تاریخ هوش مصنوعی و لزوم حرکت حوزه های علمیه به سمت آن
دکتر «محمدرضا قاسمی» دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه به عنوان اولین سخنران، توضیحاتی راجع به روند اجرایی و به کارگیری هوش مصنوعی در حوزه علمیه ارائه داده و گفت: «هوش مصنوعی اصلا یک پدیده جدید نیست پدیده‌ای است که ریشه در خلق رایانه دارد به این معنا که هر جا که دیتا وجود داشته هوش به معنایی که امروز مصطلح است هم وجود داشته. یعنی ماشین بتواند کاری را شبیه انسان به صورت خودکار و بدون اشکال یا با کمترین اشکال انجام بدهد وجود داشته؛ علتی که امروز هوش مصنوعی یک مقداری جذاب‌تر شده و موضوعش نقل محافل شده سه حوزه است:
حوزه اول؛ حوزه داده‌ها که ما در داده‌های امروز تحولات جدی را شاهدیم. داده‌های ما خیلی حجیم‌تر از گذشته شده است. داده‌ها به سمت ساختار یافتگی در حال حرکت است. این زمینه برای بروز و ظهور یک فناوری مانند هوش مصنوعی کمک جدی‌تری خواهد کرد.
حوزه دوم؛ دومین حوزه، عرصه زیرساخت‌های پردازشی است. ما یک زمانی زیر ساختهایمان خیلی ضعیف بود، امروز صحبت از جی پی یو و کلان پردازنده‌هایی است که می توانند کارهایی را که ما در گذشته آنها را خیلی سخت انجام میدادیم و با زمان زیادی انجام میدادیم، با کیفیت بیشتر، در زمان کمتر و غیر قابل مقایسه با گذشته انجام بدهند.
حوزه‌ی سوم؛ حوزه بعدی زبان‌های برنامه‌نویسی است؛ که به جهت سرمایه انسانی خوبی که امروز در این حوزه به وجود آمده، زبان‌های برنامه‌نویسی متنوعی ایجاد شده و مهم‌تر از زبان برنامه‌نویسی آن سرمایه انسانی است که اقبال نشان داده نسبت به مسئله هوش و سرویس‌های هوشمند. این سه علت باعث شده که موضوع هوش مصنوعی در محافل علمی، فنی، صنعتی، دانشگاهی و حتی حوزوی جدی‌تر دیده شود.»
.JPG "گزارش سلسله نشست های گام دوم انقلاب در فضای مجازی (هوش مصنوعی)")
تلاش حوزه‌های علمیه در استفاده از هوش مصنوعی
دکتر قاسمی گفت: «وظیفه مرکز مدیریت حوزه های علمیه این است که کمک کنند این نگاه درست و به موقع و هوشمندانه تبیین بشود، یعنی این موضوع به همه جهات و ابعادش خوب شناسانده بشود. یعنی چه؟ یعنی مبلغ ما هوش را بشناسد، محقق ما هوش را بشناسد، مدرس ما هوش را بشناسد، طلبه در حال تحصیل ما هوش را بشناسد، یعنی همه عرصه های کاربردی را خودش تحلیل کند و میتواند بگوید روش هایی که از گذشته وجود داشته و در قابلیت‌های هوش مصنوعی امروز است چگونه میتواند تجمیع و به کار گرفته شود تا بهترین روش شناخته شود. پس اولین گام ما شناخت دقیق مسئله است.»
گفتنی است آنچه که در حوزه های علمیه تاکنون صورت گرفته این است که ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند متشکل از چند نهاد حاکمیتی مؤثر در مسئله راهبری هوش مصنوعی در سطح نظام است که متشکل از ده نهاد شاخص حوزوی که در این مسئله اثرگذارند می باشد و ده استاد ممتاز کشور در این حوزه مشغول طراحی و هماهنگی هستند.
دکتر قاسمی در خصوص مأموریتی که این ستاد عهده دار آن شده است گفت: «مأموریت اول ما توسط مدیر حوزه های علمیه حضرت آیت الله اعرافی، تجهیز حوزه به هوش مصنوعی با الگوی صحیح و با یک نقشه راه درست و یک مدل هم‌افزا به عنوان یک مجموعه‌ای که بتواند ظرفیت‌های حوزه را با ابزار هوش مصنوعی توسعه بدهد می باشد، که با تحقق هوش مصنوعی در عرصه علوم اسلامی یا فرایندهای حوزه، قلمرو دانش در حوزه علوم اسلامی توسعه پیدا می‌کند. یعنی ما امروز به جاهایی که دسترسی نداریم به دلایل مختلف و به جهت توان پایینمان می توانیم دست پیدا کنیم و در حالی که ماشین هوش مصنوعی توان بیشتری دارد و می تواند آن را در خدمت نظریه‌پردازان ما قرار بدهد و تحول اساسی ایجاد کند.»
