پرسش :
فدائیان اسلام و هیئت های موتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی که بودند و نظر امام درباره مشی مسلحانه آنان چه بود؟
پاسخ :
ابتداً لازم است چند جمله ای مختصر درباره فدائیان اسلام و حزب موتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی بیان کنیم.
فدائیان اسلام: فدائیان اسلام که شهرت آنان مدیون تأثیر گذاری نافذ رهبر آن یعنی نواب صفوی و حرکت های پر شور و انقلابی آنان در تاریخ معاصر ایران است یک گرایش مذهبی انقلابی به شمار می رود که طی یک دهه با فعالیت سیاسی جدّی (1324 ـ 1334) تاثیر عمیقی در صحنه سیاسی و مذهبی ایران بر جای گذاشت این حرکت پس از یک دوره سرکوب شدید فعالیت های دینی و مذهبی در دوره رضا خان، آغاز شد و با هدف ایجاد حکومت اسلامی و اجرای قوانین اسلامی به روش خاص فدائیان اسلام به سرعت رشد کرد، شعار اجرای قوانین شرعی و این که عمل به آن می تواند ایران را نجات دهد زمینه پذیرش مردمی فراوانی میان متدینین داشت. فدائیان اسلام نخستین تجربه یک سازمان منسجم مذهبی بودند که در شرائط مقتضی از معدوم کردن وابستگان به اجانب و استبداد ابایی نداشته و برای سازمان خود برنامه نسبتاً منظمی را تدارک دیده بودند.
چند ویژگی جمعیت فدائیان اسلام:
1. یکی از جاذبه های اصلی فدائیان اسلام تعهد و تقدس شخصی آنان به مبانی شرعی و حسن مسولیت پذیری دینی آنان بود تقریباً این قبیل ویژگی ها را در زمینه تقیّد به عبادت و مستحبات گرفته تا دیگر مظاهر دینی برای بیشتر افراد فدائیان بویژه نواب نقل کرده اند.
2. نوع نگاه فدائیان اسلام به اسلام: نگاهی فراگیر و جامع و حداکثری بود آنان اسلام را آیینی می دانستند که برای همه ابعاد زندگی انسان برنامه دارد و می تواند یک تمدن انسانی بزرگ را ایجاد کند.
3. فدائیان اسلام به طور مشخص به لحاظ فکری روی 4 اصل تکیه داشتند:
الف. تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست. ب. قومیت گرایی در اسلام نیست و اتحاد شیعه و سنی باید حفظ شود. ج. تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست. د. اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلام ممکن بوده و تنها در این شرایط است که مشکلات مسلمانان حل می شود.
4. حرکت فدائیان اسلام میان قشری متدیّن از جوانان بازاری تاثیر جدی گذاشت طوری که بعدها در جریان تحولات سال های 41 و 42 شماری از آنان در اطراف امام فعالیت خود را آغاز کردند و تشکیلات مؤتلفه را ایجاد نمودند البته بی تردید سنخ وجودی آنان در امتداد همان نیروهای اصلی فدائیان بود.
5. یکی از روش های فدائیان بهره گیری آنان از شماری از نیروهای عمومی بود که بیشتر تحت عناوین پهلوانان یا عناوینی مانند آن در محلات مختلف شهر زندگی می کردند.
6. مبارزه قاطع فدائیان با شخص شاه و اصل سلطنت در یک دهه تاریخی نشان داد که در حرکت های مذهبی سلطنت و شاه می تواند به صراحت مورد حمله قرار گیرد.
7. فدائیان نخستین بار یک سازمان سیاسی ـ نظامی را پدید آوردند طبعاً تأسیس سازمانی با این ویژگی ها و تجربه جدیدی در ایران بود، این سازمان که هدف مشخصش سرنگونی رژیم پهلوی بود با اعتقاد به عدم امکان اصلاح سیستم از طریق انتخابات یا دیگر روش های مسالمت آمیز، به سیاست نبرد مسلحانه با نظام فاسق روی آورد، مبارزه مسلحانه فدائیان با چهره های دست نشانده و همراه کردن آن اقدامات با حرکت های مردمی و عمومی از نخستین تجربه های فعالیت های همزمان سیاسی ـ نظامی بود که توسط فدائیان اسلام در ایران طراحی و اجرا شد.
