پرسش :
وجوه افتراق انقلاب اسلامی ایران و انقلاب کمونیستی روسیه در چیست؟
پاسخ :
انقلاب اسلامی پدیده بینظیر قرن بیستم و سدههای اخیر اسلام است. ویژگی خاص انقلاب ایران در مقایسه با انقلابهای بزرگ دیگر جهان، مثل چین و روسیه،... پایهگذاری آن بر مبنای آموزشهای الهی اسلام، این دینِ جامعهنگر، و جهان شمول است. این پدیده شگرف با هدف احیای ارزشهای اسلامی و انسانی و حاکمیت بخشیدن به دین خداوند، فارغ از هرگونه گرایش و تأثیرپذیری از مکتبهای بشری به انجام رسید. ماهیت دینی، قدرت رهبری، نقش کلیدی روحانیت و مشارکت تودها مهمترین وجوه تفاوت انقلاب اسلامی با سایر انقلابهاست. در این نوشتار ما سعی خواهیم نمود به اختصار این موارد را توضیح دهیم.
«شرایط وقوع انقلاب در ایران و روسیه»
با نگاهی به شرایط و اوضاع رژیمهای مستقر در ایران و روسیه قبل از وقوع انقلاب، در ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و بینالمللی شاهد این مسئله میباشیم که رژیم ایران در این موارد در جایگاه بسیار خوبی قرار داشته و رژیم تزار روسی برعکس از شرایط بسیار بدی برخوردار بوده است به عنوان نمونه دولت روسیه در بُعد اقتصادی از بدهیهای زیاد خارجی و داخلی، قحطی و کمبود نان به خاطر درگیر بودن در جنگ جهانی اول. خزانه تهی و خالی و ... رنج میبرد در حالی که رژیم ایران به طور نسبی در شرایط خوبی به دلیل بالا رفتن قیمت نفت برخوردار بود و به عنوان مثال در سال 1356، 22میلیارد دلار درآمد نفتی داشته است.[1] در زمینه نظامی نیز روسیه به خاطر درگیر بودن در جنگ در ضعف بسر میبرد ولی رژیم شاه به کمک امریکا قدرت نظامی برتر منطقه بود. در زمینه بینالمللی ایران در شرایط بسیار خوبی قرار داشت و دو بلوک شرق و غرب از رژیم شاه حمایت میکردند برخلاف روسیه که شرایط مطلوبی نداشت. در بُعد سیاسی نیز رژیم شاه اگر چه شباهتهایی با رژیم روسیه داشت ولی از قدرت بالایی در حذف مخالفان خود با اتکاء به ساواک و نیروهای وفادار به خود، برخوردار بود.[2] امّا اینکه چه عاملی باعث سرنگونی رژیم شاه، با این شرایط شد؟ پرسشی که با ذکر ویژگیهای اساسی انقلاب اسلامی ایران که در سایر انقلابها یافت نمیشود پاسخ داده خواهد شد. و به وضوح تمایز این انقلاب را از سایر انقلابها از جمله انقلاب روسیه (شوروی) نشان خواهد داد.
ویژگیهای اساسی انقلاب اسلامی در مقایسه با سایر انقلابها:
در این خصوص در منابع مختلف موارد متعددی بیان شده است ولی ما برای جلوگیری از اطاله کلام به چند ویژگی اساسی اشاره خواهیم داشت.
1. میزان مشارکت سیاسی: البته انقلابهای دیگر نیز شاهد حضور مردم بوده است. لکن نقش مردم ایران در انقلاب بینظیر است. انقلاب مردمی و سراسری بود و همه اقشار مردم در سراسر کشور با تمام قوا و تمام وجود در آن مشارکت داشتند و این امر یکی از مهمترین دلایل پیروزی انقلاب و استقرار جمهوری اسلامی است.[3] حامد الگار که در زمینه انقلاب اسلامی آثار متعددی دارد در مورد حضور مردم میگوید: «یکی از ممیزات انقلاب اسلامی ایران شرکت وسیع تودههای مردم بود. در انقلابهای فرانسه و روسیه و چین انقلاب همیشه با جنگ داخلی همراه بود...»[4] فرد هالیدی از محققین انقلابهای جهان نیز معتقد است که از لحاظ به صحنه کشاندن اقشار وسیع مردم، انقلاب اسلامی عظیمترین انقلاب تاریخ است.[5] در حالی که در انقلاب روسیه بخشی از طبقه کارگر و حزب بلشویک در انقلاب دخالت داشتند.[6]
2. داشتن رهبری قاطع و مشخص: از لحاظ رهبری انقلاب ایران منحصر به فرد است، زیرا در انقلاب فرانسه رهبری واحد و قاطعی نیست و در پیشاپیش انقلاب روسیه نیز یک رهبر حزبی قرار دارد که نمیتواند ادعای رهبری تام و قاطع بر قاطبه مردم را بنماید. امّا در پیشاپیش انقلاب و مردم انقلابی ایران، رهبری قرار دارد که از پایگاه یک مرجع تقلید مردمی و اسلامی سخن میگوید و با جمهور مردم رابطه دینی و سیاسی دارد.