دکتر قاسمی در ادامه شرح فعالیت های ستاد گفت: «تلاش ستاد این بوده است که بتواند در پنج مأموریت کارش را دنبال کند: ضلع اول و مهم‌ترین ضلع، بعد گفتمان سازی است؛ یعنی اینکه ما بتوانیم ابعاد و جهات و کاربردها و قابلیت‌ها و مزیت‌ها را تبیین بکنیم. یعنی آنچه که صحیح است، آنچه که فکر میکنیم باید به مخاطب برسد به آسانی انتقال پیدا کند و در دسترس مخاطب قرار بگیرد. البته در این عرصه کارهای نشده هم بسیار زیاد است. در سال آینده ان شاءالله "همایش بین‌المللی هوش مصنوعی علوم اسلامی" برگزار خواهد شد با این هدف که آن مقیاسی که تا الان از اندیشه‌های سایر اندیشمندان خارج از کشور، که ما به آنها ارتباطی نداشتیم تاکنون در این حوزه، به این مسئله اضافه بشود و حالا کارهایی که احتمالا مشاهده فرمودید در رسانه‌ها و برنامه‌های گفتمانی این ستاد می آید.
دکتر قاسمی همچنین گفت: «در عرصه نظریه‌پردازی برای این حوزه‌ها کارهای خوبی صورت گرفته است؛ البته این عرصه خیلی عرصه مظلومی است به این معنا که هنوز به جهت اینکه صاحب‌نظران و متخصصان حوزه علوم انسانی اسلامی به‌طور جامع این فناوری را نشناختند و باید تلاش بشود نسبت به این فضا موضوعاتی و ملزوماتی تبیین شود. در عرصه نظریه‌پردازی هم هنوز آنچه که لازم است را نداریم اما کارهایی در حوزه فلسفه هوش مصنوعی، اخلاق هوش مصنوعی و کارهای مقدماتی صورت گرفته؛ در حد نظام مسایل و در حد کارهای اولیه.»
دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه همچنین گفت: «جهت دیگر کارهای ما بُعد راهبردی بوده که اسناد درون حوزه، اسنادی که نظام به آنها نیاز دارد، مخصوصا بعد از فرمایشات رهبری در حوزه هوش مصنوعی در 26 آبان 1400 که فرمودند: «ما در مسئله هوش مصنوعی عقبیم و باید جز ده کشور برتر دنیا باشیم که امروز نیستیم.» و در ادامه فرمودند: «چون در اداره آینده دنیا مؤثر است.»! این فناوری در اداره آینده دنیا مؤثر است یعنی جهت آن جهت حکمرانی است، جهت آینده‌سازی است و اگر این فناوری با این قابلیت‌ها و چارچوبی که ایشان فرمودند قرار است به‌عنوان یک مسئله حوزوی تلقی بشود، طبیعتا باید در کنش‌های حوزوی به این موضوع توجه بشود.»
دکتر قاسمی در مورد گفتگو برای تصویب قوانین مورد نیاز این فناوری با مجلس شورای اسلامی گفت: «ما در کشور به قانون جامع هوش مصنوعی نیاز داریم که ان شاءالله به فضل الهی دنبال هستیم با فراکسیون هوش مصنوعی و حکمرانی داده‌ها که به همت دوستان مجلس شکل گرفته، قبل از پایان مجلس به این قوانین برسیم و مستحضرید که ما می‌شنویم که در شورای امنیت سازمان ملل به دنبال تأسیس آژانسی برای هوش مصنوعی است. چه کشورهایی شامل این آژانس خواهند شد؟ کشورهای پیشرفته و ما اگر در آن زمینه پیشرفت‌ها‌ی‌مان را بازگو نکنیم یا در این زمینه قانون جامعی نداشته باشیم، طبیعتا آنچه خواهد شد که در انرژی هسته‌ای اتفاق افتاد پس باید اینجا خودمان یک مواجه فعالانه داشته باشیم.»
