نهاد.
2- مراد از نشانه هاي ظهور:
مقصود از نشانه های ظهور اين نيست كه با تحقق هر يك ظهور حضرت وقوع مي يابد، بلكه مراد، رخدادهايي است كه بر اساس پيشگويي معصومان(ع) پيش و يا در آستانه ظهور حضرت مهدي(عج) پديد خواهند آمد كه تحقق هر يك نويد نزديك‌تر شدن ظهور حضرت است، به گونه‌اي كه با وقوع تمامي آن رخدادها و به دنبال آخرين نشانه هاي ظهور، حضرت قيام خواهد نمود.
3- انواع نشانه هاي ظهور:
با نگاهي به روايات معصومان(ع) ميتوان نشانه هاي ظهور را بدين شرح تقسيم و دسته بندي نمود:
أ) نشانه های حتمي و غير حتمي:
شماري از نشانه ها به روشني به عنوان علائم حتمي ظهور ياد شده است؛ بدين معنا كه بدون هيچ قيد و شرطي قطعاً تحقق خواهند يافت و ظهور حضرت منوط به پيدايش آنها مي باشد، امّا نشانه هاي غير حتمي به نشانه هایی گفته مي شود كه مقيد و مشروط به اموري هستند كه در صورت تحقق آنها، به عنوان نشانه به شمار مي آيند.(4)
ب) نشانه های عادي و غير عادي:
برخي از نشانه های ظهور به روال طبيعي و عادي تحقق مي يابد، مانند زوال دولت عباسيان، ولي برخي به روال غير طبيعي و غير عادي است مانند صيحه آسماني و طلوع خورشيد از مغرب.
اين دسته روايات را بايد به نوعي خاص معنا نمود، چون پديدار شدن آنها عادتاً ممكن نيست. اينها را يا مي بايست در چار چوب معجزه قرار داد و توجيه نمود، يا از معناي ظاهري آن دست كشيد و به معناي كنايي و مجازي آن دانست.
ج) نشانه های متصل و غير متصل:
در روايات، شماري از نشانه های ظهور به گونه‌اي بيان شده است كه از آنها استفاده مي شود بين آنها و ظهور حضرت فاصله‌اي وجود ندارد، بلكه به زمان ظهور متصل مي باشند، مانند خروج سفياني و يماني. اينها نشانه های متصل به ظهورند، امّا بيشتر نشانه ها به گونه‌اي ديگر است كه بين تحقق آنها و زمان ظهور حضرت مهدي(عج) ممكن است فاصله زيادي وجود داشته باشد، به عنوان مثال در روايات آمده: يكي از نشانه ها در آمدن پرچم‌هاي سياه از خراسان است. حال اگر اين را به خروج ابومسلم خراساني و سپاه سياه جامگان تفسير كنيم، بين اين نشانه و ظهور حضرت مهدی(عج) زمان طولاني فاصله است.
د) شمار نشانه های ظهور:
در مورد شمار نشانه های ظهور پاسخ دقيق و روشني وجود ندارد. برخي از عالمان بزرگ مانند شيخ مفيد در بحث علامات قيام القائم با اشاره به اخبار و آثاري كه از معصومان(ع) رسيده، بيش از پنجاه نشانه را بيان كرده است.(5) برخي ديگر همانند علامه مجلسي شمار بيشتري را متذكّر شده‌اند.(6)
عالمان اهل سنت در كتاب‌هاي خويش به برخي امور ديگر اشاره كرده‌اند. هنگامي كه به اين آثار و نشانه ها و روايات دقت كنيم، متوجه مي شويم كه:
برخي از علائم تنها نشانه ظهورند و برخي نشانه ظهور و برپايي قيامت.
بعضي كلي هستند و برخي به امور جزئي پرداخته‌اند. برخي از نظر سند مشكل دارند و پاره‌اي مشكل ندارند. برخي در دلالت معنايي مشكل دارند و بعضي ندارند، بنابراين نمي توان در مورد و تعداد نشانه هاي ظهور قاطعانه سخن گفت.