3. داشتن مکتب الهی و اسلامی (گرایش دینی)
گرایش دینی و مکتب الهی و اسلامی یکی از ویژگیهای اساسی انقلاب اسلامی است. انقلاب فرانسه به ایده جدایی دین از سیاست و دولت رسمیت بخشید و انقلاب کمونیستی روسیه تز مقابله دولت با دین را پیش کشید، امّا انقلاب ایران مجدداً ایده تلفیق دین و دولت را رسمیت بخشیده که امروز در قالب جمهوری اسلامی نمود پیدا کرده است.
4. اصالت: چهارمین ویژگی انقلاب ایران است. انقلاب از لحاظ نظری و عملی اصیل و غیر وابسته بود. مکتب اسلام از بُعد نظری اصیل بود و در طی 1400 سال مبدل به جوهره ایرانیت شده بود، لذا در زمان انقلاب، مکتب وارداتی نبود. و در عمل نیز انقلاب از لحاظ کمک مالی و نظامی وامدار خارجیان نبود و اصالت داشت. در حالی که کمونیسم از اندیشههای مارکسیسم که در آلمان بود گرفته شده بود.[7]
5. مشروعیت: انقلاب در ایران مشروعیت داشت، یعنی به حق بود و به موقع بود. به حق بود، زیرا حقاً نیتش را در مکتب کسب میکرد. مسأله این است که مسلمان و جامعه اسلامی هر عمل و رفتاری را بخواهد انجام دهد باید ببیند شرع آن را مجاز میداند یا خیر؟ انقلاب که رفتار جمعی است که در آن جانها و مالها بر باد میرود، نیازمند مجوّز است. جواز چنین عملی و تطابقش با شرع را رهبری انقلاب که در مقام مرجعیت بود صادر نمود. امّا به موقع بود چون حضور مردم در آن و اعطاء جان و مال در آن بیسابقه بود.[8]
6. اهداف: ماهیت و هدف انقلاب اسلامی یک پدیده منحصر به فرد است که آنها را میتوان در چهار مورد خلاصه کرد: الف: احیاء و زنده کردن احکام اسلام و اجرای آن ب: استقرار عدالت اجتماعی ج: استقرار نظام سیاسی اسلام د: تقویت عملی و فرهنگی جامعه.
حضرت امام (ره) در این مورد چنین میفرمایند: «انقلاب ما متکی بر معنویات و خداست و آنهایی که با ما موافقند آنهایی هستند که با خطّ توحیدی موافقند.»[9] این در حالی است که انقلاب روسیه بیشتر اهداف اقتصادی و مادی را دنبال میکردند. همانطور که از شرایط قبل از انقلاب روسیه نیز بر میآمد. آقای احمد هوبر در اینباره نیز میگوید:
تمام انقلابهای دیگر میخواستند یک نظام انسانی را در زمین استقرار دهند، در صورتی که انقلاب اسلامی میخواهد نظام الله را در زمین مستقر کند...[10]
در یک نتیجه کلی در مقایسه انقلاب اسلامی ایران و انقلاب روسیه (شوروی) نکات زیر قابل توجه است:
اولاً: در بُعد نظری این دو اختلاف اساسی دارند. به این معنا که قضیه اول در جهانبینی اسلامی «خدا خالق است» میباشد و توحید در تمام ابعاد ذاتی و صفاتی و افعالی محور و مبنای تفکرات انقلاب اسلامی است و این دقیقاً در مقابل قضیه اصلی مارکسیسم که «ماده ازلی است» قرار دارد.
ثانیاً: مارکسیستها انسان را در مقابل جبر تاریخی و اجتماعی مقهور میدانند ولی اسلام میگوید حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است.
ثالثاً: در مورد معاد نیز اختلاف اساسی است. زیرا اسلام آن جهان را سرای باقی میداند اما مارکسیستها همه چیز را در ماده خلاصه و در دنیا تمام می‌کنند.
