ابوالقاسم عارف قزوینی
شادروان عارف قزوینى، مردى آزادیخواه، شاعر، ترانهسرا، و خواننده و موسیقىدان بزرگ ایران كه قسمتى از شرح حال وى در جلد اول كتاب «مردان موسیقى سنتى و نوین ایران» آمد، راجع به خود در دیوان اشعارش چنین مىگوید:
«اسمم ابوالقاسم تولدم در قزوین پدرم ملا هادى وكیل، مىتوانم بگویم نطفه من به بدبختى بسته شده است. براى این كه از زمان طفولیت كه در كنف حمایت و تربیت پدر و مادر زندگى مىكردم به جهت خصومتى كه مابین پدر و مادرم از اول عمر بوده است من و سایر برادرهاى بدبختم همیشه مثل این بود كه در میان دو ببر خشمگین زیست و زندگى مىكنیم، چون مىدانم بیشتر پدر و مادرها در ایران به واسطه آشنا نبودن از بدو زناشوئى اخلاقشان به همدیگر، همه در یك ردیف هستند اولادهاى زیر دست این پدر و مادرها را هم چون با خود شریك و همدرد مىدانم از شرح آن خوددارى كرده واگذار به درد دل و ذوق ایشان و خوانندگان مىكنم.
یاد ندارم تاكنون اسم پدرم را به خیر و خوبى برده یا اینكه از براى او طلب آمرزش كرده باشم و تمام بدبختىهاى خود را در دوره زندگانى از او مىدانم.»
باید یادآور شد كه این شاعر و تصنیفساز بلندآوازه، به قدرى حساس و آزاده بود و به قدرى به ایران و ایرانى عشق مىورزید كه بسیارى از تصانیف و غزلهاى او راجع به وطن و جوانان وطن مىباشد. و همیشه مىگفت: «من همیشه مىخواهم یك ایرانى پاك باقى بمانم، بگذار در گمنامى بمیرم، اما مىخواهم هموطنانم نیرومند و سربلند و كشورم شكوفا باشد». به همین مناسبت در سال 1338 در یك كنسرت قطعه شعرى را كه به «یاد وطن» سروده بود، در «ابوعطا» اجرا كرد كه مورد استقبال فراوان قرار گرفت.
هر وقت ز آشیانهى خود یاد مىكنم
نفرین به خانواده صیاد مىكنم
یا در غم اسارت جان مىدهم بباد
یا جان خویش از قفس آزاد مىكنم
شاد از فغان من دل صیاد و من بدین
دلخوش كه یكدلى بجهان شاد مىكنم
جان مىكنم چو كوهكن از تیشهى خیال
بدبختى از براى خود ایجاد مىكنم
شد سرد آتش دل و خشكید آب چشم
اى آه آخر از تو ستمداد مىكنم
با حرقهاى كه پیر خرابات ننگ داشت
وامش كند بباده، من ارشاد مىكنم
گه اغتدال و گاه دمكرات من بهر
جمعیت عضو و كار ستبداد مىكنم
با زلف یار تا سر و كارم بود چه غم
بىكار اگر بمانم افساد مىكنم
تصانیف او اكثراً داراى اشعارى مهیج و محرك است كه با آهنگهاى زیبا و مطلوبى كه مىساخت و روى آنها مىگذاشت، با صداى خوش و آواز دلنشین خود در كنسرتها كه اغلب در سالن گراند هتل اجرا مىشد به همراهى شكرى تارزن كه بسیار مورد علاقه عارف بود برپا و برگذار مىگشت.
از تصنیفهاى زیبایى كه اغلب عارف مىخواند، تصنیفى بود كه به یاد كلنل محمدتقى خان پسیان دوست جوان و ناكام خود ساخته بود و مقدمه آن چنین بود:
«گریه كن كه گر، سیل خون گرى ثمر ندار، نالهاى كه ناید ز ناى دل برون، اثر ندارد».
ناگفته نماند كه این تصنیف از قطعات مهم و مؤثرى مىباشد كه با صداى قمر الملوك وزیرى در همان اوان جوانى با صداى خوب و رسا و پر طنین این هنرمند، همراه با ساز مرتضى خان نىداود ضبط گردیده است.
