بررسی 7نشانه تغییر رویکردهای عربستان در قبال جمهوری‌اسلامی ایران
علیرضا احمدی: سفر اخیر فیصل بن‌فرحان، وزیر امورخارجه عربستان سعودی به تهران و دیدار وی با مقام‌های عالی‌رتبه ایران، گام مهم دیگری درمسیر بهبود مناسبات تهران و ریاض بود و چشم‌انداز نوینی را دراین فضا ترسیم کرد؛ موضوعی که نوید‌دهنده تغییر ریل دیپلماسی در مناسبات دوجانبه‌است. دراین میان اما با توجه به برخی شبهه‌افکنی‌ها در محافل سیاسی و شبکه‌های اجتماعی درباره روند بهبود مناسبات 2کشور، باید به 2 سؤال مهم پاسخ داد؛ «چرا روابط با عربستان به سردی گرایید؟» و «بهبود مناسبات چه دلایلی داشته‌است؟». پاسخ این سؤالات را باید در تغییر رفتارهای سعودی‌ها در قبال جمهوری‌اسلامی و تلاش ریاض برای جبران اشتباه‌های راهبردی گذشته جست‌وجو کرد. عده‌ای می‌کوشند اینگونه القا کنند که دولت‌سیزدهم در زمینه بهبود مناسبات با عربستان از برخی مواضع اصولی خود کوتاه آمده‌است. این درحالی‌است که بررسی روند تحولات دراین حوزه نشان می‌دهد تغییر رویکردها و روندها در سیاست‌خارجی ریاض که طی ماه‌های گذشته نمودهای مختلفی از آن عیان شده، زمینه‌ساز تغییر ریل در روابط دوجانبه شده‌است. درچنین شرایطی گذشته از اینکه در شرایط کنونی و به‌اذعان کارشناسان، دیپلماسی فعال منطقه‌ای و سیاست همسایگی دولت‌سیزدهم، بستر مناسبی برای ارتقای روابط ایران و عربستان مهیا کرده، تغییر رفتار سعودی‌ها نیز مشهود بوده و سبب ایجاد تمایل در طرف ایرانی به‌منظور ازسرگیری روابط دوجانبه شده‌است. تغییر رویکرد سعودی‌ها با نشانه‌هایی همراه بوده‌است که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.
تغییر ریل دیپلماسی
یکی از مهم‌ترین دلایلی که زمینه‌ساز بهبود مناسبات تهران – ریاض شده، تغییر ریل دیپلماسی ازسوی سعودی‌هاست. عربستان طی دهه‌های گذشته همواره به‌عنوان یکی از هم‌پیمانان غرب و به‌ویژه آمریکا در منطقه خلیج‌فارس و خاورمیانه به‌حساب می‌آمد‌ه و دراین زمینه نقش‌آفرینی گسترده‌ای نیز داشته‌است. با وجود این اما در ماه‌های اخیر روندهای حاکم بر سیاست‌خارجی ریاض، از چرخش مواضع این کشور به‌سوی شرق حکایت دارد. گسترش مناسبات سعودی‌ها با کشورهایی مانند چین و روسیه، از نشانه‌های اتخاذ چنین رویکردی ازسوی مقام‌های سعودی به‌حساب می‌آید. اتخاذ مواضع و رویکردهای جدید ازسوی مقام‌های سعودی نشان‌دهنده فاصله‌گرفتن آنان از نگاه یکجانبه به غرب است و ریاض درحال گام‌برداشتن درمسیر ایجاد موازنه در سیاست‌خارجی خود است. اراده سعودی‌ها برای افزایش مناسبات در حوزه‌های مختلف با قدرت‌های شرقی، از درک شفاف ریاض از ماهیت هندسه نوین قدرت در منطقه حکایت دارد؛ رویکردی که زمینه‌ساز تمایل عربستان برای بهبود مناسبات با ایران شد.
تقویت محور مقاومت
ناظران تحولات منطقه‌ای براین اعتقادند که تغییر اولویت‌های سیاست‌خارجی عربستان، سبب افزایش نگرانی‌ها در رژیم‌صهیونیستی درباره آینده تحولات منطقه‌ای شده‌است؛ چرخشی که از مهم‌ترین دلایل بهبود فضا برای ازسرگیری مناسبات تهران – ریاض شده‌است. تغییر سیاست عربستان در قبال روابط با سوریه که زمینه‌ساز بازگشت این کشور به اتحادیه عرب شد و همچنین رویکردهای ریاض در قبال گروه‌های مقاومت در سرزمین‌های اشغالی، ازجمله حماس، از چرخشی حکایت دارد که تحولات پیش‌رو را به مسیر تنگ‌تر شدن حلقه محاصره رژیم صهیونیستی هدایت کرده‌است. اتخاذ چنین رویکردی ازسوی ریاض، نگرانی شدیدی را درمیان مقام‌های صهیونیست برانگیخته و آنان را بیش از گذشته دل‌نگران دگرگونی‌های آینده کرده‌است. با توجه به چنین شرایطی، واضح است که تغییر رفتار عربستان در قبال محور مقاومت، بستر مناسبی برای ازسرگیری مناسبات با ایران فراهم کرده و از تحولات مهمی دراین عرصه خبر می‌دهد که می‌تواند زمینه‌ساز تغییر ژئوپلیتیک منطقه شود.
راه ناگزیر در نظم جدید منطقه‌ای
تحولات منطقه‌ای رخ داده در خاورمیانه و خلیج‌فارس نشان می‌دهد ازسرگیری مناسبات ایران و عربستان، گامی ناگزیر درمسیر نظم جدید منطقه‌ای بوده که جمهوری‌اسلامی طی 22ماه گذشته درحال شکل‌دهی به آن بوده‌است. با آغازبه‌کار دولت‌سیزدهم و اولویت‌یافتن رویکرد «دیپلماسی منطقه‌ای» و «سیاست همسایگی» در سیاست‌خارجی جمهوری‌اسلامی، روند تحولات درمسیری پیش رفته که اکنون همه صاحب‌نظران اتفاق‌نظر دارند که منطقه درحال حرکت به‌سوی نظمی جدید با نقش‌آفرینی جمهوری‌اسلامی است؛ نظمی که پیش‌از هر چیز به‌دنبال گذر از یکجانبه‌گرایی غربی-آمریکایی است و می‌کوشد ثبات و امنیت منطقه را به بازیگران بومی بسپارد. درچنین شرایطی، گام‌برداشتن تهران و ریاض درمسیر ازسرگیری مناسبات دیپلماتیک و درکنار آن، تقویت همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه را باید با توجه به ماهیت تحولات جاری مورد بررسی قرار داد. درواقع می‌توان چنین گفت که نظم جدید منطقه، عربستان را مجبور به بازی در پازلی کرد که جمهوری‌اسلامی از نقش آفرینان اصلی آن است.
