آیات فراوانی در قرآن آمده که انسان را دستور می‌دهد به احسان کردن و نیکوکاری. واژه «احسان» از ریشه «حُسن» به‌معنای زیبایی و نیکی می‌باشد در مقابل زشتی و بدی، که در قرآن در سه معنا به کار رفته است: 1-تفضّل و نیکی به دیگران 2-انجام و سر و سامان دادن به امور و کارها به وجه نیکو و کامل 3- انجام اعمال و رفتار صالح؛ خداوند در مقابل احسان کردن انسان‌ها به آنها احسان می‌کند و بهترین پاداش را برای‌شان در نظر می‌گیرد و می‌فرماید: «هَلْ جَزَاءُ الإحْسَانِ إِلا الإحْسَانُ؛ آیا جزای نیکوکاری، جز نیکوکاری است؟»(الرحمن60)
خداوند به‌طور شفاف و صریح انسان‌ها را مکلف به احسان کردن می‌کند در آیه90 سوره نحل: «اِنَّ‌اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحْسانِ؛ خداوند به عدل و نیکوکاری فرمان می‌دهد.» و آیه83 سوره بقره: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا؛ یاد کنید که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم به‌زبان خوش سخن بگویید.» و آیه195 سوره بقره: «وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ و در راه خدا انفاق کنید و [با ترک این کار پسندیده، یا هزینه کردن مال در راه نامشروع] خود را به هلاکت نیندازید، و نیکی کنید که یقیناً خدا نیکوکاران را دوست دارد.» و آیه2 سوره مائده: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلاتَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ؛ و باید با یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری.»
مطمئنا همه ما فکر می‌کنیم که احسان کردن در زندگی یعنی انسانی به انسان دیگری احسان کند یا نهایتا به یک موجود زنده اما در برخی آیات مثال‌هایی وجود دارد که به نیکو کردن انسان به انسان دیگر اشاره ندارد بلکه یک رفتار معنوی را در نظر دارد. در آیه7 سوره سجده در مورد خلقت آمده: «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ؛ کسی‌که هر چیز را که آفرید، نیکو آفرید.» خداوند هرچیزی که آفریده، نیکو آفریده و انسانی که می‌خواهد تجلی دهنده صفات خدایی باشد باید هر کاری‌که انجام می‌دهد و هر چیزی را که ایجاد می‌کند به نیکویی و خوبی ایجاد کند و بهترین شکل و وجه را برای آن در نظر بگیرد. حتی اگر وسیله‌ای می‌سازد باید آن‌را به‌بهترین شکل بسازد و سعی کند سازه‌اش هم زیبا باشد و هم ضرری برای خود، انسان‌ها، مخلوقات و حتی محیط زندگی‌اش نداشته باشد.
با این استدلال اگر انسان می‌خواهد حیات الهی داشته باشد باید تمام کارهای خود را در زندگی به نیکویی انجام دهد و جلو ببرد. تاجاییکه به حیات مادی او هم کمک می‌کند. به‌طور مثال وقتی شما می‌بینید یک دانشمند دارویی می‌سازد که می‌تواند بشر را از بیماری و مرگ نجات دهد تا سالیان سال او را یاد می‌کنید، یا وقتی وسیله‌ای می‌سازد که به رشد، آسایش و امنیت مادی و معنوی منجر می‌شود سال‌های متمادی نام او را بر زبان دارید.
به‌عبارتی کاری‌که ناقص انجام شود یا شکل خوبی نداشته باشد نه بقا دارد و نه به زیبایی زندگی انسانی کمک می‌کند. پروردگار عالم نیز اجر محسنین را فراموش نمی‌کند، همان‌طور که حضرت یوسف(ع) گفت: «إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَ یَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ؛ هر کس تقوا و صبر پیشه کند خدا اجر نیکوکاران را ضایع نگذارد.»(یوسف90) البته قسمتی از جزای احسان در همین دنیا به او داده می‌شود. خداوند جزای انسان نیکوکار را در همین دنیا عطا می‌فرماید و به او جایگاه و رتبه بالای معنوی یا مادی می‌دهد. همان‌طور که در قرآن آمده: «ثُمَّ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذِی أَحْسَنَ...؛ سپس به موسی کتاب دادیم برای اینکه [نعمت خود را] بر آنان که نیکی کردند کامل کنیم...»(انعام154)
یکی از پاداش‌های احسان کردن، محبتی است که خداوند از احسان کننده در دل مردم ایجاد می‌کند. یعنی همان‌طور که در سوره مریم آیه96 آمده: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا؛ مسلّماً کسانى‌که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‌اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دل‌ها قرار می‌دهد!» ضمن آن‌که انسان‌ها باید از خداوند بخواهند خداوند محبت نیکی و احسان کردن را در دل آنها قرار دهد.
