سید‌امیرحسین حسینی: ما در دورانی زندگی می‌کنیم که بسیاری از مردم لزوماً آنچه را با چشم خود می‌بینند، باور نمی‌کنند؛ یعنی با شواهد، واقعیت‌ها و دلایل تصمیم نمی‌گیرند، بلکه باور‌ها و عقاید شخصی را ملاک قرار می‌دهند. به‌طور مثال امروزه در میان ایرانی‌ها این تصور که ما کشوری ثروتمندیم، درونی شده است؛ در‌حالی‌که تنها با یک حساب و کتاب ساده و تقسیم درآمد نفتی یک سال کشور به تعداد ایرانی‌ها، می‌توان اشتباه بودن این تصور را ثابت کرد. اصطلاحی وجود دارد با عنوان «فیک‌نیوز»؛ این واژه در معنای ساده به اخبار جعلی و غیر معتبر گفته می‌شود که البته با شایعه تفاوت دارد، شایعه می‌تواند راست یا دروغ باشد، اما اخبار جعلی همیشه دروغ و اشتباه است، خبر جعلی یک واقعه یا داستان ساختگی که توسط رسانه‌ها منتشر می‌شود، اما شایعه لزوماً از طریق رسانه منتشر نمی‌شود.
ما در حوزه رسانه، گزاره‌ای با عنوان جنگ روایت‌ها داریم. جنگ روایت‌ها، بر این امر تأکید دارد که روایت اول مهم است، زیرا روایت اول، ذهنیت‌ها را ایجاد می‌کند؛ حتی اگر این روایت دروغ باشد. از لحاظ روانشناسی اجتماعی، وقتی شما پیامی را دریافت کردید و تیک تأیید آن را در ذهن خود زدید، اثبات اشتباه بودن آن بسیار سخت است، پس فیک‌نیوز مهم است؛ چون خط خبری اول را می‌سازد و تا شما بخواهید روایت بعدی را کار و روایت اول را (در صورت دروغ بودن) اصلاح کنید، نصف جامعه خبر را شنیده‌اند.
عواملی که باعث گسترش اخبار جعلی می‌شوند عبارت است از: ۱- عدم دروازه‌بانی خبر: به فرآیند گزینش و سپس چینش اخبار (بر‌اساس میزان اهمیت) پیش از انتشار در رسانه‌های رسمی مانند تلویزیون، رادیو، روزنامه و مجله دروازه‌بانی خبر گفته می‌شود، اما در فضای مجازی دروازه‌بانی خبر وجود ندارد. ۲- پایان دوران نخبگان و قدرت و امکان انتشار خبر برای همه افراد. ۳- حضور در عصر انبوه اطلاعات. ۴- صید لایک: گاهی در فضای مجازی، افراد خود‌شیفته‌ای که تشنه تأیید دیگران هستند، برای جمع کردن لایک و دیده شدن اقدام به انتشار اخبار جذاب، اما دروغ می‌کنند. تبلیغات و نقش درآمد‌زایی آن نیز به شدت این روند را تشدید می‌کند. ۵- وجود خبرنگاران و خبرگزاری‌های غیر‌حرفه‌ای.
شش روش برای ساخت فیک‌نیوز عبارتند از: ۱- دست گذاشتن روی گسست‌ها و گسل‌های اجتماعی؛ مانند قومیت، مذهب، زبان و گرایشات سیاسی که در موردشان حساسیت وجود دارد. ۲- یک دروغ بزرگ بگو؛ وزیر اطلاعات هیتلر معتقد بود، دروغ هر چه بزرگ‌تر باشد، باور‌کردنش آسان‌تر است. ۳- گفتن دروغ‌هایی که بخشی از آن واقعیت است. (ادغام دروغ و راست) ۴- دست‌های خودت را پنهان کن: نشر اخبار جعلی به صورت ناشناس. ۵- خودت را به حماقت بزن: بی‌خبر جلوه دادن خود و نداشتن موضع‌گیری‌های جدی و سریع. ۶- کتمان، در صورت لو رفتن: قبول نکردن مسئولیت.
طی پژوهشی افراد مسن، نوجوانان و افراد برون‌گرایی که غالباً از خبر برای شروع گپ و گفت استفاده می‌کنند، آمادگی بیشتری برای تولید و انتشار اخبار جعلی و شایعات دارند، اما دلیل این نوع رفتار چیست؟ فروید روی این تئوری کار کرد، او معتقد بود که انگیزه‌های رفتار ما در ناخودآگاه ما شکل می‌گیرد و به همین دلیل رفتار‌های ما لزوماً عقلانی نیست. شایعات هم بر همین روند شکل می‌گیرد و با احساسات مردم سر و کار دارند.
چیزی که به نظر می‌رسد بر آموزش محاط است و اثرگذاری جدی دارد، اما دست اثرگذاری آن پنهان است و اثرش ملموس نیست «شرایط اجتماعی» است. گاهی شرایط اجتماعی به شدت کمک می‌کند که اخبار جعلی در جامعه بیشتر و راحت‌تر پذیرفته شود.
