در ابتدای تشکیل بسیج کمتر کسی فکر می‌کرد که روزی این فرهنگ و تفکر از مرزهای ایران اسلامی فراتر رود و تبدلیل به الگویی برای ملت‌های منطقه شود. اما امروز و پس از گذشت 40 سال از تشکیل بسیج به خوبی می‌توان آثار و برکات این نهاد مردمی در روند پر پیچ و خم انقلاب اسلامی و حتی کشورهای منطقه را دید.
شرایط خاص کشور و انقلاب در سالهای ابتدایی آن و نیاز به دفاع در حوزه دفاعی و امنیتی از انقلاب اسلامی با توجه به بحران‌هایی که انقلاب را در آن زمان تهدید می‌کرد و با توجه به ضعف‌های موجود در ساختار نظامی و امنیتی کشور، اقتضا می‌کرد تا خود مردم برای دفاع از انقلاب‌شان وارد عمل شوند.
بر همین اساس بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی با درک شرایط ویژه کشور و درک صحیح تهدیدات پیش روی انقلاب و کشور، در پنجم آذرماه سال 58 فرمان تشکیل بسیج را صادر کردند. پس از آن براساس اصل 151 قانون به مقتضای ضرورت سازمانی و پیروی از فرمان رهبر کبیر انقلاب، تشکیل ارتش بیست میلیونی در تاریخ 59/4/19 از سوی شورای انقلاب تصویب و ابلاغ شد.
بسیج که در ابتدا برای دفاع سخت از انقلاب اسلامی تشکیل شد و توانست از میدان دفاع 8ساله سربلند بیرون آید، رفته رفته در طول تاریخ انقلاب اسلامی و با تغییر ماهیت تهدیدات و نیازهای انقلاب، به نیرویی تبدیل شد که در هنگامه بحران‌ها و نیازهای انقلاب توانست با انعطاف سازمانی خود را برای رویارویی با انواع تهدیدات و میدان‌های مورد نیاز انقلاب آماده و نقش مؤثری در حل این بحران‌ها و پاسخگویی به نیازهای انقلاب ایفا کند.
بسیج در دوران انقلاب و دفاع مقدس
از همان آغازین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی، کشور به‌سرعت با تهدیدات سخت و امنیتی از سوی گروهک‌های تجزیه‌طلب و گروهک‌های ضدانقلاب مواجه می‌شود لذ اولین نیاز کشور مقابله با ناامنی‌‌های ایجادشده توسط این گروهک‌ها بود. در این زمینه با توجه به نوپا بودن ساختار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و عدم انسجام کافی در ساختار ارتش جمهوری اسلامی، بسیج به‌عنوان یکی از نیروهای اصلی دفاع از انقلاب اسلامی وارد صحنه می‌شود و به مقابله با گروهک‌های تجزیه‌طلب و ضدانقلاب می‌پردازد.مدتی از این موضوع نمی‌گذرد که در 31 شهریور سال 59 حمله سراسری عراق به ایران آغاز می‌شود و بسیج وارد میدانی بزرگتر و سخت تر از میدان قبلی شده و نقش اصلی دفاع از کشور را به‌عهده می‌گیرد و با اعزام نیروهای داوطلب و مردمی به جبهه‌ها به منبع اصلی تأمین نیرو برای دفاع از کشور، انقلاب و دستاوردهای آن بدل می‌شود.
در دوران 8 سال دفاع مقدس نیروهای جوان بسیجی با بهره گیری از قدرت خلاقیت و ابتکار و با توکل به خداوند متعال کارهای ناممکن را ممکن می‌سازند و اقدامات بی سابقه‌ای را در تاریخ نظامی آن زمان رقم می‌زنند. اقدامات مهندسی جوانان بسیجی در عملیات‌هایی مانند خیبر و والفجر 8 موجب حیرت جهانیان می‌شود. در عملیات خبیر مهندسان جوان بسیجی موفق می‌شوند برای اولین مرتبه در جهان پلی به طول 13 کیلومتر را طراحی کرده و بسازند که هیچ پایه‌ای برای نصب آن در آب بکار نرفته بود و خودرو‌ها و نفرات به راحتی می‌توانستند از آن عبور کنند.