هیئت های مؤتلفه اسلامی:
این تشکل را بیشتر از آن که بتوان یک سازمان سیاسی نامید تشکلی است که باید از آن با نام بچه های مسجد یاد کرد این هیئت ها در اصل هیئت های مذهبی چند مسجد بودند که در جریان نهضت با یکدیگر پیوندی برقرار کرده و به مرور این تشکل را به وجود آوردند اعضای مؤتلفه کسانی بودند که از نخستین روز های پدید آمدن نهضت مرجعیت و امام وظیفه شان نشر اعلامیه های امام، سروسامان دادن به تظاهرات و هدایت کلی مسائل جنبش در تهران بود. اندیشه مبارزه مسلحانه با رژیم از فدائیان به مؤتلفه به ارث رسیده بود و تصوّر این بود که چنین اقدامی می تواند مبارزات مردمی را فعال تر کند.
حزب ملل اسلامی: یکی از تشکل های مذهبی که در آستانه دهه چهل در ایران تشکیل شد و در واقع نشان از یک تشکل سیاسی مذهبی داشت، حزب ملل اسلامی بود، طرح تأسیس این حزب در سال 1340 ریخته شد و فعالیت برای عضو گیری در سال 1343 و 1344 آغاز گشت و در فاصله کوتاهی توانست شماری از نیروهای جوان مذهبی را به خود جذب کند امّا پس از لو رفتن تشکیلات و دستگیری همه اعضا به سرعت پایان یافت و تنها رهبران آن برای سال ها در زندان رژیم شاه باقی ماندند به نوشته آقای بجنوردی، حزب ملل در سه زمینه پیشگام مبارزات مرحله نوین بود نخست در براندازی رژیم، دوم طرح حکومت اسلامی و سوم جنگ مسلحانه، به نوشته آقای بجنوردی هدف اصلی حزب ملل اسلامی در زمینه مسائل سیاسی تاسیس حکومت بر اساس تعالیم اسلامی یعنی حکومت اسلامی بود که به عنوان بزرگترین و اصلی ترین هدف حزب مطرح بود.
نتیجه:
آن چه که از اهداف این حزب می توان نتیجه گرفت این است که این احزاب همگی به دنبال تشکیل حکومت اسلامی و حکومتی برخاسته از تعالیم و معارف اسلامی و علوی بوده اند و همگی به دنبال مبارزه و براندازی ظلم و از بین بردن فساد و فحشا بوده اند و خواهان احیای حکومت اسلامی به جای حکومت سلطنتی و شاهنشاهی بوده اند و اجمالاً همه آن ها مبارزه مسلحانه را در مبارزات خود دنبال می کردند. از فرمایشات امام خمینی ـ رحمه الله ـ می توان برداشت نمود که ایشان با مبارزات مسلحانه به طور جزئی موافق بوده اند و از فدائیان اسلام حمایت می کردند. خانم زهرا مصطفوی از موضوع حمایت آمیز امام خمینی با فدائیان اسلام سخن گفته است، همسر امام هم این نقل را تأیید کرده است. در خصوص نظر امام درباره مشی مسلحانه در مبارزه، مرحوم دکتر بهشتی می گوید[1]: امام احتمالاً با استفاده صحیح از سلاح در مبارزه با رژیم موافقت داشتند ایشان معتقد بودند که پایگاه اصلی مبارزه باید مبارزه قاطع و آشتی ناپذیر اصلاحی و اجتماعی و سیاسی باشد و اجازه دادند که وجوه شرعیه برای تهیه سلاح بکار رود پس ظاهراً امام ـ رحمه الله ـ با مبارزات مسلحانه به طور جزئی موافق بوده اند امّا آن را کارآمد نمی دانستند و امام ـ رحمه الله ـ معتقد بودند که مبارزه باید همراه با حرکت مردمی وابسته به جنبش و بسیج مردمی باشد تا آن که بتواند به نتیجه برسد.
علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «انّ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر لخلقان من خلق الله و انّهما لا یقرّبان من اجل و لا ینقصان من رزق؛[2] از امام علی ـ علیه السلام ـ نقل شده است که امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت از خصلت های الهی هستند که نه مرگی را نزدیک می کنند و نه از رزقی می کاهند.»
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
ـ جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران ـ رسول جعفریان.
پاورقی ها:
[1]. رک . مصاحبه منتشر شده شهید مظلوم آیت الله بهشتی در سالگرد قیام 15 خرداد در روزنامه جمهوری اسلامی در سال 1359
[2] . نهج البلاغه، فیض، 481.