رابعاً: آنها انگیزه اصلی و زیربنای بشر را نیازهای مادی میدانند. اما تلقی انقلاب اسلامی و اسلام از انسان هر دو بعد مادی و معنوی آن است. و اصالت هم با نیازهای معنوی است.
در بعد عملی نکاتی قابل طرح است:
اولاً: رهبری انقلاب اسلامی تام و تمام مردمی بود امّا لنین رهبر حزب بود. ثانیاً: بانی افکار کمونیسم مارکس میباشد و لنین عملاً در حد مجری و مدیر انقلاب بود. اما در انقلاب ایران امام (ره) هم ایدئولوگ انقلاب بود و هم مدیر و مجری آن. ثالثاً: انقلاب ایران مردمی و فراگیر بود. اما انقلاب شوروی عمدتاً متکی به هستهای حزبی بود و فقط در چند شهر متمرکز بود.[11]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
در پایان پیشنهاد میشود جهت اطلاع بیشتر در این خصوص، کتاب انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلابهای روسیه و فرانسه، نوشته دکتر منوچهر محمدی و همچنین کتاب چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، نوشته دکتر محمدباقر حشمتزاده را مورد مطالعه قرار دهید.
پاورقی ها:
[1] . برای توضیح بیشتر، ر.ک، محمدی، منوچهر، انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلابهای فرانسه و روسیه، ص 57 به بعد.
[2] . همان، ص 100.
[3] . ر.ک. حشمتزاده، محمدباقر، چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران 1378، ص 238.
[4] . ر. مجله سروش، شماره 133، مطلبی تحت عنوان، «امام و انقلاب در آینه اندیشه جهان».
[5] . روزنامه اطلاعات، 13 تیرماه 1368.
[6] . منوچهر محمدی، پیشین، ص 100.
[7] . همان، ص 204.
[8] . محمد باقر حشمتزاده، «انقلاب اسلامی و جمهوریت» مجموعه مقالات جمهوریت و انقلاب اسلامی، وزارت ارشاد اسلامی، 1377 ، صص 9 ـ 268.
[9] . امام خمینی (ره)، وصیت نامه الهی، سیاسی.
[10] . مجله، پیام انقلاب، شماره 133، دهم فروردین 1364، ص 50.
[11] . محمد باقر حشمتزاده، چهارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب، پیشین، ص 236، و منوچهر محمدی، پیشین، صص 5 ـ 204.
انقلاب اسلامی پدیده بینظیر قرن بیستم و سدههای اخیر اسلام است. ویژگی خاص انقلاب ایران در مقایسه با انقلابهای بزرگ دیگر جهان، مثل چین و روسیه،... پایهگذاری آن بر مبنای آموزشهای الهی اسلام، این دینِ جامعهنگر، و جهان شمول است. این پدیده شگرف با هدف احیای ارزشهای اسلامی و انسانی و حاکمیت بخشیدن به دین خداوند، فارغ از هرگونه گرایش و تأثیرپذیری از مکتبهای بشری به انجام رسید. ماهیت دینی، قدرت رهبری، نقش کلیدی روحانیت و مشارکت تودها مهمترین وجوه تفاوت انقلاب اسلامی با سایر انقلابهاست. در این نوشتار ما سعی خواهیم نمود به اختصار این موارد را توضیح دهیم.
«شرایط وقوع انقلاب در ایران و روسیه»
با نگاهی به شرایط و اوضاع رژیمهای مستقر در ایران و روسیه قبل از وقوع انقلاب، در ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و بینالمللی شاهد این مسئله میباشیم که رژیم ایران در این موارد در جایگاه بسیار خوبی قرار داشته و رژیم تزار روسی برعکس از شرایط بسیار بدی برخوردار بوده است به عنوان نمونه دولت روسیه در بُعد اقتصادی از بدهیهای زیاد خارجی و داخلی، قحطی و کمبود نان به خاطر درگیر بودن در جنگ جهانی اول. خزانه تهی و خالی و ... رنج میبرد در حالی که رژیم ایران به طور نسبی در شرایط خوبی به دلیل بالا رفتن قیمت نفت برخوردار بود و به عنوان مثال در سال 1356، 22میلیارد دلار درآمد نفتی داشته است.[1] در زمینه نظامی نیز روسیه به خاطر درگیر بودن در جنگ در ضعف بسر میبرد ولی رژیم شاه به کمک امریکا قدرت نظامی برتر منطقه بود. در زمینه بینالمللی ایران در شرایط بسیار خوبی قرار داشت و دو بلوک شرق و غرب از رژیم شاه حمایت میکردند برخلاف روسیه که شرایط مطلوبی نداشت. در بُعد سیاسی نیز رژیم شاه اگر چه شباهتهایی با رژیم روسیه داشت ولی از قدرت بالایی در حذف مخالفان خود با اتکاء به ساواک و نیروهای وفادار به خود، برخوردار بود.[2] امّا اینکه چه عاملی باعث سرنگونی رژیم شاه، با این شرایط شد؟ پرسشی که با ذکر ویژگیهای اساسی انقلاب اسلامی ایران که در سایر انقلابها یافت نمیشود پاسخ داده خواهد شد. و به وضوح تمایز این انقلاب را از سایر انقلابها از جمله انقلاب روسیه (شوروی) نشان خواهد داد.