من بىخبر ز خانهى خود چون سر خرى
بر هر درى، كه مملكت آباد مىكنم
اندر لباس زهد چو ره مىزنم بروز
با رهزنان شب ز چه ایراد مىكنم
سرشارم هر شب از مى و لیك از خماریش
هر بامداد ناله و فریاد مىكنم
درس آنچه خواندهام همه از یاد مىرود
یاد هرگه از شكنجه استاد مىكنم
شاید رسد بگوش معارف صداى من
زانست عارف، این همه بىداد مىكنم
«نمىدانم چه در»
نمىدانم چه در- نمىدانم چه در- پیمانه كردى جانم
تو لیلىوش مرا- تو لیلىوش مرا- دیوانه كردى جانم
دیوانه كردى خدا خدا- دیوانه كردى جانم
چه شد اندر دل من جا گرفتى جانم- مكان در خانه ویرانه كردى جانم
ویرانه كردى خدا خدا- ویرانه كردى جانم
اى تو تمناى من- یار زیباى من- تویى لیلاى من
مرا مجنون صفت- دیوانه كردى جانم- دیوانه كردى جانم- دیوانه كردى خدا خدا
همانطور كه اشارت رفت، عارف علاوه بر غزل از تصنیفسازان و ترانهسرایان بزرگ ایران است كه كارهاى او، راهگشاى آیندگان در تصنیفسازى شد. و در این ترانهها و تصانیف درد و مفاسد اجتماع را بیان مىكرد، زشتىها و نامرادىها را مىگفت، خیانتها و جنایتهاى هیأت حاكمه وقت را براى مردم وطن خود افشاگرى مىكرد سیزده سالگى نزد حاجى صادق خرازى رفت و خوانندگانى را نزد وى آموخت و با صداى گرم و ملیح خود تصانیف و آهنگهاى ساخته خویش را به خوبى اجرا مىكرد. ابوالقاسم عارف قزوینى در دوم بهمن ماه 1312، پس از چندین بار كه به بیمارى مالاریا مبتلا شده بود و این سبب ضعف و ناتوانى جسمى و روحى او گردیده بود و از طرفى از وضع مادى خوبى هم بهرهمند نبود دار فانى را وداع گفت و در حیاط بوعلى سینا به خاك سپرده شد.
خداوند روحش را قرین رحمت خویش فرماید.
(ع. بخش 1) ابوالقاسم بن (ملا) هادى قزوینى شاعر و تصنیفساز معروف (و. قزوین 1300 ه.ق.- ف. همدان 1352 ه.ق./ 1312 ه.ش.). هنر عارف در ساختن تصنیف بود. تصنیفهاى وى علاوه بر محسنات موسیقى از نظر اشتمال بر وقایع زمان و تهییج حس وطنپرستى در دلها بسیار مؤثر مىافتاد. با وجود تندخویى و غمناكى و گوشهگیرى، اهل ذوق را به دیدار او اشتیاقى تام بود و وقتى پیش مىآمد كه مجلس را از شور تصانیف خود چون محفل سماع عارفان در وجد و طرب مىافكند. در سالهاى آخر عمر غم و اندوه او شدت گرفت و در همدان انزوا گزید و در همانجا بدرود حیات گفت. قبر وى در صحن آرامگاه ابن سیناست و سنگ مرمرى بر سر قبر او نصب كردهاند كه این بیت بر آن منقوش است:
عمرم گهى به هجر و گهى در سفر گذشت
تاریخ زندگى همه در دردسر گذشت.