ابتداً لازم است چند جمله ای مختصر درباره فدائیان اسلام و حزب موتلفه اسلامی و حزب ملل اسلامی بیان کنیم.
فدائیان اسلام: فدائیان اسلام که شهرت آنان مدیون تأثیر گذاری نافذ رهبر آن یعنی نواب صفوی و حرکت های پر شور و انقلابی آنان در تاریخ معاصر ایران است یک گرایش مذهبی انقلابی به شمار می رود که طی یک دهه با فعالیت سیاسی جدّی (1324 ـ 1334) تاثیر عمیقی در صحنه سیاسی و مذهبی ایران بر جای گذاشت این حرکت پس از یک دوره سرکوب شدید فعالیت های دینی و مذهبی در دوره رضا خان، آغاز شد و با هدف ایجاد حکومت اسلامی و اجرای قوانین اسلامی به روش خاص فدائیان اسلام به سرعت رشد کرد، شعار اجرای قوانین شرعی و این که عمل به آن می تواند ایران را نجات دهد زمینه پذیرش مردمی فراوانی میان متدینین داشت. فدائیان اسلام نخستین تجربه یک سازمان منسجم مذهبی بودند که در شرائط مقتضی از معدوم کردن وابستگان به اجانب و استبداد ابایی نداشته و برای سازمان خود برنامه نسبتاً منظمی را تدارک دیده بودند.
چند ویژگی جمعیت فدائیان اسلام:
1. یکی از جاذبه های اصلی فدائیان اسلام تعهد و تقدس شخصی آنان به مبانی شرعی و حسن مسولیت پذیری دینی آنان بود تقریباً این قبیل ویژگی ها را در زمینه تقیّد به عبادت و مستحبات گرفته تا دیگر مظاهر دینی برای بیشتر افراد فدائیان بویژه نواب نقل کرده اند.
2. نوع نگاه فدائیان اسلام به اسلام: نگاهی فراگیر و جامع و حداکثری بود آنان اسلام را آیینی می دانستند که برای همه ابعاد زندگی انسان برنامه دارد و می تواند یک تمدن انسانی بزرگ را ایجاد کند.
3. فدائیان اسلام به طور مشخص به لحاظ فکری روی 4 اصل تکیه داشتند:
الف. تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست. ب. قومیت گرایی در اسلام نیست و اتحاد شیعه و سنی باید حفظ شود. ج. تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست. د. اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلام ممکن بوده و تنها در این شرایط است که مشکلات مسلمانان حل می شود.
4. حرکت فدائیان اسلام میان قشری متدیّن از جوانان بازاری تاثیر جدی گذاشت طوری که بعدها در جریان تحولات سال های 41 و 42 شماری از آنان در اطراف امام فعالیت خود را آغاز کردند و تشکیلات مؤتلفه را ایجاد نمودند البته بی تردید سنخ وجودی آنان در امتداد همان نیروهای اصلی فدائیان بود.
5. یکی از روش های فدائیان بهره گیری آنان از شماری از نیروهای عمومی بود که بیشتر تحت عناوین پهلوانان یا عناوینی مانند آن در محلات مختلف شهر زندگی می کردند.
6. مبارزه قاطع فدائیان با شخص شاه و اصل سلطنت در یک دهه تاریخی نشان داد که در حرکت های مذهبی سلطنت و شاه می تواند به صراحت مورد حمله قرار گیرد.
7. فدائیان نخستین بار یک سازمان سیاسی ـ نظامی را پدید آوردند طبعاً تأسیس سازمانی با این ویژگی ها و تجربه جدیدی در ایران بود، این سازمان که هدف مشخصش سرنگونی رژیم پهلوی بود با اعتقاد به عدم امکان اصلاح سیستم از طریق انتخابات یا دیگر روش های مسالمت آمیز، به سیاست نبرد مسلحانه با نظام فاسق روی آورد، مبارزه مسلحانه فدائیان با چهره های دست نشانده و همراه کردن آن اقدامات با حرکت های مردمی و عمومی از نخستین تجربه های فعالیت های همزمان سیاسی ـ نظامی بود که توسط فدائیان اسلام در ایران طراحی و اجرا شد.