دکتر قاسمی با شرح کلی حرکت موجود حوزه علمیه در امر هوش مصنوعی و در خصوص حمایت‌های مدیر حوزه‌های علمیه گفت: «اگر نبود حمایت‌های حضرت آیت‌الله اعرافی و مشارکت مجموعه مدیران قدیمی که در نهادهای شاخص حوزه در حال تلاش هستند ما در این زمینه نمی‌توانستیم این حجم از فعالیت‌ها و تحرک را داشته باشیم و امیدواریم در آینده‌ای نه چندان دور بتوانیم صاحب «دکترین هوش مصنوعی» در کشورمان باشیم که محصول نگاه و اندیشه دینی ما باشد و منطبق با الگوی ایرن اسلامی پیشرفت‌مان.»
.JPG "گزارش سلسله نشست های گام دوم انقلاب در فضای مجازی (هوش مصنوعی)")
لزوم استفاده از این تکنولوژی برای توسعه و گسترش تبلیغ دین
سپس آقای دکتر «بهروز مینایی» دبیر علمی همایش بین‌المللی هوش مصنوعی گفت: «باتوجه به فرمایشات مقام معظم رهبری و حتی پیش از در نظر گرفتن این صحبت‌ها، یک حرکتی در حوزه شروع شد برای استفاده از لبه فناوری اطلاعات که همان هوش مصنوعی بود، در پژوهش‌های حوزه و کلا بازنمایی حوزه در فضای سایبر؛ استفاده از هوش در این بازنمایی و ورود حوزه با همه توانش به این جایگاه، عرصه‌های مختلفی را در استفاده از هوش مصنوعی برای متخصصین باز کرده است. شاید بیش از همه عرصه آموزش و تحولی که باید در آموزش صورت بگیرد نسبت به شخصی‌سازی آموزش، فهم تأثیر صحبت‌هایی که استاد در شاگردش می‌کند و موضوع ورود حوزه در فضای بین‌المللی؛ ما در دوران کرونا از فضای آموزش مجازی استفاده می‌کردیم اما مشکلات آموزش فضای مجازی را میشد با استفاده از هوش مصنوعی پشت سر بگذاریم.»
مشاور مدیر حوزه‌های علمیه گفت: «خوب است که حوزه علمیه زودتر از این توان برای متحول کردن نحوه آموزش خودش در عرصه بین‌الملل خصوصا در کشورهای همسو و هم راستا در آفریقا در آمریکای جنوبی در کشورهای اکو و... استفاده کند. اگر حوزه بخواهد در بعد بین المللی نقش ایفا کند، باید به این سمت حرکت کند. با آمدن «چت جی پی تی» و ربات های مکالمه‌گر گفتگو برخط باید یک تحول در نحوه پژوهش در دنیا صورت بگیرد از جمله پژوهش‌های دینی و فراهم سازی مواد اولیه پژوهش و اینکه زودتر محقق و پژوهشگر بتوانند آنچه را که در عرصه جهانی راجب یک مفهوم یا یک مسئله وجود دارد پیدا کنند. بعد آن را پخته کنند، کنار هم بگذارند و دسته‌بندی‌های مختلف داشته باشند، توانایی بالایی است. توانایی این ربات‌ها برای ما میتواند راهگشا باشد و شاید استفاده از ابزاری که آقای افروغ مدیر موسسه راسخون فرمودند راجب به رسانه، خیلی میتواند راهگشا باشد.»
دکتر مینایی با بیان اینکه عرصه سوم شأن تبلیغی حوزه است گفت: «شاید این تاکید که قبل از محرم امسال مقام معظم رهبری بر بحث تبلیغ فرمودند، حجت را تمام کرد. نه اینکه ما منبرهای سنتی و هیأت و... را بگذاریم کنار، باید بسته نفوذ تبلیغ را در خارج از کشور در فضای وب با مخاطب میلیونی و میلیاردی داشته باشیم. در جهت تولید محتوا، محتوای چندرسانه‌ای و محتوای صوت و تصویر و محتوای ترجمه شده آماده به زبان‌های مختلف دیگر؛ در این نوع تبلیغ ما دیگر دغدغه مترجم نداریم، گفتار شما به فارسی میتواند فورا به عربی تبدیل کند. حتما باید از این وسایل استفاده بشود اما در حوزه تولید محتوا نباید وا بدهیم به اینکه حتما هرآنچه که اینها تولید می‌کنند درست است و فضای نسبی‌گرایی که در عموما جی‌پی‌تی‌ها وجود دارد را باید یک محقق و پژوهشگر و یک مبلغ آن را حلاجی کند اما بدون شتاب‌زدگی و با دقت فراوان؛
مینایی گفت: «در تولید محتوای تبلیغی هوش‌مصنوعی میتواند دستاوردهای زیادی را به ارمغان بیاورد و فراتر از آن جایگاه‌های مختلف تبلیغی است که با توجه به داده‌های مبلغینی که سال‌های سال در زمان‌‌ها و مکان‌های مختلف وجود داشته از روش تبلیغ تا نیاز سنجی آن که کدام مبلغ برای کدام ناحیه، با چه نوع نیازی به‌کار گرفته شود. ضمن آنکه برای تربیت مبلغ میتواند به کار بیاید و برای آن ملزوماتی از پیش تعیین شود و با توجه به پیش‌بینی نیازها در مواضع و جایگاه‌ها و مواد تبلیغی، از جایگاهی مثل حج که نهضت تقریبا همگانی جهان اسلام است گرفته تا تبلیغات جزیی که ما در همه عرصه‌های بین‌المللی میتوانیم داشته باشیم، این نوع تبلیغ با استفاده از هوش مصنوعی میتواند به ما بسیار کمک کند. یعنی هم در آموزش مبلغین خود ما و آموزش ابزارهای تبلیغی هوشمند که میتواند برای طلاب یک نوع سواد هوش مصنوعی باشد.»