ویژگیهای اساسی انقلاب اسلامی در مقایسه با سایر انقلابها:
در این خصوص در منابع مختلف موارد متعددی بیان شده است ولی ما برای جلوگیری از اطاله کلام به چند ویژگی اساسی اشاره خواهیم داشت.
1. میزان مشارکت سیاسی: البته انقلابهای دیگر نیز شاهد حضور مردم بوده است. لکن نقش مردم ایران در انقلاب بینظیر است. انقلاب مردمی و سراسری بود و همه اقشار مردم در سراسر کشور با تمام قوا و تمام وجود در آن مشارکت داشتند و این امر یکی از مهمترین دلایل پیروزی انقلاب و استقرار جمهوری اسلامی است.[3] حامد الگار که در زمینه انقلاب اسلامی آثار متعددی دارد در مورد حضور مردم میگوید: «یکی از ممیزات انقلاب اسلامی ایران شرکت وسیع تودههای مردم بود. در انقلابهای فرانسه و روسیه و چین انقلاب همیشه با جنگ داخلی همراه بود...»[4] فرد هالیدی از محققین انقلابهای جهان نیز معتقد است که از لحاظ به صحنه کشاندن اقشار وسیع مردم، انقلاب اسلامی عظیمترین انقلاب تاریخ است.[5] در حالی که در انقلاب روسیه بخشی از طبقه کارگر و حزب بلشویک در انقلاب دخالت داشتند.[6]
2. داشتن رهبری قاطع و مشخص: از لحاظ رهبری انقلاب ایران منحصر به فرد است، زیرا در انقلاب فرانسه رهبری واحد و قاطعی نیست و در پیشاپیش انقلاب روسیه نیز یک رهبر حزبی قرار دارد که نمیتواند ادعای رهبری تام و قاطع بر قاطبه مردم را بنماید. امّا در پیشاپیش انقلاب و مردم انقلابی ایران، رهبری قرار دارد که از پایگاه یک مرجع تقلید مردمی و اسلامی سخن میگوید و با جمهور مردم رابطه دینی و سیاسی دارد.
3. داشتن مکتب الهی و اسلامی (گرایش دینی)
گرایش دینی و مکتب الهی و اسلامی یکی از ویژگیهای اساسی انقلاب اسلامی است. انقلاب فرانسه به ایده جدایی دین از سیاست و دولت رسمیت بخشید و انقلاب کمونیستی روسیه تز مقابله دولت با دین را پیش کشید، امّا انقلاب ایران مجدداً ایده تلفیق دین و دولت را رسمیت بخشیده که امروز در قالب جمهوری اسلامی نمود پیدا کرده است.
4. اصالت: چهارمین ویژگی انقلاب ایران است. انقلاب از لحاظ نظری و عملی اصیل و غیر وابسته بود. مکتب اسلام از بُعد نظری اصیل بود و در طی 1400 سال مبدل به جوهره ایرانیت شده بود، لذا در زمان انقلاب، مکتب وارداتی نبود. و در عمل نیز انقلاب از لحاظ کمک مالی و نظامی وامدار خارجیان نبود و اصالت داشت. در حالی که کمونیسم از اندیشههای مارکسیسم که در آلمان بود گرفته شده بود.[7]
5. مشروعیت: انقلاب در ایران مشروعیت داشت، یعنی به حق بود و به موقع بود. به حق بود، زیرا حقاً نیتش را در مکتب کسب میکرد. مسأله این است که مسلمان و جامعه اسلامی هر عمل و رفتاری را بخواهد انجام دهد باید ببیند شرع آن را مجاز میداند یا خیر؟ انقلاب که رفتار جمعی است که در آن جانها و مالها بر باد میرود، نیازمند مجوّز است. جواز چنین عملی و تطابقش با شرع را رهبری انقلاب که در مقام مرجعیت بود صادر نمود. امّا به موقع بود چون حضور مردم در آن و اعطاء جان و مال در آن بیسابقه بود.[8]
6. اهداف: ماهیت و هدف انقلاب اسلامی یک پدیده منحصر به فرد است که آنها را میتوان در چهار مورد خلاصه کرد: الف: احیاء و زنده کردن احکام اسلام و اجرای آن ب: استقرار عدالت اجتماعی ج: استقرار نظام سیاسی اسلام د: تقویت عملی و فرهنگی جامعه.