هیئت های مؤتلفه اسلامی:
این تشکل را بیشتر از آن که بتوان یک سازمان سیاسی نامید تشکلی است که باید از آن با نام بچه های مسجد یاد کرد این هیئت ها در اصل هیئت های مذهبی چند مسجد بودند که در جریان نهضت با یکدیگر پیوندی برقرار کرده و به مرور این تشکل را به وجود آوردند اعضای مؤتلفه کسانی بودند که از نخستین روز های پدید آمدن نهضت مرجعیت و امام وظیفه شان نشر اعلامیه های امام، سروسامان دادن به تظاهرات و هدایت کلی مسائل جنبش در تهران بود. اندیشه مبارزه مسلحانه با رژیم از فدائیان به مؤتلفه به ارث رسیده بود و تصوّر این بود که چنین اقدامی می تواند مبارزات مردمی را فعال تر کند.
حزب ملل اسلامی: یکی از تشکل های مذهبی که در آستانه دهه چهل در ایران تشکیل شد و در واقع نشان از یک تشکل سیاسی مذهبی داشت، حزب ملل اسلامی بود، طرح تأسیس این حزب در سال 1340 ریخته شد و فعالیت برای عضو گیری در سال 1343 و 1344 آغاز گشت و در فاصله کوتاهی توانست شماری از نیروهای جوان مذهبی را به خود جذب کند امّا پس از لو رفتن تشکیلات و دستگیری همه اعضا به سرعت پایان یافت و تنها رهبران آن برای سال ها در زندان رژیم شاه باقی ماندند به نوشته آقای بجنوردی، حزب ملل در سه زمینه پیشگام مبارزات مرحله نوین بود نخست در براندازی رژیم، دوم طرح حکومت اسلامی و سوم جنگ مسلحانه، به نوشته آقای بجنوردی هدف اصلی حزب ملل اسلامی در زمینه مسائل سیاسی تاسیس حکومت بر اساس تعالیم اسلامی یعنی حکومت اسلامی بود که به عنوان بزرگترین و اصلی ترین هدف حزب مطرح بود.
نتیجه:
آن چه که از اهداف این حزب می توان نتیجه گرفت این است که این احزاب همگی به دنبال تشکیل حکومت اسلامی و حکومتی برخاسته از تعالیم و معارف اسلامی و علوی بوده اند و همگی به دنبال مبارزه و براندازی ظلم و از بین بردن فساد و فحشا بوده اند و خواهان احیای حکومت اسلامی به جای حکومت سلطنتی و شاهنشاهی بوده اند و اجمالاً همه آن ها مبارزه مسلحانه را در مبارزات خود دنبال می کردند. از فرمایشات امام خمینی ـ رحمه الله ـ می توان برداشت نمود که ایشان با مبارزات مسلحانه به طور جزئی موافق بوده اند و از فدائیان اسلام حمایت می کردند. خانم زهرا مصطفوی از موضوع حمایت آمیز امام خمینی با فدائیان اسلام سخن گفته است، همسر امام هم این نقل را تأیید کرده است. در خصوص نظر امام درباره مشی مسلحانه در مبارزه، مرحوم دکتر بهشتی می گوید[1]: امام احتمالاً با استفاده صحیح از سلاح در مبارزه با رژیم موافقت داشتند ایشان معتقد بودند که پایگاه اصلی مبارزه باید مبارزه قاطع و آشتی ناپذیر اصلاحی و اجتماعی و سیاسی باشد و اجازه دادند که وجوه شرعیه برای تهیه سلاح بکار رود پس ظاهراً امام ـ رحمه الله ـ با مبارزات مسلحانه به طور جزئی موافق بوده اند امّا آن را کارآمد نمی دانستند و امام ـ رحمه الله ـ معتقد بودند که مبارزه باید همراه با حرکت مردمی وابسته به جنبش و بسیج مردمی باشد تا آن که بتواند به نتیجه برسد.
علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «انّ الامر بالمعروف و النهی عن المنکر لخلقان من خلق الله و انّهما لا یقرّبان من اجل و لا ینقصان من رزق؛[2] از امام علی ـ علیه السلام ـ نقل شده است که امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت از خصلت های الهی هستند که نه مرگی را نزدیک می کنند و نه از رزقی می کاهند.»
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
ـ جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران ـ رسول جعفریان.
پاورقی ها:
[1]. رک . مصاحبه منتشر شده شهید مظلوم آیت الله بهشتی در سالگرد قیام 15 خرداد در روزنامه جمهوری اسلامی در سال 1359
[2] . نهج البلاغه، فیض، 481.