(ح 1352 -1300 ق)، موسیقیدان، تصنیفساز، خواننده، خطاط و شاعر، متخلص به عارف. در قزوین چشم به جهان گشود. وى تحصیلات قدیم را در زادگاه خود فراگرفت و به دو هنر خط و موسیقى اهتمام بیشترى ورزید و به شهرت رسید. اساتیدش در خوشنویسى، آقا محمدرضا كتابفروش، آقا شیخ محمدرضا شالى خوشنویس و آقا شیخ على شالى، معروف به سكاك، بودند. فن موسیقى را نزد حاجى صادق خرازى آموخت. در جوانى به رشت رفت و با رفعت علیشاه آشنا شد. سپس به تهران آمد. او پس از انقلاب مشروطیت، طبع شعر خود را در راه دفاع از آزادى و مشروطه و بر ضد مظالم طبقهى حاكم به كار گرفت. هنگام قیام محمد تقىخان پسیان، به خراسان رفت و در تئاترى به قاجاریه ناسزا گفت، به همین سب، ایرجمیرزا منظومهى «عارفنامه» را در هجو او سرود. عراف بیشتر اوقات متوارى ودر حال سمافرت بود. در ایام مهاجرت، او به نواحى غرب و بغداد و كرمانشاهان و استانبول نیز مسافرت كرد و با آزادیخواهان آن شهرها همكارى داشت. وى اواخر عمر را در تنگدستى در همدان گذرانید و همان جا درگذشت و در جوار مقبرهى ابوعلى دفن شد. كار بزرگ عارف تحول عظیمى بود كه در ترانهسرایى پدید آورد. شهرت و حیثیت ملى وى براى تصنیفهاى وطنى اوست كه در مواقعى حساس سروده و با ملت ایران همدلى كرده است. دیگر از امتیازهاى بزرگ تصنیفهایش آن است كه او خود هم شاعر و موسیقیدان و هم آوازهخوان بود و تصنیف را با مهارت و استادى فوقالعادهاى براى بیان مقاصد و مضامین ملى به كار مىبرد. وى در غزلهاى خود از سعدى و حافظ پیروى كرده است. اثر او «دیوان» شعر است.[1]
شادروان ابوالقاسم عارف در شهرستان قزوین متولد و دیرى نپایید كه استعداد سرشار و بخصوص لطف صداى او، وى را به مجامع مختلف اعیان و اشراف وقت كشانید.
ابوالقاسم عارف، چون سرى پرشور و طبعى آزاده داشت به كمك صداى دلنشین خود، محبوبیت و معروفیت بسیار یافت و چون ارزش هنر خود را شناخته بود در سن 13 سالگى به دنیاى موسیقى وارد و تحت تعلیم «حاجى صادق خرازى» به تعلیم صدا و فراگرفتن اصول علمى موسیقى پرداخت و در این راه با سرعتى عجیب و قابل ملاحظه پیشرفت تا آنجا كه تقریبا در هنر موسیقى به نسبت تحصیل و مطالعه رشد سریعى نمود و به ساختن تصنیف پرداخت. عارف اولین كسى است كه شعر و موسیقى را به صورت «تصنیف» با مضامین بكر اجتماعى تؤام ساخت و با این ابتكار كه از نظر روح حساس و محدودیتهاى محیط و اجتماع بسایر شایان توجه و قابل اهمیت بود به انعكاس افكار خویش پرداخت و بدین ترتیب طبع سركش و دمكرات خود را در هدایت جامعه و آشنا ساختن مردم به حقوق اجتماعى به كار واداشت.
عارف سفرى هم به بغداد و استانبول رفت كه بعد از دیدن «دارلالحان» ترك تصمیم گرفت به محض بازگشت به ایران با استفاده از مشاهدات خود آموزشگاهى جهت تعلیم موسیقى در ایران به وجود آورد. ولى از آنجا كه چنین كارى با وضع محیط و موقعیت بخصوص عارف مطابقت نداشت در اجراى این تصمیم توفیقى حاصل نكرد. ولى همیشه رایج نبودن «نت» و عدم اطلاع موسیقىدانان ایرانى را به اصول علمى موسیقى، بزرگترین مصیبت براى موسیقى ایران مىدانست. از عارف بیست و چهار تصنیف و چند مارش و سرود به جاى مانده است كه اشعار آنها در دیوانش به چاپ رسیده، تصنیف «آواز بهارى» را او در سال 1286 شمسى ساخته و به واسطهى عشق و علاقهاى كه «حیدر عمو اوغلى» به آن آهنگ داشت، آن را به نام وى كرد.