خروج از زیرسایه آمریکا
عبور از نظم مطلوب موردنظر آمریکا ازسوی عربستان و تمایل این کشور به نقش‌آفرینی پررنگ‌تر در منطقه و خروج از زیرسایه واشنگتن را می‌توان از مهم‌ترین زمینه‌های بهبود مناسبات تهران – ریاض به‌حساب آورد. برهمین اساس هم بود که شاهد بودیم ازسرگیری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان بدون دخالت آمریکا محقق شد و شاهد نقش‌آفرینی مطلوب دولت‌های عراق، عمان و چین بودیم. درپیش گرفتن چنین رویکردی ازسوی ریاض، بستر مناسبی برای بهبود مناسبات با تهران فراهم کرد. ارسال این تصویر شفاف ازسوی سعودی که قصد دارند از زیرسایه کاخ‌سفید خارج شوند و با معادلات نوین منطقه‌ای همساز شوند، سبب افزایش تمایل تهران به ازسرگیری روابطش با ریاض شد. ازسوی دیگر ناامیدی ریاض از اثرگذاری استمرار سیاست «فشارحداکثری» علیه جمهوری‌اسلامی، بیش‌از گذشته تصمیم‌سازان سعودی را به بهبود مناسبات با تهران متمایل کرده‌است.
بهبود روابط با دولت‌های عربی
یکی از مهم‌ترین دلایل اراده دوجانبه در تهران و ریاض به‌منظور ازسرگیری روابط دیپلماتیک را باید در تحولات جهان‌عرب جست‌وجو کرد. شکست پروژه عادی‌سازی روابط با رژیم‌صهیونیستی از یک‌سو و ناامیدی دولت‌های عربی از رویکردهای غربی در ثبات و امنیت منطقه را می‌توان از مهم‌ترین دلایل چرخش دولت‌های عربی به‌سمت بهبود روابط با جمهوری‌اسلامی ایران دانست. دراین چارچوب هم بود که طی ماه‌های اخیر شاهد گمانه‌زنی‌های گسترده‌ای درباره تقویت مناسبات ایران با دولت‌هایی مانند مصر، بحرین و اردن بوده‌ایم. با توجه به این موضوع، ترسیم چشم‌اندازهای نوین در روابط ایران و دولت‌های عربی را می‌توان از مهم‌ترین مزیت‌های ارتقای روابط تهران – ریاض دانست. از این منظر درپیش گرفتن سیاست بهبود روابط با دولت‌های عربی را باید رویکردی عقلایی ازسوی جمهوری‌اسلامی ارزیابی کرد که با ابراز تمایل و اعلام آمادگی طرف‌های مقابل نیز همراه بوده‌است.
شکست پروژه «ایران‌هراسی»
یکی از مهم‌ترین دلایلی که مطلوبیت بهبود روابط ایران و عربستان را افزایش می‌دهد و به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مزیت‌های آن نیز به‌شمار می‌رود، شکست پروژه «ایران‌هراسی» است؛ پروژه‌ای که در سال‌های اخیر به‌صورت ویژه‌ای در دستورکار دولت‌های غربی و به‌ویژه آمریکا قرار داشت و توانسته بود فصل سردی را بر روابط ایران و دولت‌های عربی حاکم کند. اکنون اما با پیش‌رفتن روند تحولات درمسیری که تصویر واضح‌تری از رویکردهای ثبات‌ساز جمهوری‌اسلامی را پیش‌روی همسایگان قرار داد، شاهد شکست پروژه ایران‌هراسی و گرایش هرچه بیشتر دولت‌های عربی و به‌ویژه عربستان به‌سوی احیای روابط و گسترش روزافزون همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه هستیم. درواقع سیاست‌های درپیش گرفته‌شده ازسوی جمهوری‌اسلامی طی 22ماه‌گذشته و اعتمادسازی منطقه‌ای، از یک‌سو شکست سنگینی برای ایران‌هراسان رقم زد و ازسوی دیگر سبب ایجاد گرایش دولت‌های عربی برای بهبود مناسبات با تهران شد.
تغییر مواضع و لحن مقام‌های سعودی
یکی از محوری‌ترین دلایل دستیابی به پیشرفت در رایزنی‌های ایران و عربستان به‌منظور ازسرگیری روابط دیپلماتیک را باید در تغییر لحن و مواضع مقام‌های ریاض در قبال تهران جست‌وجو کرد. پس‌از آغاز به‌کار دولت‌سیزدهم و درپیش‌گرفتن رویکردهای نوین در عرصه سیاست‌خارجی ازسوی ایران، شاهد موضع‌گیری مثبت مقام‌های عربستان در قبال روابط با ایران بوده‌ایم. اردیبهشت‌ماه1401بود که بن‌سلمان، ولیعهد سعودی در چرخشی محسوس، از مواضع ضدایرانی گذشته خود عقب‌نشینی کرد و در گفتوگو با شبکه العربیه عنوان کرد «ایران یک کشور همسایه است و امیدواریم بتوانیم رابطه خوبی با آن داشته باشیم. خواستار روابط خوب با ایران هستیم». موضع‌گیری‌هایی از این دست، نشان‌دهنده پی بردن ریاض به اشتباه‌های راهبردی گذشته و تلاش برای ترمیم راه‌های بهبود روابط با ایران بود و پیام واضحی به دولت‌های عربی مخابره کرد؛ اینکه ریاض آماده افزایش همکاری‌ها با جمهوری‌اسلامی ایران است. /همشهری
نظر کاربران شبکه های اجتماعی
.jpg "ارتباط دوباره ایران و عربستان و نظر مردم")
تو دهنی بن فرحان به اصلاح طلبان!
