حقوق «مادر» در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) (بخش اول)

نقش مادر در خانه نقشی است که بدیلی را نمی توان برای آن یافت. 
 

مادر، مهم ترین رکن هر خانه و خانواده ایست که وجودش بنیان کننده ساختار خانواده است. اگر مادر نبود، خانه و خانواده ای نبود و بودنش در کنار پدر هست که ادامه نسل را امکان پذیر می کند و آرامشش، آرامش بخش خانه و خانواده است.
 
هیچ مکتب فکری ای را نمی توان یافت به جایگاه زن نپرداخته باشد و در مورد آن سخنی به میان نیاورده باشد. برخی از این مکاتب، جایگاه زن را بسیار پست و حقیر دانسته اند و برخی دیگر به مانند مکتب اسلام، جایگاه بالایی را برای زن به خصوص مادر بیان داشته اند. از همین روی لازم است جایگاه حقیقی مادر به عنوان رکن اساسی در زندگی انسان، به درستی شناخته و مورد تمجید و ستایش قرار بگیرد و سعی در ادای حقوق او شود.

بارداری و شیردهی دو مقطع مهم در نقش مادری است که زحمات بسیاری را برای مادر به همراه دارد. دوران بارداری، دورانی است که فرزند در درون رحم مادر همراه اوست و از شیره جان او تغذیه می کند و سختی ها بسیاری را برای او به همراه دارد. خداوند متعال در سی و یکمین سوره قرآن کریم، آیه 14 اینگونه بیان می دارد: «و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه وهنا علی وهن؛  ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش او را با زحمت روی زحمت حمل کرد». به خاطر داشتن ویژگی های خاصی که در این دوران هست، خدای متعال بدان اشاره کرده است. با اندک تامل و مشاهده ای می توان فهمید، یک زن در این دوران چه سختی ها و مشقت هایی را تحمل می کند تا فرزند خویش را سالم به دنیا بیاورد و ذره ای به جسم و روان او آسیب نرسد. در این دوران بسیاری اندام و اعضای مادر دخیل هستند تا او را در رحم به درستی حفظ کنند و از آسیب ها به دورش نگاه دارند.


تولد فرزند، دوره رهایی از سختی ها نیست. باز دورانی است که مادر در آن دوران سختی های بسیاری را تحمل می کند. یکی از این سختی ها، شیردادن فرزند است که باید در آن بسیاری از مسایل بهداشتی و معنوی را رعایت کرد. توجه به  زمان شیر دادن تا خوردن لقمه حلال باید توسط مادر مورد اهمیت قرار بگیرد. این دوران آنگونه مورد اهمیت بوده است که خدای متعال در قرآن کریم بدان اشاره کرده است: «والوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین؛ مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند.»[1]


کودکانی که از شیر مادر تغذیه می کند دارای تن و روان سالم تری نسبت به دیگر کودکان هستند. نوزادانی که با شیر مادر تغذیه شده اند، نسبت به سایر نوزادانی که تغذیه دیگری همچون شیر خشک دارند، از هوش بیشتری برخوردارند. بسیاری از ویتامین هایی که برای بدن کودک لازم شمرده می شود در شیر مادر وجود دارد، در حالیکه این موارد در تغذیه های دیگر و به خصوص شیر خشک وجود ندارد و همین امر باعث می شود این کودکان بیشتر در معرض بیماری ها قرار بگیرند. احتمال ابتلا به اسهال و استفراغ به دلیل استفاده از شیشه شیر یکی دیگر از آسیب های تغذیه به غیر شیر مادر است. 

تغذیه با شیر مادر سبب می شود که نوزادان با طعم های مختلف آشنا شوند زیرا هر غذایی که مادر مصرف می کند طعم خاصی را در شیر او ایجاد می کند و به این طریق نوزادان با طعم های مختلف آشنا می شوند بنابراین نوزادان تغذیه شده با شیر خشک همواره یک طعم را تجربه می کنند و به سختی به طعم غذاهای مختلف عادت می کنند. اینها بخشی از فواید تغذیه با شیر مادر است.
 

در متون اسلامی، اهمیت زیادی به مقام مادر و جایگاه او در زندگی انسان داده شده است، این امر تا جایی پیش رفته است که نیکی به مادر مقدم بر نیکی بر پدر شده است. شیخ حر عاملی در کتاب «تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَة إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَة» معروف به «وسائل الشیعه» بابی را با عنوان «باب استحباب الزیاده فی بر الام علی بر الاب» اختصاص داده است.[2]

روایت های بسیاری را می توان در این مورد یافت. از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است: «جاء رجل الی النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فقال: «یا رسول الله! من ابر؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: اباک؛ مردی خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! به چه کسی نیکویی کنم؟». فرمود: «به مادرت»، عرض کرد: «بعد از او به چه کسی؟» فرمود: «به مادرت»، بار سوم عرض کرد: «بعد ازاو به چه کسی؟» فرمود: «به مادرت»، در چهارمین بار که این سؤال را تکرار کرد فرمود: به پدرت.»[3]


از امام سجاد (علیه السلام) اینگونه نقل شده است که فرمود: «مردی به حضور حضرت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شده و بیان داشت: ای رسول خدا! من مردی گنه کار و آلوده به معصیت هستم و از انجام هیچ گناهی فروگذاری نکرده ام، آیا امید آمرزش برایم هست؟
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: آیا پدر و مادرت زنده هستند؟ مرد گفت: فقط پدرم زنده است . پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: برو با او خوشرفتاری کن . آن مرد رفت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از رفتن او زیر لب زمزمه می کرد که: ای کاش مادرش زنده بود!»[4]

در بررسی کلی روایات می توان وظایفی که انسان در مورد مادر بر دوش خود دارد را به دو دسته: حیات مادر و پس از مرگ مادر تقسیم کرد. نیکی و احسان به والدین، قدرشناسی، نگاه مهرآمیز و به دست آوردن رضایت ایشان، وظیفه هایی است که در دوران حیات بر دوش فرزندان است و زیارت مزار مادر، قرائت قرآن، انجام اعمال نیک به نیت مادر از جمله وظایفی است که پس از مرگ او بر دوش فرزندان می باشد. این وظایف، در مقایسه با زحماتی که مادر برای رشد جسمی و معنوی فرزند می کشد، بسیار ناچیزست.

یکی از متونی که به حقوق مادر اشاره شده است، رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) می باشد که در بخش حقوق خویشاوندان در کنار دیگر حقوق (حق پدر، فرزند و برادر) بدان اشاره شده است.