پس از آن كه نداى مشروطهخواهى، از هر سو بلند شد، عارف كه خود ستمها دیده و روحى آزاده داشت، به آزادیخواهان پیوست او بیشتر از هركس در تنویر افكار و روشن نمودن اذعان تودهى مردم، در زمان مشروطیت و آزادیخواهى ملت ایران اثر گذاشت.
در سالهاى آخر عمر، غم و اندوه او شدت گرفت و در همدان انزوا گزید و در همانجا بدرود حیات گفت. قبر وى در صحن آرامگاه بوعلى سینا است و سنگ مرمرى بر سر قبر او نصب كردهاند كه این بیت بر آن منقوش است:
عمرم گهى به هجر و گهى در سفر گذشت
تاریخ زندگى همه در دردسر گذشت
زندهیاد جواد بدیعزاده كه یكى از مفاخر موسیقى ملى ایران است در مورد عارف در یكى از یادداشتهاى خود مىنویسد: «عارف را در بسیارى از مجالسى كه در منزل نظامالدوله خواجه نورى برپا بوده مىدیدم، با پدرم دوستى نزدیكى داشت و مرا آقاجواد صدا مىكرد. با وجودى كه از هنر هیچكس تعریف و تمجید نمىكرد، شاید از صداى من كه بسیار جوان بودم بدش نمىآمد، چون در این مجالس به پدرم مىگفت: «به آقا جواد بگو كمى هم او بخواند». و عارف به اصرار میزبانش نظامالدوله خواجه نورى كه منت زیادى بر او داشت و عارف هم متقابلا احترام زیادى به او مىگذاشت شروع به خواندن مىكرد. او حتى تصنیفى در مایه سهگاه دارد به نام «افتخارالسلطنه» كه همسر رسمى خواجه نورى و دختر ناصرالدین شاه قاجار بود ساخته كه مطلع آن چنین است: «افتخار همه آفاقى و محبوب منى»، با وجودى كه خوانندگان دیگرى كه در آن مجلس حضور داشتند از آواز و صدایى بسیار بهتر و قوىتر نسبت به عارف برخوردار بودند ولى عارف در آن مجالس به واسطهى این كه با شور و التهاب و انقلابى دو چندان مىخواند بیشتر گل مىكرد.
به هر حال پس از چندى عارف را در هیچ مكان و یا مجلسى ندیدم تا این كه در حدود سال 1310 شمسى با عدهاى از دوستان به همدان سفر كرده بودیم و در یكى از روزها براى تفریح و تفرج به دره عباسآباد رفته بودیم و در قهوهخانهاى كنار جوى آبى نشسته بودیم و نوازندهاى به نام حسین ذوقى كه بسیار خوب تار مىزد در كنار ما بود. كمى دورتر بر روى فرشى پیرمردى را دیدیم كه به حال خود مشغول بود. حسین ذوقى ساز را برداشت و شروع به نواختن كرد، «شور» و «دشتى» مىزد و من هم به مقتضاى زمان غزلى از حافظ را مىخواندم و توجهى به آن پیرمرد نداشتم. پس از چندى صاحب آن قهوهخانه نزدیك ما آمد و گفت آن آقایى كه آنجا نشسته خواهش كرده به شما بگویم اگر میل دارید چند دقیقهاى پیش او بنشینید، ما قبول كردیم و به طرف آن مرد مجهول رفتیم، ولى در فاصله دو سه مترى وى كه رسیدیم تشخیص دادم كه عارف است، در كنارش نشستیم، پیرمردى بود كه چهرهاش پر از چین و چروك و سر و وضعى درهم ریخته داشت به طورى كه واقعا شناخته نمىشد. او همان عارف، شاعر آزادیخواه و آزاده بود كه به این روز افتاده بود.