ما در دعای روز یازذهم ماه مبارک رمضان توفیق نیکی کردن و احسان کردن را از خداوند می‌خواهیم: «اَللّهُمَّ حَبِّبْ اِلَیَّ فیهِ الْإحسانَ وَ کَرِّهْ اِلیَّ فیهِ‌الْفُسُوقَ وَ العِصیانَ وَ حَرِّمْ عَلَیَّ فیهِ السَّخَطَ وَ النّیرانَ بعَوْنِکَ یاغیاثَ المُستَغیثینَ؛ خداوندا در این روز احسان و نیکویی را محبوب من وفسق و گناه را ناپسند من قرار ده و در این روز خشم وآتش قهرت را بر من حرام گردان ، به یاری خود ای فریادرس فریاد رسان.
زیرا خداوند خودش این محبت را در دل ما قرار داد و در آیه7 سوره حجرات فرمود: «... ولِکنَّ اللهَ حَبَّبَ الیکُم الایمانَ وَ زَیَّنَهُ فی قُلوبِکُم و کَرَّهَ اِلَیْکُمُ الکُفْرَ والْفُسوقَ والْعِصْیان؛ اما خداوند ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل‌های شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت.» احسان کردن یکی از شاخص‌ترین صفات ائمه هدی(علیهم السلام) بود تا جایی‌که امام هادی(علیه السلام) در زیارت جامعه کبیره در صفات معصومین(علیهم السلام) می‌گوید: «...وَ فِعْلُکُمُ الْخَیْرُ وَ عَادَتُکُمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِیَّتُکُمُ الْکَرَمُ...» خانواده‌ای که خودشان اهل احسان بودند سفارش اکیدی بر احسان کردن داشتند. پیامبر گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله) مىفرمایند: «مؤمنان برادران یکدیگرند که بعضى از آنان نیازهاى بعضى دیگر را رفع مىکند و خداوند هم نیازهاى او را برآورده مىکند.
از بهترین اعمال این است که انسان مؤمنى را شاد، یا گرسنگى را از او دفع کند و از غصه برهاند یا قرض او را ادا کند یا به او لباس بدهد.» همچنین فرموده است: «مردم به منزله عیال خداوند مىباشند، دوست داشتنىترین خلق پیش خدا کسى است که به مردم نفع برساند یا خانوادهاى را خوشحال کند یا با برادر مسلمانش به‌خاطر برآوردن حاجتش راه برود، این عمل از اعتکاف دو ماه در مسجدالحرام بهتر است.» امام صادق(علیه السلام) نیز می‌فرمایند: «ایمان به خدا، پیامبر و علی نیاورده کسی‌که برادر مؤمنش نزد او آمده تا نیازش را برآورده سازد؛ اما او با روی گشاده از نیازمند استقبال نکند، اگر نیاز او به دست خودش برآورده می‌شود به سرعت اقدام کند و اگر خودش نمی‌تواند حاجت او را برآورده سازد، بکوشد تا از طریق دیگران نیاز او را برآوره سازد، پس اگر خلاف این دستور عمل بکند میان ما و او ولایتی نیست.»
ماه مبارک رمضان ماهی است که بندگان خدا بیشترین میل و محبت را به احسان کردن و مورد احسان قرار گرفتن دارند زیرا در این ماه بندگان خدا به‌واسطه اطاعت و عبادت بیشترین انس و محبت را به خدا و به بندگان خدا احساس می‌کنند. در این ماه حالتی برای انسان رخ می‌دهد که این حالت را باید در ماه‌های دیگر سال حفظ کرد. مانند تجربه‌ای جدید در زندگی و در بندگی که احساس لطیف بودن و سبک‌بار بودن انسان را در بر می‌گیرد و می‌تواند او را تا سال بعد در همین حالت حفظ کند.