یکی از سرمایه‌های هر کشوری، سرمایه اجتماعی آن است؛ جوامع نیز به میزان سرمایه اجتماعی خود، همبستگی اجتماعی دارند.
اما چه چیزی سرمایه اجتماعی را می‌سازد؟ سرمایه اجتماعی، وابسته به اعتماد اجتماعی است. به علاوه هنجار‌ها و ارزش‌های یک جامعه، سرمایه اجتماعی را رقم می‌زنند؛ یعنی هر مقدار هنجار‌ها و ارزش‌های جامعه پر‌رنگ‌تر باشد، مردم حول این ارزش‌ها جمع می‌شوند و جامعه همبستگی بیشتری پیدا می‌کند، افزایش مشارکت اجتماعی مردم نیز باعث افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود و در مقابل، کاهش سرمایه اجتماعی باعث کاهش همبستگی اجتماعی و این امر موجب آسیب‌پذیری جدی کشور و جامعه می‌شود.
موضع‌گیری ما نسبت به یک خبر به برخی موارد وابسته است؛ از جمله اینکه زمانی که خبری برای ما سود و زیان دارد، ما نسبت به آن موضع‌گیری می‌کنیم و خبری که افراد زیادی نسبت به آن جهت‌گیری دارند، به این سمت که در مورد آن شایعه به وجود آید، متمایل می‌شود.
حالا چگونه باید با پیام‌ها مواجه شویم و آنها را تحلیل کنیم؟! ما باید با گزاره‌های منطقی آشنا باشیم و در حوزه تفکر انتقادی مطالعات کافی داشته باشیم و به علاوه با تکنیک‌های حوزه عاطفی و زیبایی‌شناسانه و با ارزش‌های خبری آشنا باشیم.
ارزش‌های خبری عبارتند از: ۱- در برگیری: هر چقدر خبری در برگیری و شمول بیشتری داشته باشد، ارزش خبری بیشتری دارد. ۲- شهرت: خبری که با شهرت افراد، زمان، مکان یا موقعیت خاص درگیر باشد، ارزش خبری بیشتری دارد. همچنین وجود کشمکش در خبر به آن ارزش خبری می‌دهد، زیرا چالش همیشه جذابیت‌زاست. ۳- فراوانی و اعداد بزرگ. ۴- وجود شگفتی در خبر و تازه بودن خبر نیز از مواردی هستند که باعث ارزشمندی خبر می‌شود.
.jpg "تفکر انتقادی در برابر فیک‌نیوز‌ها")
اخبار جعلی از طریق منبع خبر قابل شناسایی است. ما در تحلیل خبر سه لایه داریم: متن، زیر متن و فرا متن. متن، ظاهر پیام است؛ هر آنچه می‌بینیم، می‌شنویم، دریافت و لمس می‌کنیم. زیر متن، لایه پنهان متن پیام رسانهای است. فرا متن، بسیار مهم است و برخلاف متن و زیر متن وابسته به مخاطب است و آن چیزی است که منجر به درک پیام توسط مخاطب می‌شود و برداشتی است که مخاطب از پیام دارد و به شرایط روحی، روانی، فرهنگی و اجتماعی مخاطب وابسته است. فرامتنِ مشترک بین مردم جامعه باعث هم‌نوایی مردم و رسیدن به درک مشترک می‌شود و اگر فرا متن‌های افراد در مواجهه با یک پیام متفاوت باشد، باعث سوء‌تفاهم می‌شود.
در حوزه منبع‌شناسی سه نکته مهم باید مدنظر قرار گیرد: ۱- در اخبار منبع مستقل را دنبال کنیم.
۲- یک خبر را از چند منبع دنبال کنیم نه یک منبع. ۳- رسانه با ضریب اطمینان بیشتر را انتخاب کنیم.
در بررسی صحت و سقم اطلاعات چند تکنیک را باید مدنظر قرار دهیم:
- آدرس سایت‌ها را چک کنید. (از لحاظ امنیت و مشابه بودن با سایت‌های معتبر)
- از تکنیک جست‌وجوی تصویر در فضای مجازی استفاده کنید.
- به ارزش‌های خبری توجه داشته باشید.
- مراقب سایت‌های تبلیغاتی باشید. (خبر جنجالی لزوماً درست نیست.)
- برای اطمینان از بروز بودن خبر، تاریخ خبر را چک کنید؛ و در پایان باید توجه داشت یکی از کاربرد‌های مهارت تفکر انتقادی در حوزه سواد رسانه و خبر است. تفکر انتقادی یک مهارت است که با تکرار و تمرین زیاد به دست می‌آید و ملکه ذهن می‌شود و صرفاً با مطالعه و کتاب خواندن به دست نمی‌آید.
منبع: جوان
