ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش هفتم)

مهم‌ترین عوامل بی‌توجهی کودکان به تکالیف عبادی، عدم زمینه‌‌سازی و بی‌توجهی خود والدین نسبت به انجام به موقع تکالیف عبادی است .
 

ادامه بحث مسئولیت والدین در تعلیم و تربیت مسائل دینی و عبادی کودکان

آموزش تعالیم دینی کودکان به اندازه‌ای مورد توجه پیشوای گرامی اسلام(ص) بوده است که این مسئولیت را به طور مستقیم متوجّه والدین می‌داند و با صراحت از پدران و مادرانی که به تربیت دینی کودکان خود بی‌توجه هستند، دوری جسته است. نقل شده است که رسول اکرم(ص) به بعضی از کودکان نظر افکند و فرمود:
وای به فرزندان آخر زمان، از (بی‌‌توجهی و) روش ناپسند پدرانشان! عرض شد یا رسول اللَّه از پدران مشرک آنها؟ فرمودند: نه، بلکه از پدران مسلمان آنان که هیچ‌یک از واجبات احکام دینی را به فرزندان خود نمی ‏آموزند و هرگاه فرزندانشان در صدد تعلیم مسائل دینی باشند، آنان را از این امر باز می‌دارند و به ناچیزی از امور مادی دربارة آنان قانع هستند (و تنها به این دل‌خوشند که فرزندان شان بهرة ناچیزی از دنیا به دست آورند) من از این قبیل مردم بری و بیزارم و آنان نیز از من بیزارند.58
بر اساس فرمایش نبی مکرم(ص)، یکی از وظایف والدین، آموزش احکام، واجبات و فرایض دینی فرزندان بیان شده است. متأسفانه در عصر حاضر با توجه به سیاست تساهل و تسامح، والدین اهتمام لازم به تعلیم آموزه‌های دینی به فرزندان خویش را ندارند؛ در حالی که مشاهده می‌شود بعضی از خانواده‌ها برای فراگیری کودکان خویش به زبان دوم و یا یادگیری رایانه و امثال این‌ها، وقت و هزینة زیادی صرف می‌کنند؛ ولی نسبت به تقویت بنیة معارف دینی و معنوی آنان، که سعادت آنان به این حوزة معرفتی و معنوی بستگی دارد، کم توجه یا بی‌تفاوت هستند! در این‌باره، از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمودند: «هیچ کس خداوند را ملاقات نمی‌کند، با گناهی بزرگ‌تر از جهالت زن و فرزندانش.»59

دربارة در اهمیت تعلیم مسائل شرعی امام باقر(ع) می‌فرماید: «اگر جوانی از شیعیان را ببینم که مسائل و احکام مذهبی را نمی‏آموزد و از این وظیفه تخلّف می‏کند، او را مجازات خواهم کرد!»60 از سوی دیگر، در منابع روایی والدین نیز به تعلیم و تربیت دینی کودکان تشویق می‌شوند. چنان‌که پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «هر کسی کودکی را تربیت کند تا اینکه «لا اله الا اللّه» بگوید، خداوند (روز قیامت) از او محاسبه نخواهد کرد».61
نکته مهم این است که آموزش فقه و آموزه‌های دینی و احکام عبادی به کودکان و نوجوانان، باید پیش از زمانی باشد که مکتب‌های انحرافی، فکر و ذهن آنان را با افکار و عقاید نادرست پر می‌کنند. چنان‌که امیرالمؤمنین علی(ع) خطاب به والدین می‌فرماید: «به فرزندان خود، از علم ما آنچه را که خدا به وسیله آن به آنها نفع می‌رساند، آموزش دهید، تا مخالفان با نظرات خود، بر آنها فائق نیایند».62 به همین علت، حضرت خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) می‌فرماید:
فرزندم! در راه ادب‌آموزی به تو و تربیت درست از همة فرصت‌ها بهره گرفتم، پیش از آنکه دل و قلبت سخت گردد و عقل و ذهن تو (به وسیلة مکتب‌ها و فرهنگ‌های فاسد) به اشتغال در آید...، (در این راه) نخست آموزش تو را با کتاب خدا و تفسیر آن و (با آموزش) شرایع اسلام و احکام و حلال و حرام آن آغاز کردم.63