پل خیبر
در عملیات والفجر 8 نیز دانشجویان جوان بسیجی در ابتدا موفق می‌شوند پس از ماه‌ها کار دقیق و شبانه روزی علمی بهتر زمان جزر و مد اروند رود را برای عبور نیروهای غواص محاسبه کنند. در ادامه عملیات نیز آنان موفق به سراحی و احداثی پلی به نام بعثت می‌شوند که در زمان خود یکی از بهترین طراحی‌خای مهندسی رزمی بوده است. این پل متشکل از 500 شاخه لوله 12 متری با ارتفاع 12 متر و طول 900 مترمی‌شوند. این پل بگونه‌ای طراحی شده بود که پس از هر بار بمباران تنها لوله‌های آسیب دیده تعویض می‌شدند و پل دوباره برای بهره‌بردای آماده می‌شد و تجهیزات و وسایل سنگین مهندسی به راحتی می‌توانستند از آن عبور کنند.
پل بعثت
قانون بسیج
پس از تصویب اساسنامه سپاه پاسداران در تاریخ 1361/4/15، فصل چهارم این اساسنامه به واحد بسیج مستضعفین اختصاص پیدا کرد و به این ترتیب سپاه عهده دار سازماندهی، آموزش و پشتیبانی بسیج می‌شود.در ماده 37 این اساسنامه، سلسله مراتب سازمانی و تشکیلاتی رده‌های مقاومت بسیج قید شده است که در آن شهر بسته به وسعت و جمعیت به چند منطقه و هر منطقه مقاومت به چند ناحیه مقاومت و هر ناحیه مقاومت به چند پایگاه مقاومت تقسیم می‌شود.بنابراین تغییری که در روند تشکیلاتی بسیج به‌وجود آمد نحوه اداره پایگاه‌های مقاومت است که در سال 61 به بعد مسئول واحد بسیج مستضعفین مستقیماً امورات پایگاه‌ها و گروه‌های مقاومت را رسیدگی نمی‌کند، بلکه یک حلقه ارتباطی به‌وجود آورده و امور جاری پایگاه‌ها به ناحیه مقاومت سپرده شد و واحد بسیج شهرستان به امور متمرکز، برنامه‌ریزی و سازماندهی در سطح کلان‌تر می‌پردازد و همچنین تغییر دیگری که در اعضای ارتش بیست میلیونی به وجود آمد اینکه افراد ارتش بیست میلیونی به‌صورت اعضای عادی، اعضای فعال و اعضای ویژه، تقسیم‌بندی شدند.
تشکیل نیروی مقاومت بسیج
پس از دوران دفاع مقدس، با تغییرات ساختاری در بسیج، نیروی جدیدی با نام نیروی مقاومت بسیج به نیروهای سه گانه سپاه اضافه می‌شود و در تاریخ 12 دی ماه سال 68 سردار علیرضا افشار به‌عنوان اولین فرمانده نیروی مقاومت بسیج از سوی رهبر انقلاب اسلامی انتخاب می‌شود.
سردار افشار اولین فرمانده نیروی مقاومت بسیج
پنجم آذر ماه 69 و در سالگرد تأسیس بسیج شرح وظایف کلی این نهاد از سوی حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی و فرمانده کل قوا در دو فصل و 19 ماده رسماً به سپاه ابلاغ شد.حالا وقت آن رسیده بود تا بسیج در عرصه‌های جدیدی فعالیت خود را ادامه دهد و میدان‌دار میدان‌های بزرگتری باشد.
بسیج تغییر رویکرد می‌دهد
از همین رو از سال 1372 فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و فعالیت‌های امنیتی بسیج رونق بیشتری به خود گرفت. همکاری نیروهای مقاومت بسیج با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در زمینه طرح ملی ریشه‌کنی فلج اطفال و همکاری نیروی مقاومت بسیج با وزارت بازرگانی در مبارزه با گرانفروشی از جمله این اقدامات است.یکی از اقدامات چشمگیر بسیج در این دوران آن است که بسیج موفق می‌شود طی یک روز بالغ بر 9 میلیون کودک، زیر 5 سال را در طرح بسیج ملی ریشه‌کنی فلج اطفال تحت پوشش قرار دهد. اما کار به همین‌جا ختم نشد و کشور به سرعت نیاز به سازندگی و محرومیت‌زدایی داشت. در این عرصه هم بسیجیان بار دیگر آستین‌های خود را بالا زده و وارد میدان سازندگی کشور شدند و توانستند بدون نیاز به خارج کشور از عهده مهمترین و پیچیده ترین طرح‌های مهندسی برآیند.