ه) خلط بين نشانه های ظهور و برپايی قيامت:
برخي از نشانه ها مانند خروج دجال و طلوع خورشيد از مغرب، در پاره‌اي از منابع روايي، از نشانه هاي برپايي قيامت و شرایط الساعة آمده است اما در بعضي ديگر از نشانه های قيام حضرت مهدي(عج)، به نظر مي رسد در برخي روايات بين اين دو دسته نشانه ها جابجايي صورت گرفته باشد. بعيد نيست برخي از نشانه های غير عادي كه در پاره‌اي از منابع روايي، از نشانه های ظهور حضرت آمده است، نشانه های برپايي قيامت باشند، نه نشانه های ظهور، چون اين گونه امور با شرایط الساعة بيشتر تناسب دارد.
و) خلط بين قائم و مهدی موعود:
در روايات گاهي سخن از حضرت مهدي آمده است و گاهي از قائم، نمي توان تمامي مواردي را كه واژه قائم به كار رفته است، به مهدي موعود حمل نمود، چرا كه اين واژه به تمامي امامان(ع) اطلاق شده است. در روايت آمده است: «كلّنا قائم بأمراللَّه واحدٌ بعد واحد؛(7) همه ما يكي پس از ديگري قيام كننده به حكم خدا هستيم.»
نيز به غير امامان هم اطلاق شده، چرا كه قائم به معناي قيام كننده است. هر كسي كه انقلاب كند و مردم را بر ضد ظلم فرا خواند، قائم است. امام علي(ع) در خطبه‌اي كه در مورد حوادث آينده ايراد كرد، فرمود: «إذا قام القائم بخراسان... و قام منّا قائم بجيلان؛(8) هنگامي كه قائم در خراسان قيام كند و قيام كننده‌اي از ما در سرزمين گيلان قيام كند...». اين احاديث را نمي توان درباره حضرت مهدي(عج) دانست.
ز) خلط بين فرج و ظهور حضرت مهدی(عج):
گرچه ظهور حضرت مهدی(عج) براي اهل بيت پيامبر(ص) و شيعيان فرج و گشايش است، ليكن همه جا واژه فرج را نمي توان به ظهور حضرت مهدي حمل نمود. متأسفانه گاهي چنين خلطي يافت مي شود. پيش گويي‌هاي معصومان(ع) در مورد رخدادهاي دوران حكومت امويان و عباسيان و چگونگي فروپاشي آنها و حركت هايي كه در مقابل آنها شكل مي گيرد، گاه از آنها به علائم فرج ياد شده است، كه لزوماً به معناي نشانه هاي ظهور حضرت مهدي(عج) نيست، بلكه مي تواند به معناي لغوي فرج؛ يعني گشايش در كار شيعيان باشد.
ح) احتمال جعل و تحريف:
اهميّت بحث مهدويّت به ويژه بهره مندي آن از بار سياسي از يك شو، و علاقه شديد مسلمانان به آگاهي از چگونگي رخدادهاي آينده و پديدار شدن نشانه های ظهور از سوي ديگر، سبب شد كه برخي در پي تحريف و جعل روايات در زمينه مهدويّت و نشانه های ظهور برآيند. با دقت در رواياتِ نشانه های ظهور اين سخن تأييد مي شود، زيرا بسياري از رواياتي كه در زمينه نشانه های ظهور وجود دارد، از نظر سند ضعيف و قابل مناقشه است و دلالت آنها نيز با مشكل مواجه است.
نتیجه گیری:
از مطالبي كه بيان شد، به اين نتيجه نايل مي شويم كه در زمينه علائم ظهور حضرت مهدي(عج)، و اين كه كدام یک از آنها به راستي به وقوع پيوسته است، نمي توان قضاوت قاطعي را ابراز نمود.
پي‌نوشت‌ها:
1- سيد محمد صدر، تاريخ الغيبه الكبري، ج 2، ص 472 به بعد؛ كتاب الغيبة، محمد بن ابراهيم نعماني، ص 283-247؛ سفينة البحار، ج 2، ص 445.
2 - مجلسي، بحارالانوار، ج 52، ص 182.
3 -الغيبه، ص 425.
4 -مجله حوزه، شماره 72، ص 240.
5 -ارشاد، ج 2، ص 368 به بعد.
6 -بحارالانوار، ج 52، ص 279 - 180.
7 -كليني، كافي، ج 1، ص 536.
8 -مجلسي، بحارالانوار، ح 52، ص 235.
منبع: موسسه تحقيقاتی حضرت ولی عصر عليه السلام