تنها ساعاتی پس از حرکت تخریبی میزیولوژیستها در کنفرانس وزرای خارجه ایران و عربستان، که به منظور بر هم زدن توافق دو کشور، و به نفع سیاست های آمریکا صورت گرفت، وزیر خارجه سعودی در دیدار با آیت الله رئیسی حرف معنی داری زد که به زعم اینجانب تو دهنی محکمی به آنهایی بود که تلاش کردند به هر شکل ممکن مانع این توافق شوند.
بن فرحان برخلاف میل غربگرایان ایرانی خطاب به رئیسی گفت: "تعامل کشورهای اسلامی تضمینی برای عدم دخالت بیگانگان در منطقه است"! بنده مطمئنم این حرف که به تحقیر بی سابقه آمریکا توسط یک مقام سعودی تعبیر می شود، تا مغز استخوان اصلاح طلبان و غربگرایان آمریکا پرست را سوخته است، خصوصا بعد از تلاش ناکامی که دیروز متخصصان علم #میزیولوژی در راستای منافع ایالات متحده آمریکا انجام دادند! اینکه وزیر خارجه سعودی در تعامل با ایران حرف از عدم دخالت بیگانگان بزند، نشان از درک عمیقی است که سعودی ها از قدرت ایران، و ناتوانی امریکا پیدا کرده اند.
این موضع گیری بن فرحان در تهران که تلویحا به تحقیر آمریکا پرداخته، اتفاق کوچکی نیست و از دل آن میشود و به تغییر نگاه حاکمان سعودی نسبت به آمریکا، پس از نزدیک شدن به جمهوری اسلامی پی برد. نکته جالبتر اما این است که حتی عربستان سعودی که آمریکا آن را گاو شیرده خود مینامید امروز برای واشنگتن تره هم خُرد نمیکند، ولی اصلاح طلبان همچنان خود را آویزان به ایالات متحده کرده اند و حتی در تهران برای کاخ سفید خوش خدمتی مینمایند، که نمونه بارز آن را دیروز در کنفرانس خبری مشاهده کردیم! /عبدالرحیم انصاری
دعوت رئیسی به عربستان
سرعت تحولات در منطقه برآمده از قدرت‌سیاسی ایران شگفتی‌ساز شده است. حتی چند ماه پیش هم تحلیلگران قادر به پیش‌بینی نبودند که فیصل‌بن‌فرحان برای دعوت از رئیس‌جمهور ایران در تهران دیده شود.
سرعت تحولات در منطقه برآمده از قدرت‌سیاسی ایران شگفتی‌ساز شده است. حتی چند ماه پیش هم تحلیلگران قادر به پیش‌بینی نبودند که فیصل‌بن‌فرحان برای دعوت از رئیس‌جمهور ایران در تهران دیده شود. صد روز پس از توافق ایران و عربستان برای از سرگیری روابط، فرصت زیادی نیست که حالا روابط تا این سطح یعنی حضور وزیرخارجه عربستان در دفتر رئیس‌جمهور ایران پیش برود.
این یعنی ماجرا جدی‌تر و گسترده‌تر از یک بازگشایی ساده سفارتخانه‌هاست. حتی دوطرف برای آماده‌شدن سفارت عربستان منتظر نماندند و سفارت فعلاً در یک طبقه از هتلی در شمال تهران برپا شده است. هنوز آن سخن بن‌سلمان که می‌خواست نبرد را به داخل ایران بکشاند، در انتهای صفحه تاپ‌نیوز برخی خبرگزاری‌ها هست که حالا وزیرخارجه‌اش را برای ابلاغ سلام و صلوات و دوستی به ایران فرستاده است و این نشان می‌دهد منطقه و جهان برای روز‌های جدیدی خود را آماده می‌کنند که بازیگران آن خود کشورهای منطقه هستند.
پس از بازگشایی سفارت ایران در ریاض، وزیر خارجه عربستان هم دیروز وارد تهران شد تا با مقامات ارشد ایرانی گفتگو و پیام پادشاه و ولیعهد سعودی را به رئیس‌جمهور تقدیم کند. در دیدار وزیران خارجه دو کشور، اهمیت تشکیل کمیته‌های مشترک سیاسی، مرزی و اقتصادی مورد بررسی قرار گرفت و دو طرف به تقویت روابط ابراز امیدواری کردند.
در صدمین روز توافق ایران و عربستان سعودی روز شنبه فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان به تهران آمد تا مقدمات بازگشایی سفارت کشورش در تهران را فراهم کند. بن فرحان دیروز با حسین امیرعبداللهیان، درباره موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای دیدار و گفتگو کرد. به گزارش ایرنا، امیرعبداللهیان در نشست خبری مشترک با همتای سعودی خود گفت: «خرسندم که توانستیم پس از قریب ۱۰۰ روز از توافق در تهران با یکدیگر دیدار داشته باشیم. در این مدت سفارت و کنسولگری‌های دو کشور در تهران، ریاض، جده و مشهد بازگشایی شد و سفرای دو کشور مشخص شدند و کار‌های سیاسی آنها در حال انجام است».
وزیر خارجه تأکید کرد: «از مساعدت‌های عربستان سعودی از بازگشایی سفارت ایران و دفتر همکاری اسلامی ایران در جده تشکر می‌کنم و متقابلاً ما نیز تسهیلات و زمینه‌های سفر اتباع عربستان سعودی را به ایران آماده کردیم. ما در خصوص اهمیت تشکیل کمیته‌های مشترک سیاسی و مرزی و اقتصادی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر از جمله همکاری در حوزه محیط زیست اتفاق نظر داریم و پس از تأیید توافقات دو وزیر از سوی مقامات عالی دو کشور در مسیر اجرای توافقات فی‌مابین اقدام خواهیم کرد. خرسند هستیم که با ارتباط ایجاد شده بین ایران و عربستان هموطنانمان حج شایسته و مناسبی را در عربستان سعودی پشت سر می‌گذارند».
امیرعبداللهیان همچنین ادامه داد: گفتگو‌های امروز ما بر همکاری‌های پایدار اقتصادی و تجاری و سرمایه‌گذاری مشترک بین دو کشور از جمله تحرک هر چه بیشتر در بخش خصوصی ایران و عربستان تمرکز داشت. وزیر خارجه با بیان اینکه جمهوری اسلامی هرگز امنیت را مترادف با نظامی‌گری ندانسته است، افزود: «امنیت مفهومی فراگیر و دربرگیرنده ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تجاری بین کشورهای منطقه به شمار می‌رود.» امیرعبداللهیان با ذکر این نکته که در خصوص ضرورت حمایت از مردم مظلوم فلسطین رایزنی کردیم، اظهار داشت: «اتفاق نظر داریم که حل مسئله فلسطین موضوع اساسی و دارای اولویت در جهان اسلام و در نگاه مشترک ایران و عربستان است».