هرچه که انقلاب به جلوتر می‌رفت نیاز بود تا بییج در میدان‌های بزرگتری وارد شود و از همین رو نیاز بود تا سازملن بسیج نیز گسترش یابد. در سال 77 ماده واحده تشکیل بسیج دانشجویی در دانشگاه‌ها به تصویب مجلس شورای اسلامی می‌رسد، طرح تجهیز رده‌های مقاومت بسیج از این سال آغاز می‌شود، طرح حوزه‌محوری و پایگاه‌محوری به‌عنوان شعار سال انتخاب می‌شود و تشکیلات جذب و هدایت کمک‌های مردمی و امکانات ملی در نیروی مقاومت راه‌اندازی می‌شود و توسعه می‌یابد.
در سال 78 عنایت و توجه لازم به بسیج خواهران، بسیج دانش‌آموزی و بسیج دانشجویی شد و هر کدام از این اقشار و رده‌ها به معاونت تبدیل شدند و به بسیج دانشجویی و دانش‌آموزی اجازه داده شد از نظر ساختاری، به‌جای معاونت، سازمان منظور شود.
در این ایام بسیج همچنین نقش تأثیرگذاری در مهار مسائلی مانند فتنه 18 تیر سال 78 دارد و در این زمینه نیز نقش مؤثری در خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان و حفظ انقلاب اسلامی بازی می‌کند.
در سال 86 و با انتصاب سرلشکر جعفری به فرماندهی کل سپاه، تغییر و تحولی اساسی در ساختار بسیج صورت می‌گیرد. در این دوره ساختار نیروی مقاومت به سازمان بسیج مستضعفین تغییر پیدا می‌کند و مسئولیت آن مستقیماً به‌عهده فرمانده کل سپاه قرار می‌گیرد. در این برهه حجت الاسلام حسین طائب به‌عنوان معاون فرمانده کل سپاه در امر بسیج منصوب می‌شود.
حجت‌الاسلام طائب اولین رئیس سازمان بسیج
تغییر در ساختار بسیج با تغییر و تحول در ساختار سپاه نیز همراه می‌شود. در این زمان 31 سپاه استانی در تمام استان‌های کشور تشکیل می‌شود که مسئولیت اداره بسیج در استان‌ها به‌عهده این سپاه‌های استانی گذاشته می‌شود.با تشکیل بسیج سازندگی در سالهای میانی دهه 80 بسیج در عرصه محرومیت زدایی نیز وارد می‌شود و بسیجیان با تشکیل گروه‌های جهادی بار سفر به محرومترین مناطق کشور را می‌بندند و مشغول زدودن رنگ محرومیت از چهره کشور می‌شوند.
در چند سال اخیر اما با تغییر ماهیت تهدیدات و نیازهای کشور از حوزه سخت به نرم، بسیج نیز در حوزه‌های فعالیت خود تغییر ایجاد کرده و برای دفاع از دستاوردهای انقلاب در این حوزه‌ها وارد عمل شده است. طی سالهای اخیر، بسیج با تشکیل قرارگاه جواد الائمه(ع) حوزه کاری خود را به‌سمت حل معضلات اجتماعی سوق داده است.
رزمندگان بسیج مردمی عراق
آنچه امروز و پس از گذشت 40 سال از تشکیل بسیج، نام بسیج پر آوازه تر از گذشته می‌کند نقشی است که بسیج در تامین امنیت کشور و انتقال این فرهنگ به سایر ملت‌های منطقه داشته است. درست در زمانی که شعله‌های تروریسم تکفیری می‌رفت تا در منطقه غرب آسیا در برگیرد، مردم کشورهای عراق و سوریه با الگوگیری از تفکر بسیجی در مقابل تروریست‌های ایستاند و اجازه تحقق اهداف آنها را نداند. امروز بسیج توانسته است سبک جدیدی از دفاع مردم پایه را به جهان معرفی کند که موجب گشایش فصل جدیدی در ادبیات امنیتی جهان شده است و این سبک جدید می‌رود تا در ادامه راه خود به بسیج جهانی جهان اسلام منتهی شود.