حضرت امام (ره) در این مورد چنین میفرمایند: «انقلاب ما متکی بر معنویات و خداست و آنهایی که با ما موافقند آنهایی هستند که با خطّ توحیدی موافقند.»[9] این در حالی است که انقلاب روسیه بیشتر اهداف اقتصادی و مادی را دنبال میکردند. همانطور که از شرایط قبل از انقلاب روسیه نیز بر میآمد. آقای احمد هوبر در اینباره نیز میگوید:
تمام انقلابهای دیگر میخواستند یک نظام انسانی را در زمین استقرار دهند، در صورتی که انقلاب اسلامی میخواهد نظام الله را در زمین مستقر کند...[10]
در یک نتیجه کلی در مقایسه انقلاب اسلامی ایران و انقلاب روسیه (شوروی) نکات زیر قابل توجه است:
اولاً: در بُعد نظری این دو اختلاف اساسی دارند. به این معنا که قضیه اول در جهانبینی اسلامی «خدا خالق است» میباشد و توحید در تمام ابعاد ذاتی و صفاتی و افعالی محور و مبنای تفکرات انقلاب اسلامی است و این دقیقاً در مقابل قضیه اصلی مارکسیسم که «ماده ازلی است» قرار دارد.
ثانیاً: مارکسیستها انسان را در مقابل جبر تاریخی و اجتماعی مقهور میدانند ولی اسلام میگوید حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است.
ثالثاً: در مورد معاد نیز اختلاف اساسی است. زیرا اسلام آن جهان را سرای باقی میداند اما مارکسیستها همه چیز را در ماده خلاصه و در دنیا تمام می‌کنند.
رابعاً: آنها انگیزه اصلی و زیربنای بشر را نیازهای مادی میدانند. اما تلقی انقلاب اسلامی و اسلام از انسان هر دو بعد مادی و معنوی آن است. و اصالت هم با نیازهای معنوی است.
در بعد عملی نکاتی قابل طرح است:
اولاً: رهبری انقلاب اسلامی تام و تمام مردمی بود امّا لنین رهبر حزب بود. ثانیاً: بانی افکار کمونیسم مارکس میباشد و لنین عملاً در حد مجری و مدیر انقلاب بود. اما در انقلاب ایران امام (ره) هم ایدئولوگ انقلاب بود و هم مدیر و مجری آن. ثالثاً: انقلاب ایران مردمی و فراگیر بود. اما انقلاب شوروی عمدتاً متکی به هستهای حزبی بود و فقط در چند شهر متمرکز بود.[11]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
در پایان پیشنهاد میشود جهت اطلاع بیشتر در این خصوص، کتاب انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلابهای روسیه و فرانسه، نوشته دکتر منوچهر محمدی و همچنین کتاب چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، نوشته دکتر محمدباقر حشمتزاده را مورد مطالعه قرار دهید.
پاورقی ها:
[1] . برای توضیح بیشتر، ر.ک، محمدی، منوچهر، انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلابهای فرانسه و روسیه، ص 57 به بعد.
[2] . همان، ص 100.
[3] . ر.ک. حشمتزاده، محمدباقر، چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران 1378، ص 238.
[4] . ر. مجله سروش، شماره 133، مطلبی تحت عنوان، «امام و انقلاب در آینه اندیشه جهان».
[5] . روزنامه اطلاعات، 13 تیرماه 1368.
[6] . منوچهر محمدی، پیشین، ص 100.
[7] . همان، ص 204.
[8] . محمد باقر حشمتزاده، «انقلاب اسلامی و جمهوریت» مجموعه مقالات جمهوریت و انقلاب اسلامی، وزارت ارشاد اسلامی، 1377 ، صص 9 ـ 268.
[9] . امام خمینی (ره)، وصیت نامه الهی، سیاسی.
[10] . مجله، پیام انقلاب، شماره 133، دهم فروردین 1364، ص 50.
[11] . محمد باقر حشمتزاده، چهارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب، پیشین، ص 236، و منوچهر محمدی، پیشین، صص 5 ـ 204.