فیصل بن فرحان هم در این دیدار گفت: «گفتگو‌های مثبت و شفافی را با آقای امیرعبداللهیان داشتیم و این دیدار در چارچوب تکمیل توافقی که در پکن داشتیم صورت گرفته است. ما در حال حاضر تلاش می‌کنیم که اقدامات دیپلماتیک ادامه داشته باشد و اکنون شاهدیم که سفارت و کنسولگری و دفتر نمایندگی ایران در سازمان همکاری‌های اسلامی بازگشایی شده و به زودی سفارت عربستان در ایران هم بازگشایی میشود.»
بن فرحان ضمن تشکر از تسهیل ایران برای بازگشایی نمایندگی‌های عربستان در تهران گفت: «بازگشت روابط دو طرف به حالت طبیعی مهم است چرا که هر دو طرف بازیگران مهمی در منطقه به حساب می‌آیند و این روابط بر اساس اصلی از جمله احترام متقابل، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر و پایبندی به منشور سازمان ملل استوار است.»
وی تصریح کرد: «امیدواریم شاهد این باشیم که افق‌های همکاری دو کشور بیشتر از این باشد و منافع دو طرف را تأمین کند و امیدوارم از سرگیری روابط دو کشور تأثیرات مثبتی بر کل منطقه و جهان اسلام داشته باشد که این مسئله به امنیت منطقه و توسعه همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی و سایر زمینه‌ها کمک می‌کند. عربستان سعودی همه امکانات و ظرفیت‌های خود را برای خدمت رسانی به حجاج به کار می‌بندد.»
وزیر خارجه عربستان خاطرنشان کرد: «من دیداری هم با رئیس‌جمهور ایران خواهم داشت تا سلام گرم پادشاه و آقای بن سلمان را به ایشان ابلاغ کنم و مایل هستیم که ایشان دعوت به عربستان را پاسخ دهند. سفر امروز من به تهران همزمان شده با مراسم حج و عربستان این افتخار را دارد که به عنوان خادم حرمین شریفین، خادم زائران باشد. عربستان همه امکانات و ظرفیت‌های خود را برای خدمت رسانی حجاج به کار بسته و به حجاج ایرانی هم خوشامد می‌گوییم و امیدواریم حج آنها مورد قبول باشد.» /جوان
وزیرخارجه سعودی پس از ۱۷ سال به ایران آمد، چه چیز باعث گردش معنادار ژئوپلیتیک منطقه در این سال‌ها شد؟
بازگشت به تهران
فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی روز گذشته وارد تهران شد تا مهری دیگر بر پایان پرونده قطع ارتباط بین تهران و ریاض زده شود. وزیر خارجه عربستان در این سفر ضمن دیدار با امیرعبداللهیان، وزیر خارجه کشورمان با سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران نیز دیدار کرد تا دعوتنامه پادشاه عربستان برای سفر به ریاض را اینگونه ابلاغ کرده باشد: «در دیدارم با جناب آقای رئیسی، سلام خادم حرم شریفین جناب ملک سلمان و ولیعهد بن سلمان را ابلاغ و تمایل ایشان نسبت به دیدار با جناب آقای رئیسی را به اطلاع ایشان رساندم.» این سفر سه ماه پس از آن انجام شد که دو کشور در پکن به توافقی برای احیای روابط دیپلماتیک دست پیدا کرده بودند.
پیش از این نیز سفارت ایران در ریاض و نیز دفتر ایران در سازمان همکاری‌های اسلامی بر مبنای همین توافق بازگشایی شده و هیات عربستان سعودی نیز برای بازگشایی مجدد سفارتخانه خود راهی تهران شده بودند. تمایل عربستان به احیای روابط با ایران آن هم از کانال چین به‌طور واضح این پیام را از جانب ریاض به هم‌پیمانان غربی به‌ویژه واشنگتن صادر کرد که عربستان دیگر قصد ندارد برای تامین نیازهای امنیتی، اقتصادی و سیاسی خود صرفا به غرب متکی باشد و بنا دارد کانال‌های ارتباطی دیگری را نیز بگشاید.
احیای روابط با تهران ازجمله این مسیرهای جدید است که می‌تواند علاوه‌بر دو کشور، اثرات مثبتی برای سایر کشورهای منطقه داشته باشد. در ادامه ضمن مرور بخش‌هایی از اظهارات رئیس‌جمهور و وزیرخارجه کشورمان و نیز اظهارات متقابل وزیر خارجه عربستان، با دوتن از کارشناسان مسائل منطقه به گفتوگو پرداخته و اهداف و نتایج سفر فیصل بن فرحان به تهران را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
شرح برخی توافقات در کنفرانس خبری 2 وزیر
وزیرخارجه کشورمان در کنفرانس خبری که پس از گفتوگو با هیات دیپلماتیک عربستان سعودی برگزار شد، ضمن ابراز خرسندی از انجام مقدمات بازگشایی نمایندگی‌های سیاسی در پایتخت‌های دو کشور گفت: «ما نیز تسهیلات و زمینه‌های سفر اتباع عربستان به مقاصد زیارتی و گردشگری را فراهم ساخته‌ایم.»
امیر عبداللهیان توافقات صورت گرفته در سفر وزیرخارجه عربستان به ایران را اینگونه تشریح کرد: «با عربستان درخصوص اهمیت تشکیل کمیسیون مشترک اقتصادی، کمیته‌های سیاسی، مبارزه با قاچاق موادمخدر و همکاری محیط‌زیستی اتفاق نظر داریم.» وزیرخارجه کشورمان همچنین درخصوص سطوح توافقات صورت گرفته نیز اینگونه توضیح داد: «درخصوص امنیت منطقه از مسیر همکاری‌های چندجانبه گفتوگو کردیم... اتفاق نظر داریم که حل مساله فلسطین یک موضوع اساسی و دارای اولویت برای تهران و ریاض است... اتفاق نظر داریم که در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی همکاری‌های بهتری را سامان بدهیم.»