عارف كه زمانى بلند بالا و كمى زشتمنظر ولى خوشلباس بود و در تهران بود عمامهاى سفید بر سر داشت و پوتین بنددارى به پا مىكرد و عبایى هم بر دوش مىانداخت اكنون حال و هوا و روزگار دگر داشت. عارف اظهار داشت: «عالم دیگرى پیدا كردم كه آواز و ساز و حتى شعر مناسبى از حافظ شنیدم و ادامه داد كه اخیراً هم چند تا صفحه براى من آوردهاند كه یكى دو تا آواز ضربى در بین آنها بود كه بد نبود و سپس از دو صفحهاى كه در آن زمان خواندم یكى «گرایلى» و دیگرى ضربى «دشتى» بنام «جانا هزاران آفرین» و گفت نمىدانم بدیعزاده كیست كه این آواز ضربى را خوانده و در این لحظه حسین ذوقى بالاخره طاقت نیاورد و بىمحابا گفت: «آقا ایشان همان بدیعزاده است» و من بعد از آن مجبور شدم خود را به او معرفى كردم و به او گفتم: «شما هم مرا مىشناسید، با عمامهى سفید و عبا شما را در تهران مىدیدم و با پدرم آشنایى داشتید و حتى با دایى من مرحوم «سعیدالواعظین» آشنا و دوست بودید، من جواد پسر بدیعالمتكلمین هستم، عارف یكباره برافروخته شد و گفت: «تو فرزند آقا بدیع هستى؟!» در این هنگام بلند شدم و صورت و دست او را بوسیدم و به او گفتم تا شما را از نزدیك دیدم شناختم ولى خواهشى دارم، شما تصنیفى دارید در مایه دشتى و من آهنگ آن را كاملا با ضرب مخصوص نمىدانم، اگر ممكن است یك بند آن را بخوانید و او بلافاصله خواهش مرا پذیرفت و شروع به خواندن بند اول این تصنیف كرد كه چنین است:
گریه كن كه گر سیل خون ثمر ندارد
نالهاى كه ناید زناى دل اثر ندارد
این تصنیف را او براى كلنل محمدتقىخان پسیان ساخته و در مشهد كنسرت داده بود. بعد از آن عارف نگاه سوزنده و مأیوس كنندهاى به من كرد و گفت: «عارف مرده و من همان «شیخ ابوالقاسم قزوینى» هستم. و من آن بحث را قطع كردم و حسین ساز را برداشت و باز هم در مایه «شور» و «دشتى» غزلى از حافظ با این مطلع خواندم:
خوشتر ز عیش و صحبت و باغ و بهار چیست
ساقى كجاست كو سبب انتظار چیست
بعد از اتمام آواز از او خداحافظى كردیم و رفتیم و دیگر او را ندیدم تا در سال 1312 در روزنامهها خواندم كه عارف مرده است. ولى من در همان سال او را مرده دیدم».
آواز بهارى
آهنگ و شعر از: ابوالقاسم عارف
هنگام مى و فصل گل و گشت (جانم گشت و خدا گشت و چمن گشت)
دربار بهارى تهز اى زاغ و (جانم زاغ و خدا زاغ و) زغن شد
از ابر كرم خطهى رى رشك ختن شد
دلتنگ چون من مرغ (جانم مرغ) قفس بهر وطن شد
چه كج رفتارى اى چرخ چه بدكردارى اى چرخ سر كین دارى اى چرخ
نه دین دارى نه آیین دارى (نه آیین دارى) اى چرخ
از خون جوانان وطن لاله دمیده
از ماتم، سر و قدشان سرو خمیده
در سایه گل بلبل از این غصه خزیده
گل نیز چو من در غمشان جامه دریده
چه كجرفتارى اى چرخ چه بدكردارى اى چرخ سر كین دارى اى چرخ
نه دین دارى نه آیین دارى (نه آیین دارى) اى چرخ
از اشك همه روى زمین زیر و زبر كن
مشتى گرت از خاك وطن هست به سر كن
غیرت كن و اندیشه ایام تبر كن
اندر جلو تیر عدو سینه سپر كن
چه كج رفتارى اى چرخ چه بدرفتارى اى چرخ سر كین دارى اى چرخ
نه دین دارى نه آیین دارى (نه آیین دارى) اى چرخ
عارف ز ازل تكیه بر اندام ندادست
چز جاه به كس دست چه خیام ندادست
دل جز به سر زلف دلارام ندادست
صد زندگى ننگ به یك نام ندادست
چه كج رفتارى اى چرخ چه بدكردارى اى چرخ سر كین دارى اى چرخ
نه دین دارى نه آیین دارى (نه آیین دارى) اى چرخ
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