همچنین در روایتی امام صادق(ع) می‌فرماید: «احادیث اسلامی را به فرزندان خود هر چه زودتر بیاموزید، قبل از آنکه مخالفین بر شما سبقت گیرند و دل‌های کودکان شما را با سخنان نادرست خویش اشغال نمایند».64
در حقیقت، این دو روایت، به اولیا و مربیان هشدار می‌دهد که اگر در مورد تربیت صحیح کودکان کوتاهی ورزید و آنان را با معارف الاهی و فرهنگ غنی اهل‌بیت(ع) سیراب ننمایید، گرفتار فرهنگ‌های شیطانی می‌شوند و چه بسا همین سهل‌انگاری، یکی از عوامل آسیب‌زا در دین‌گرایی آنان شود.
بنابراین، تربیت عبادی و آشنایی با مسائل و فرایض دینی، جزو آموزش‌های ضروری مسلمانان شناخته شده است، که این مسئولیت به طور مستقیم تا 21 سال اول زندگی متوجة والدین است. آنان در این زمینه، نقش‌های مختلفی مانند: «تمهیدی، الگویی، تبلیغی، آموزشی، تشویقی، تقویتی، آسان‌سازی زمینه‌های انجام عبادت (نقش تسهیلی) تذکر و یادآوری، حمایتی و نیز نقش مراقبتی»65 بر عهده دارند. از این‌رو، در منابع اسلامی به والدین توصیه شده است برخی از تعالیم دینی را قبل از هفت سالگی برای کودکان بیان کنند، تا ضمن فراگیری تکالیف دینی، زمینه‌های رشد معنوی و عبادی در آنان ایجاد و تقویت شود. امتیاز تربیت خانوادگی این است که دارای نوعی دوام و استمرار می‌باشد.
به طور خلاصه، شاید بتوان گفت از مهم‌ترین عوامل بی‌توجهی کودکان به تکالیف عبادی، افزون بر آگاهی نداشتن از فلسفه و آثار عبادات، عدم زمینه‌‌سازی و بی‌توجهی و یا عدم تقید و اهتمام خود والدین نسبت به انجام به موقع تکالیف عبادی است؛ اما وظیفة نهاد آموزش و پرورش، بعد از ورود دانش‌‌‌آموز به مدرسه آغاز می‌شود؛ بدیهی است که تربیت فرآیندی یک‌سویه نیست و مدرسه به تنهایی قادر به تربیت کودک نیست. در حقیقت، تربیت صحیح و همه‌جانبه در قالب برنامه‌‌ریزی علمی و عملی و با همکاری و همراهی اولیا و مربیان عزیز و هماهنگی مبانی، اصول و شیوه‌های تربیتی میان خانه و مدرسه حاصل می‌شود.
بعد از این دو نهاد، تمامی نهادهای تعلیمی و پرورشی مانند حوزه‌های علمیه، وزارت ارشاد اسلامی، صدا و سیما و کانون‌های فرهنگی، به ویژه مساجد، نقش بسیار مهمی در گسترش و تقویت فرهنگ عبادی در بین کودکان بر عهده دارند.
 

