پرسش :

روابط اقتصادى چیست؟

پاسخ :
ما دو نوع روابط اقتصادى داریم: روابط طبیعى و روابط اعتبارى و قراردادى. از لحاظ روابط طبیعى، علم اقتصاد، علم به قوانین طبیعت است آن چنان که هست؛ یعنى یک علوم نظرى است.1 اختلاف نظر در این علم از قبیل اختلاف نظر در علوم نظرى است. البته کمتر هم مورد اختلاف خواهد بود. از لحاظ روابط اجتماعى، اقتصاد، علم به روابط است آن چنان که باید باشد. از نظرگاه دوم، مسئله عدالت و ظلم و خوب و بد و شایسته و ناشایسته به میان مى آید و به اصطلاح، جنبه اخلاقى دارد.
[به دیگر سخن] روابط اقتصادى دو نوع است: روابط تکوینى و طبیعى و روابط اجتماعى و قانونى. به عبارت دیگر، دو نوع اقتصاد داریم: اقتصاد طبیعى و اقتصاد برنامه اى. روابط طبیعى عبارت است از یک سلسله روابط على و معلولى که خواه ناخواه در امور اقتصادى پیش مى آید. مثل روابط مربوط به عرضه و تقاضا و بها در اقتصاد آزاد و مبادله اى، تورم پول، افزایش و کاهش قیمت ها، بى کارى، بحران اقتصادى، سود، ضرر، مزد، مالیات و امثال اینها. روابط اعتبارى و قراردادى نیز عبارت است از قوانین مربوط به حقوق و مالکیت هاى شخصى یا اشتراکى.2
معمولاً در کتاب ها، میان این دو قسمت تفکیک نمى شود و همین منشأ اشتباه هاى زیادى مى گردد. علم اقتصاد به معنى اول، اصول و مبادى اى دارد. هیچ یک از قوانین و مقررات علم اقتصاد به معنى دوم، تأثیرى در اول ندارد، مگر آن گاه که به مرحله عمل و واقعیت عینى بیاید؛ زیرا مطلقا امور اعتبارى از آن جهت که اعتبارى هستند، در امور عینى و واقعى تأثیر ندارند مگر بعد از آنکه به مرحله عمل در آیند، ولى قواعد و قوانین علم اقتصاد نظرى در علم اقتصاد عملى مؤثر است.3
روابط اقتصادى مانند دیگر روابط اجتماعى، امور قراردادى است. در روابط اجتماعى، مفاهیمى از قبیل: ریاست و مرئوسیت و زوجیت و وجوب اطاعت و غیره به میان مى آید و در روابط خاص اقتصادى، مفاهیمى از قبیل: مالکیت و مملوکیّت و حق و مبادله و غیره. همین که اشتراک مساعى و تقسیم کار ضرورت پیدا کرد، یک سلسله اعتبارات و مفاهیم اعتبارى و قانونى ضرورت پیدا مى کند. آن سلسله از مفاهیم اعتبارى که به تولید، تقسیم و توزیع ثروت و وسایل معاش مربوط است، روابط اقتصادى نامیده مى شود.4
1 .از این نظر نیز دو جنبه دارد: از یک جنبه، یک علم ساده توصیفى است که فقط روابط علّى و معلولى را توضیح مى دهد و از جنبه دیگر، فنّ است که پیشنهاد کننده بهترین روش اقتصادى از نظر خود ثروت [نه از نظر اخلاق و حقوق و عدالت] است. اختلاف مکاتب سوداگران و فیزیوکرات ها و مردان مکتب کلاسیک از این نظر است، ولى اختلاف نظر سرمایه دارى و سوسیالیسم بیشتر از جنبه اخلاق و عدالت است. مسئله رقابت که آیا خوب است یا بد، از جنبه فنّى اقتصاد است.
2 .همان، صص 30 و 31.
3 .علامه شهید مرتضی مطهری(ره)، ، نظرى به نظام اقتصادى اسلام، تهران، صدرا، 1379، چ 9، ص 37.
4 .همان، ص 31.
www.irc.ir