در ادامه فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان نیز ضمن ابراز خوشحالی بابت حضور در تهران و دیدار با امیر عبداللهیان در مورد محتوای گفت‌وگوهای صورت گرفته گفت: «گفت‌وگوهای مثبت و شفافی را با هم داشتیم. این دیدار در چهارچوب تکمیل توافقی که بین ما در 10 مارس ۲۰۲۳ در پکن شکل گرفت، صورت می‌گیرد.»
فیصل بن فرحان ابراز امیدواری کرد تا در آینده نزدیک شاهد افزایش همکاری‌های دیپلماتیک و بازگشایی سفارت عربستان در ایران باشیم.» بن فرحان همچنین ضمن پراهمیت برشمردن جایگاه دو کشور در منطقه، روابط دو کشور را مبتنی‌بر اصول پایه‌ای ازجمله احترام متقابل و عدم دخالت در امور داخلی و احترام به منشور سازمان ملل توصیف کرد و گفت: «جا دارد در این زمان به همکاری‌های دو کشور درخصوص گسترش امنیت منطقه‌ای و کاهش سلاح‌های کشتار جمعی اشاره کنم.»
وزیر امور خارجه عربستان درپایان کنفرانس خبری مشترک با امیرعبداللهیان از دیدار با سید ابراهیم رئیسی خبر داد و محتوا پیام ملک سلمان به رئیس‌جمهور کشورمان را اینگونه تشریح کرد: «در این دیدار سلام‌های گرم ملک سلمان و محمد بن سلمان را در خدمت ایشان ابلاغ می‌کنم. هر دوی آنها مایل هستند که سفر رئیس‌جمهور ایران به عربستان به‌زودی انجام شود و ایشان به دعوت انجام‌شده هرچه زودتر پاسخ دهند.»
دیدار وزیرخارجه عربستان با رئیس جمهور ایران
فیصل بن فرحان پس از دیدار با حسین امیرعبداللهیان راهی پاستور شد تا با رئیس‌جمهور کشورمان نیز به گفتوگو بنشیند.
سیدابراهیم رئیسی طی این دیدار ضمن اشاره به اینکه ایران هیچ مانعی برای توسعه روابط با کشورهای اسلامی ندارد دشمنان مسلمانان و رژیم صهیونیستی را تنها مخالفان توسعه همکاری ایران و عربستان عنوان کرد.
رئیس‌جمهور کشورمان همچنین با اشاره به زمینه‌های همکاری بین دو کشور تجربه ایران در مبارزه با تروریسم را موفقیتی توصیف کرد که می تواند محور همکاری‌های تهران- ریاض باشد.
فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان نیز در این دیدار ضمن توصیف تعامل کشورهای اسلامی به عنوان تضمینی برای عدم دخالت بیگانگان در منطقه همکاری با ایران را عاملی دانست که می‌تواند زمینه بهره‌مندی از مرحله طلایی کنونی را برای طرفین فراهم آورد.
بررسی محتوای مذاکرات ایران و عربستان در گفت‌وگوی «فرهیختگان» با سیدهادی سیدافقهی، کارشناس مسائل منطقه
نیاز به امنیت و درک از جهان چندقطبی عربستان را به‌سمت توافق با ایران سوق داد
علی مزروعی: به بهانه سفر روز گذشته بن‌فرحان وزیر خارجه عربستان با سیدهادی سیدافقهی کارشناس مسائل منطقه گفتوگو کردیم. وی معتقد است سعودی‌ها علاوه‌بر اهمیت امنیتی که برقراری این توافق برایشان دارد، به‌دنبال بهره‌مندی از فناوری‌های ایران هم هستند. افقهی در توضیح این مساله که چرا عربستان‌سعودی یک‌باره همسویی کامل با آمریکا در عرصه سیاست خارجی را کنار گذاشته است نیز گفت: «جنگ اوکراین باعث شد عربستانی‌ها بیشتر بترسند و وقتی نوع رفتار آمریکا را در افغانستان دیدند، متوجه شدند که آمریکایی‌ها تنها به‌دنبال منافع خودشان هستند و نمی‌شود روی آنها حساب باز کرد.» مشروح این گفتوگو را در ادامه می‌خوانید.
مذاکرات بین ایران و عربستان چرا تا این اندازه به‌طول انجامیده و مهم‌ترین محورهای مورد بررسی در این مذاکرات را چه مواردی تشکیل داده است؟
قبل از اعلام توافق پکن، 9 دور با عربستان راجع به خیلی پرونده‌ها و درگیری‌ها و نقاط پرچالش بحث کردیم؛ 4 دور در عمان و 5 دور در بغداد. مذاکرات به‌خاطر مسائل مهسا امینی و اغتشاشات دچار وقفه شد و ما از سعودی‌ها گله کردیم که چرا تمام‌قد، خودتان را آلوده به این توطئه کردید و شبکه‌ها و رسانه‌های در اختیار شما یا مورد حمایت شما این اغتشاشات را تایید کردند. بعد از سفر شی جین پینگ به ریاض دوباره سعودی‌ها به وی اعلام علاقه‌مندی کردند که دوست دارند مذاکرات با ایرانی‌ها را ادامه بدهند. ما هم دیدیم این مساله اغتشاشات درحال فروکش است، بهتر است این فرصت را مغتنم بدانیم و بتوانیم از موضع بالا با سعودی‌ها که در موضوع مهسا امینی شکست خورده‌اند، به‌صورت قوی‌تری مذاکرات را در پکن ادامه بدهیم.
نهایتا در پکن، بازگشت روابط به‌صورت رسمی اعلام شد و دو وزیر خارجه ایران و عربستان در پکن، پروتکل تشریفات اداری و دیپلماتیک را امضا کردند. روز گذشته هم آقای بن‌فرحان وارد تهران شد. ما و سعودی‌ها در خلال این 10 دور مذاکره‌ای که 9 دور در کشور عربی و یک دور در چین برگزار شد، در سه سطح مذاکره کردیم. یک سطح درباره خود علاقه و روابط بین دو کشور با ابعاد مختلف سیاسی، تجاری، اقتصادی و راهبردی و مساله حج بوده است. سطح دیگر مسائل مربوط به پرونده‌های منطقه است و در راس آنها مساله یمن به‌لحاظ حساسیت و اولویت قرار دارد، سوریه، لبنان و عراق نیز مسائل مورد بحث دیگر در سطح دوم گفت‌وگو‌ها بوده‌اند.