نتیجه‌گیری

با بررسی گروهی از روایات تربیتی و بنابر عقیدة متخصصان تعلیم و تربیت مسلمان، در می‌یابیم که دین اسلام به تربیت دینی فرزندان، به ویژه تربیت عبادی، تأکید زیادی کرده است، تا زمینة دستیابی کودکان به مراحل عالی‌ کمال ‌فراهم شود. برای تحقق این هدف و علاقه‌مند کردن کودکان به فراگیری و انجام تکالیف عبادی، ضروری است اقدام‌های لازم و مقتضی را از همان دوران کودکی به عمل آورد. به این ترتیب، با برنامه‌ریزی دقیق سعی شود مطالب دینی و عبادی مورد نیاز و ضروری را به صورت ساده و قابل فهم به کودکان آموزش داد و آنان را به انجام اعمال و پایبندی به آن تشویق کرد. برای موفقیت در امر تربیت عبادی ضروری است به نکات ذیل، توجه شود:
ـ زمزمه حیات بخش اذان و اقامه در گوش چپ و راست نوزاد به منزلة نخستین نغمة معنوی در مسیر زندگی سعادت بخش؛
ـ ایجاد علاقه در کودک به ارتباط قلبی با خدا؛
ـ اجرای دستورالعمل آموزشی که در روایت امام باقر(ره) آمده است؛ از ذکر شهادتین تا کیفیت صحیح وضو و اقامه نماز؛
ـ حضور کودکان در اماکن مذهبی مانند مسجد و خواندن نماز جماعت؛
ـ استفاده از شیوه‌های تشویقی و محبت در آموزش‌های تکالیف عبادی، بدون امر و نهی؛
ـ ایجاد فضاسازی معنوی در منزل و مدرسه به وسیلة توجه به ارزش‌های دینی توسط والدین و مربیان، و جدّی بودن والدین در ارزش‌های دینی کودکان، به ویژه نماز اول وقت؛
ـ آشنا کردن دانش‌آموزان با عبادت‌های واجب و مستحب، به‌خصوص نمازهای یومیه و روزه؛
ـ آشنا کردن دانش‌آموزان با احکام و شرایط عبادات مانند: مسایل مربوط به صحّت و بطلان، اداء و قضا و شرایط مربوط به هر عمل عبادی؛
ـ ارائه و آموزش تکالیف عبادی به کودکان به صورت ملموس و عینی و متناسب با توانایی آنان، با استفاده از روش‌های آموزشی ساده و بهره‌گیری از اشعار، داستان و متون آسان در برنامه‌های درسی و ترتیب دادن نمایش‌های شاد و آموزندة عبادی در مراکز آموزشی؛
ـ ایجاد اُنس و گرایش قلبی در کودکان به انجام تکالیف عبادی از طریق توجه دادن آنان به نعمت‌ها و نیکی و بخشش خداوند به بندگان، و همچنین آموزش شیوة شکرگزاری مورد نظر خداوند سبحان؛
ـ ایجاد بصیرت و بینش دینی با بیان فلسفه، فواید و برخی از آثار اعمال و تکالیف عبادی در حدّ توان فکری کودکان، به صورت ملموس، عینی و منطقی.
ـ طبیعی است که همة این موارد مربوط به دورة کودکی نیست و این مسائل باید به تدریج و در مراحل مختلف سنی، در طول دورة تحصیلی آموزش داده شوند؛ اما در دورة ابتدایی باید تا حدّ ممکن، دانش‌آموزان را با کیفیت انجام برخی از عبادات به ویژه نماز و روزه آشنا کرد.

گردآوردی : آقایان حسن ملکی _ عباسعلی شاملی _ مهدی شکراللهی

بیشتر بخوانید :
ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش اول)
ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش دوم)
ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش سوم)
ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش چهارم)
 ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش پنجم)
 ضرورت تربیت معنوی کودکان چرا و چگونه ؟(بخش ششم)
روش تربیت دینی کودکان
روش های تربیت دینی کودک در خانواده

پی نوشت : 