به هر جهت ما در این کشورها با سعودی‌ها تقابل و تعارض مصالح داشتیم. مساله فلسطین نیز وجود دارد؛ چراکه هنوز سعودی‌ها رسما و صریحا نگفته‌اند که می‌خواهند به عادی‌سازی روابط با اسرائیل ادامه بدهند یا قرار است روند عادی‌سازی متوقف شود. این برای ما فعلا مبهم است. سطح سوم در روابط ما با سعودی‌ها در سطح بین‌المللی است. ما با سعودی‌ها در بیش از 30 سازمان و نهاد فرامنطقه‌ای و بین‌المللی عضو هستیم؛ از اوپک گرفته تا سازمان ملل و تمام موسسات زیرپوشش سازمان. در سازمان بسیار مهم و حساس همکاری‌های اسلامی با سعودی‌ها عضو هستیم، بنابراین به نفع ماست اگر بتوانیم در این سه سطح مسائل‌مان را هماهنگ کنیم و به توافقاتی جدی و موثر برسیم که اگر ما موفق بشویم، به‌صورت جدی و عملیاتی با سعودی‌ها مسائل‌مان را حل کنیم بازتاب این مصالحه روی پرونده منطقه موثر خواهد بود.
الان در مساله لبنان سعودی‌ها متنفذ و صاحب‌نفوذ هستند، برخی جناح‌های سیاسی مستقیما از عربستان حمایت می‌شوند و گوش به فرمان سعودی هستند. حالا حدود یک‌سال است که ریاست‌جمهوری میشل عون به پایان رسیده و به‌دلیل همین اختلافات سیاسی با احزاب و گروه‌های مختلف، لبنان موفق نشده دارای رئیس‌جمهور شود. شاید این سفر بن‌فرحان قدری مساله لبنان را در جهت انتخاب رئیس‌جمهور توافقی حل کند. اینها اهم مسائلی است با انگیزه‌های امنیتی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی که هم ما و هم سعودی‌ها آنها را موردنظر داریم.
برقراری روابط ایران و عربستان از بعد امنیتی چه آورده‌ای برای عربستان دارد؟ علاوه‌بر بعد امنیتی می‌تواند چه آورده دیگری به‌ویژه در حوزه اقتصادی، برای ریاض و تهران داشته باشد؟
عربستان الان به‌شدت دنبال امنیت خودش است و نمی‌تواند دست به برنامه‌ها و طرح‌های خیلی بزرگ مثل شهر صنعتی و هوشمند نئوم بزند که سرمایه اولیه‌اش فقط 500 میلیارد دلار است. مطابق آنچه بن‌سلمان از چشم‌انداز 2030 عربستان تشریح کرده، این کشور در این سال باید مشابه یک کشور پیشرفته اروپایی شود، بلکه پیشرفته‌تر، چون عربستان نفت دارد و اروپایی‌ها ندارند. سعودی‌ها برای تحقق این امر نیاز به فناوری دارند. به همین دلیل چشم طمع دارند که بتوانند با همکاری و تعامل با شرکت‌های دانش‌بنیان ایران، بسیاری از نیازهای فناورانه خودشان را تامین کنند. مخصوصا در شهر نئوم که شهر بسیار حساس و وسیعی در سواحل دریای سرخ است. به همین دلیل هم خاندوزی را پیش از امیرعبداللهیان به ریاض دعوت کردند.
وزیر بازرگانی و امور مالی عربستان می‌گفت ما برای توافقات تجاری، مالی، اقتصادی و پولی عجله داریم. به همین دلیل می‌بینیم عربستان‌سعودی که روزانه 12 میلیون بشکه نفت صادر می‌کند، تصمیم می‌گیرد بدون تعامل با دلار نفتش را بفروشد و این برای آمریکا کمرشکن است. برای سعودی‌ها اول امنیت مهم است. عربستان داشت می‌رفت که محور عبری-عربی تشکیل بدهد و ما خوشبختانه اجازه ندادیم این اتفاق بیفتد. گرچه تصور می‌کنم عربستان هنوز ارتباطات نیمه‌آشکار و نیمه‌پنهانی با صهیونیست‌ها دارد اما اینکه مثل امارات و بحرین رسما این ارتباط را علنی نمی‌کنند، نکته قابل‌توجهی است.
روابط عربستان با آمریکا دچار تغییراتی شده است، عربستان علاوه‌بر برقراری روابط با ایران با کاهش قیمت نفت هم موافقت کرده است و به‌نظر می‌رسد ادبیاتش هم در مقابل آمریکا کمی تندتر شده است. چرخش در رفتار عربستان نسبت به آمریکا ناشی از چیست؟ آیا این را باید یک تاکتیک برای تاثیر‌گذاری در انتخابات آمریکا و تلاش برای روی کار آمدن جمهوری‌خواهان به حساب بیاوریم یا راهبردی است که از برخورد با دیوار واقعیت در معادلات جهانی و منطقه‌ای حاصل شده است؟
گردش عربستان صددرصد نیست. اینها می‌خواهند یک موازنه منفی برقرار کنند. بعد از اعلام توافق در پکن، بن‌فرحان به واشنگتن رفت. دیدار مهمی نیز با آمریکایی‌ها داشت؛ هم در سطح سیاسی و هم در سطح امنیتی. مثل مانور اخیری که سعودی‌ها با آمریکایی‌ها برگزار می‌کنند. این مساله خیلی مهم است. اینها صددرصد رویگردان نشده‌اند و می‌خواهند توازنی بین شرق و غرب برقرار کنند. مخصوصا بعد از حوادث اوکراین، سعودی‌ها خیلی ترسیده‌اند.
این مساله برایشان خیلی دردناک بود یا نحوه خروج آمریکا از افغانستان و رها کردن مزدورها، جاسوس‌ها و کارکنان افغانستانی‌شان برایشان عبرت شد و دیدند آمریکا اگر منافعش اقتضا کند و به‌خطر بیفتد، سگ‌هایش را با خودش می‌برد اما مزدورهایش را تنها می‌گذارد. مساله دیگر این است که فهمیدند دنیا درحال حرکت به‌سمت نظم نوین چندقطبی جهانی است. نشانه‌هایش را همه می‌گویند؛ از کیسینجر گرفته تا پوتین و رهبر انقلاب و شی جین پینگ و حتی ویلیام برنز رئیس سازمان سیا. برنز گفت آمریکا دیگر آن آمریکای قبلی نیست که بتواند قدرت مطلق جهانی باشد اما هنوز هم آنقدر ضعیف نشده که در معادلات جهانی بی‌تاثیر باشد. عربستان این تحولات را به‌شدت تحت‌نظر داشته، لذا تصمیم‌گرفته که مشکلش را با ایران و محور مقاومت حل کند. واقعا هم به نفعش است.
توافق ایران و عربستان چه تاثیری برمنطقه خواهد گذاشت؟
در خلال این چند دور مذاکره ما فقط راجع به روابط ایران و عربستان که بحث نکردیم، اتفاقا سعودی‌ها خیلی اصرار داشتند که قبل از روابط دوگانه مشکل یمن را برایشان حل کنیم. ما گفتیم تا خودمان به تفاهم نرسیدیم چگونه می‌توانیم بیاییم و به‌عنوان آرام‌کننده وضعیت بین یمن و عربستان ایفای نقش کنیم؟ فلذا اول روابط خودمان تحکیم و رسمی بشود، بعد می‌پردازیم به بررسی پرونده‌های مختلف که در اصل آن یمن قرار دارد. آثاری از این مصالحه را هم در یمن دیدیم. تبادل اسرا، رفع محاصره بندر الحدیده برای عبور سوخت، دارو و غذا و رسیدن آن به مناطق آسیب‌دیده، گشایشی نسبی بود که در یمن اتفاق افتاد. مصالحه سوری‌ها با سعودی‌ها اتفاق افتاد که بشار اسد به جده رفت و در کنفرانس سران اتحادیه عرب شرکت و نطق قرایی کرد. فرحان به دمشق و وزیر خارجه سوریه به ریاض رفت صحبت‌های خوبی نیز بین دوطرف برقرار شد،
حتی سعودی‌ها حاضر شدند هم سفارت را بازگشایی کنند و هم در مساله بازسازی سوریه سهیم باشند. مساله توافق بین تهران و ریاض آرامشی نسبی در صحنه سیاسی عراق به‌وجود آورد. گروه‌های سنی مذهب بیشتر طرفدار عربستان و گروه‌های شیعه بیشتر طرفدار ایران هستند. اینها مرتبا تحت‌تاثیر تعارضاتی که ما با سعودی داشتیم، قرار می‌گرفتند و با تحریک سعودی‌ها و اماراتی‌ها چالش‌هایی اتفاق می‌افتاد.
بعد از این مصالحه از جانب برخی گفته می‌شد که ثمرات این توافق قبل از همه به عراق می‌رسد، چون عراق خیلی از داعش آسیب دید و حامی اول داعشی‌ها به‌لحاظ پول، تبلیغات و سلاح سعودی بود. الان حدود چهارهزار تروریست سلفی تکفیری در زندان‌های عراق منتظر تکلیف نهایی‌شان هستند که اعدام، آزاد یا محکوم بشوند. بعد از مصالحه خیلی از این مسائل فروکش کرد و این خوشبینی وجود دارد که هرچه این روابط بین ایران و عربستان مستحکم‌تر بشود سودش برای عراق هم بیشتر خواهد شد.
سیدرضا صدرالحسینی در گفتوگو با «فرهیختگان»: درک واقعیت‌ها و هندسه جدید قدرت در جهان نگاه عربستان را به شرق معطوف کرده است
زهرا طیبی، خبرنگار گروه سیاست:تغییر مسیر سیاست خارجی عربستان، به سمت شرق و اهمیت به برقراری روابط با کشورهای آسیایی موضوعی است که مدتی است در اولویت سیاست خارجی این کشور قرار گرفته است. از طرفی هم به نظر می‌رسد که عربستان مانند گذشته اتکای زیادی به آمریکا ندارد و در مواردی هم رفتارش را با آمریکا تغییر داده است. با در نظر گرفتن این موارد و با توجه به توافق ایران و عربستان و به بهانه سفر روز گذشته وزیر خارجه عربستان به ایران با سیدرضا صدرالحسینی، کارشناس مسائل بین‌الملل گفتوگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
عربستان برای پیشبرد برنامه‌های توسعه‌ای خودش توجه به شرق را در دستورکار قرار داد
سیدرضا صدرالحسینی با اشاره به اینکه عربستان برای پیشبرد برنامه‌های توسعه توجه به شرق را در دستورکار خود قرار داده، گفت: «باتوجه به نگاه سیاست خارجی عربستان، به واقعیت‌های به‌وجود‌آمده در جهان و فهم اینکه تغییراتی در هندسه قدرت در حال اتفاق افتادن است و قدرت از غرب به شرق به‌ویژه به آسیا در حال تبدیل است، عربستان متوجه شد که برای رسیدن به برنامه‌های توسعه اقتصادی خودش، ضرورت دارد ضمن ارتباط با غرب، موضوع مهم و سرنوشت‌سازی به نام توجه به شرق را هم در دستورکار سیاست خارجی‌اش قرار دهد. درواقع عربستان کاهش ارتباطی با غرب و به‌ویژه آمریکا نداشته اما ظرفیت‌های خالی قابل توجه در حوزه سیاست خارجی خودش در شرق و به‌ویژه در دو کشور چین و ایران را می‌خواهد تکمیل کند که این نگاه واقع‌بینانه و کاملا ملموسی در نظام بین‌الملل است.»
تغییرات تاکتیکی در روابط عربستان و آمریکا
صدرالحسینی با اشاره به این نکته که وابستگی عربستان به آمریکا کاهشی نداشته، ادامه داد: «وابستگی با تغییر تاکتیک تفاوت دارد. وابستگی عربستان به غرب و به‌ویژه آمریکا کاهش نیافته اما با توجه به درکی که از تغییرات نظام بین‌الملل در حال رخ‌نمایی است، تغییرات تاکتیکی را مشاهده می‌کنیم. این هیچ‌گاه دلیلی بر قطع وابستگی نیست. بعضی از حرکت‌های تاکتیکی که ضرر کوتاه‌مدتی برای آمریکا دارد و شاید به ظاهر منافعی هم داشته باشد را نمی‌توانیم به این شکل قلمداد کنیم که یعنی عربستان به‌طور کامل با آمریکا قطع ارتباط کرده یا در حال کمرنگ کردن این ارتباط است. برای قضاوت در مورد این موضوع زود است. ممکن است این روابط در ایامی جمع بشود و پلنی به ما نشان بدهد؛ اما هنوز این اتفاق نیفتاده است.»