1. محمد داوودی، تربیت دینی، ص 26.
2. همان، ص111.
3. محمدعلی کریمی‌نیا، الگوی‌هی تربیت اجتماعی، ص 212.
4. محمدرضا فضل‌الله، «درآمدی بر تربیت دینی با توجه به پیشرفت ادراکات دینی در کودکان و نوجوانان»، ترجمه فرزدق اسدی، تربیت اسلامی، ش3، ص 139.
5. ابراهیم امینی، تربیت، ص 252 - 251.
6. علاء‌الدین حسام‌الدین هندی، کنز العمّال، ج 16، ص 441، ح45330.
7. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج16، ص288.
8. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمة سیدجواد مصطفوی، ج 3،ح 1، ص 409
9. میرزاحسین نوری،مستدرک ‏الوسائل، ج 3، ص 19.
10. سید‌روح‌الله خمینی، امام در سنگر نماز، دفتر 7، ص 104.
11. محمد‌علی سادات، رفتار والدین با فرزندان، ص 80.
12.محمدعلی کریمی‌نیا، الگوهی تربیت اجتماعی، ص 44.
13. علی‌نقی فقیهی، شیوه‌هی ترغیب و جذب به نماز، ص 30.
14. امام خمینی(ره)، رسالة توضیح المسائل، مسئلة 1389
15. گلپیگانی، مجمع ‌المسائل، ج 1، ص 527، م 51.
16. محمد‌تقی فلسفى، کودک، ج 2، ص 186.
17. مرتضی مطهری، گفتارهاى معنوى، ص 100.
18. علی‌همّت بناری، نگرشی به تعامل فقه و تربیت، ص 133.
19. ابراهیم امینی، تربیت، ص 2 - 251.
20. همان، ج 4، ص 19، ح 4397.
21. محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج21، ص474، ح27620.
22. ابو منصوربن یوسف حلی، مختلف الشیعه، ج 3، ص 488 - 385.
23. بقره: 231؛ آل عمران: 103؛ اعراف: 69 و 74؛ فاطر: 3؛ لقمان: 20.
24. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 2، ص 4، ح 6.
25. مرتضی مطهری، گفتارهی معنوی، ص 100.
26. ناصر باهنر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، ص 122.
27. علی‌نقی فقیهی، شیوه‌هی ترغیب و جذب به نماز، ص59، نقل از: العیال، ج 1، ص 380.
28. محمد‌رضا شرفی، مراحل رشد و تحول انسان، ص216.
29. علی‌نقی فقیهی، شیوه‌هی ترغیب و جذب به نماز، ص 81.
30. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمة سیدجواد مصطفوی، ج ‏3،ح 3، ص 409
31. سیداحمد احمدی، اصول و روش‌هی تربیت در اسلام، ص 81.
32. یونس: 101؛ عنکبوت: 20؛ غاشیه: 17.
33. محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج 5، ص 295، ح 3.
34. محمد‌جواد مروجی‌طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل ‌بیت‡، ص 168.
35. علی‌نقی فقیهی، شیوه‌هی ترغیب و جذب به نماز، ص32.
36. همان، ص 8 و 32.
37. حسین انصاریان، دیار عاشقان، ص 440.
38. خانة کودک، احکام ما و کودکان، ص 47.
39. محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج 7، باب 24، ص 280.
40. همان، ص 279، باب 22.
41. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمة سیدجواد مصطفوی، ج 4، ص 67.
42. ناصر باهنر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، ص 268.
43. میرزاحسین نوری، مستدرک ‏الوسائل، ج 7، ص 395/ دعائم ‏الإسلام، ج 1، ص 95.
44. ابراهیم امینی، تربیت، ص 253.
45. محمد‌علی کریمی‌نیا، الگوهی تربیت اجتماعی، ص 208.
46. محمد داوودی، سیرة تربیتی پیامبر(ص) و اهل ‌بیت‡، ص 135.
47. ناصر باهنر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، ص 263.
48. «قُلْ هَذِهِ سَبِیلىِ أَدْعُواْ إِلىَ اللَّهِ عَلىَ‏ بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنى‏»(یوسف: 108).
49. دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، جزوة راهنمی برنامة تعلیم و تربیت اسلامی دورة ابتدیی، راهنمیی و متوسطه، ص 11.
50. عبد‌العظیم کریمی، تربیت آسیب‌زا، ص 22.
51. جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات همیش تربیت دینی، مهدیة کشانی، مقالة برنامه درسی بری دست‌یابی به تربیت دینی، ص 126.
52. محمدتقی فلسفی، گفتار فلسفی، جوان از نظر عقل و احساسات، ج 1، ص 269.
53. طه: 132.
54. تحریم: 6.
55. میرزاحسین نوری، مستدرک ‏الوسائل، ج 12، ص 201، باب 8، ح 5.
56. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 16، ص 203.
57. حسین انصاریان، دیار عاشقان، ج 5، ص 445.
58. فرید، مرتضی فرید، الحدیث - روایات تربیتى‏ از مکتب اهل بیت‡، ج‏ 1، ص 294.
59. فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة ‌البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج 3، ص 73.
60. شیخ عباس قمی، سفینة ‌البحار و مدینة الحکم و الآثار، ج 4، ص 364.
61. علاءالدین حسام الدین هندی، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 16، ص 456، ح 45408.
62. محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج 21، ص 477، ح 27634.
63. نهج البلاغه، نامة 31.
64. محمدبن حسن حر عاملی‏، تفصیل وسائل ‏الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، ج 21، ص 477، و 27630.
65. محسن یمانی، کلاس اولی‌ها، ص 97.