تقویت روابط ایران و عربستان حضور رژیم‌صهیونیستی در منطقه را با مشکل مواجه می‌کند
این کارشناس بین‌الملل در ادامه با اشاره به اینکه تحولات پیش‌آمده، تغییرات قابل‌توجهی را در آینده نزدیک در منطقه رقم خواهد زد، گفت: «به‌نظر می‌رسد چشم‌اندازی که در طول چندماه گذشته از تغییر و تحولات در منطقه به وجود آمده، نشان‌دهنده تاثیرات قابل توجهی است که ما باید آن را در طول زمان در آینده مشاهده بکنیم. درحقیقت آنچه می‌توانیم پیش‌بینی بکنیم، تغییرات قابل توجهی است که در حوزه امنیتی و اقتصادی در منطقه اتفاق خواهد افتاد. قطعا ایران و عربستان با یک نگرش آینده‌پژوهانه به این نقطه رسیدند که باید روابط خودشان را برقرار کنند و البته هرقدر که نسبت به این موضوع اهمیت بیشتری به خرج بدهند، می‌توانند، تاثیرات بیشتری در حوزه مسائل اقتصادی و تجاری و همکاری‌های مشترک ایفا کنند.»
وی ادامه داد: «هرقدر که روابط دو کشور تعمیق بیشتری پیدا کند و مسائل و موضوعات اقتصادی در روابط سیاسی تنیده شود، قطعا حضور رژیم‌صهیونیستی به‌عنوان مخل امنیت منطقه در مسائل مختلف کاهش پیدا می‌کند. بنابراین هردو کشور نسبت به این موضوع به یک تعادل دیدگاهی رسیدند و بر این اساس به دنبال این هستند که بتوانند از ظرفیت‌های موجود امنیتی برای افزایش امنیت، ثبات، صلح و توسعه و گسترش پیشرفت بهره ببرند. به‌نظر می‌رسد که هر دو کشور به این موضوع رسیده‌اند که می‌توانند با همکاری همدیگر به موضوعاتی که اشاره شد زودتر و سریع‌تر نایل بشوند.»
موضوع گفت‌وگوهای یمنی ارتباطی با توافق ما ندارد
صدرالحسینی درباره تاثیر جنگ یمن در توافق با ایران و تغییر رفتار عربستان هم اشاره کرد: «موضوع یمن موضوعی نیست که به این توافق یا ایجاد روابط مجدد ما و عربستان ارتباط داشته باشد. عربستان متوجه شد در مقابل دیوار مستحکم مقاومت، به بن‌بست رسیده و امکان پیشرفت در آن زمینه ندارد، به این نتیجه رسید که باید در حوزه تحولاتی که در یمن با او روبه‌رو بوده و دائما این گرداب برای او سهمگین‌تر می‌شده به یک نقطه‌ای برسد که با یمنی‌ها وارد گفتوگو بشود و به همین دلیل هم موضوع گفت‌وگوهای یمنی ارتباطی با توافق ما ندارد.
خود یمن درباره گرفتن حقوقش و گرفتن استقلالش تلاش سیاسی می‌کند و در حال انجام مذاکراتی است. عربستان به علت عدم توفیقات در یمن مجبور است با یمنی‌ها وارد گفتوگو بشود، با کسانی که زمانی حاضر نبود اسم واقعی آنها را بیاورد و آنها را به‌عنوان قومیت‌شان یعنی حوثی‌ها به رسمیت می‌شناخت اما مجبور شده که در مقابل انصارالله بنشیند و در ارتباط با آینده یمن و آینده امنیت خودش در مناطق سوق‌الجیشی‌اش گفتوگو کند تا ببینند به چه نتیجه‌ای خواهد رسید.»
انتظارات بعد از برقراری روابط ۲ کشور باید با واقعیت‌ها در مسائل بین‌المللی تنظیم بشود
وی در آخر با اشاره به اینکه که انتظارت بعد از برقراری روابط ایران و عربستان باید منطبق بر واقعیت‌ها باشد، تصریح کرد: «باید در روابط عربستان و ایران این نکته مورد توجه قرار گیرد که انتظارات بعد از برقراری روابط و بازگشایی سفارت‌خانه‌ها باید با واقعیت‌ها در امر مسائل بین‌المللی تنظیم بشود. نباید این انتظار به وجود بیاید که بعد از بازگشایی سفارت‌خانه‌های ما قرار است یک تحول شگرف یا یک اتفاق غیرقابل پیش‌بینی در حوزه مسائل منطقه‌ای اتفاق بیفتد.
اگر ما الان تصورمان بر این باشد که از تمام اختلافات و چالش‌هایی که با عربستان در حوزه‌های مختلف و جهان اسلام و عرب داریم عبور کرده‌ایم یا طرف سعودی تصور این را داشته باشد که جمهوری اسلامی، حمایت از جنبش‌ها و نهضت‌های آزادی‌بخش منطقه و بین‌الملل را از دستور کار خارج کرده نگاه درستی نیست. حداکثر اتفاقی که می‌خواهد بیفتد بازگشت ما به شرایط قبل از قطع ارتباط است.
حالا اگر هر دو کشور و تحولات منطقه به سمت و سویی برود که بتوانیم اولا جبران این هفت سال قطع ارتباط را داشته باشیم و بتوانیم زمینه پیشرفت و همکاری و تعامل در جهان اسلام را سریع‌تر پشت بگذاریم، خب این یک اتفاقی است که خواهد افتاد. اما اینکه انتظار داشته باشیم از هفته آینده که این دو سفارتخانه به‌طور رسمی در ایران و ریاض بازگشایی می‌شوند، هیچ چالشی وجود نداشته باشد و دست در دست هم برای حل همه بحران‌ها در منطقه عربی و شاخ آفریقا، داخل سودان یا سوریه یا یمن همکاری کنیم و یک برنامه هماهنگ و منسجم و بدون اختلاف نظر داشته باشیم، باید بگویم که چنین انتظاری صحیح نیست.»
.jpg "ارواح آدمیان در عالم برزخ چند گروهند؟")