دکتر مینایی در ادامه گفت: «این موضوع که غیر از این کنشگری حاکمیتی حوزه و جایگاه‌های متفکرین دینی که جایگاهی است مربوط به حوزه قضاوت، حوزه تقنین و حوزه پایشگری روحانیت نسبت به عرضه دین در جامعه و نفوذ مسایل دینی در جامعه و اینکه ترندهای الگوهایی که الان در شبکه‌های اجتماعی پیام‌رسان‌ها جاری و ساری است و بفهمیم که الان موقع چه حرفی است؟ چگونه باید صحبت کنیم؟ و چگونه تاثیرگذاری کنیم؟ و ضریب نفوذ را افزایش بدهیم؟ میتواند در این زمینه‌ها مؤثر باشد.»
دکتر مینایی در جمع بندی سخنان خود گفت: «نگاه تمدنی هوش مصنوعی در بازنمایی حوزه در شکل‌های مختلفش از آموزش و پژوهش و تبلیغ گرفته تا ابزارهای کنشگری در حاکمیت، میتواند بحث‌های توانمندسازی حوزه را در جایگاه‌های مختلف برای مسایل جدید و قدرت جدیدی برای حوزه به وجود بیاورد که واجب است از این ابزارها استفاده بشود. علاوه بر اینها تمام نگاه‌ها و استفاده‌هایی که از هوش مصنوعی میشود هم از بعد تبلیغی برای یک مبلغ و مسائلی که برای یک محقق و پژوهشگر و فقیه به وجود میاورد که موضع مسائل فقهی که از این کاربست‌ها ایجاد میشود باید پاسخگو باشیم.»
تصویرگری برخی لحظات روز عاشورا با هوش مصنوعی
.JPG "گزارش سلسله نشست های گام دوم انقلاب در فضای مجازی (هوش مصنوعی در حوزه های علمیه)")
گفتنی است در آغاز نشست حجت الاسلام «مقداد افروغ» مدیر مؤسسه «راسخون» توضیحات راجع به استفاده این مؤسسه از هوش مصنوعی و کارکردهای آن داشت و گفت: «در یک گزارش خیلی کوتاهی اگر بخواهیم پرتال راسخون را خدمت شما معرفی کنیم میتوانیم به پنجاه و هفت میلیون بازدید از محتواهای سایت در سال اشاره کنیم. با توجه به اتفاقاتی که در یکی دو سال گذشته افتاده است، سعی کردیم از ابزارهایی که وابسته به هوش مصنوعی هستند استفاده کنیم، به خصوص «چت جی پی تی» و همینطور «میدجرنی»، برای محتواهایی که در تولید آنها مصمم هستیم. یکی از استفاده هایی که خیلی به کمک ما میاید و از آن استفاده میکنیم بخش «مشاوره» است، به خصوص سوالاتی که بیشتر عمومی هستند، که بعد بررسی خودمان فهمیدیم جواب ها عمدتا قانع کننده است؛ به عنوان مثال، دیگر دوستان ما در این مرکز که در بخش آی تی هستند، بعضا برای بهبود کد نویسی‌ها از این برنامه استفاده می کنند.»
آقای افروغ در توضیح چگونگی استفاده از ابزار فوق گفت: «بهره گیری از هوش مصنوعی برای تولید مقالات و سامان بخشیدن به اطلاعات قدیمی و به روز کردن آنها و همینطور برای ترجمه منابع به روز خارجی، کمک شایانی کرده به مجموعه ما و نیز در بخش تولید محتوا؛ ولی در تولید محتوای مذهبی به شدت ضعیف است، که در برخی از ترجمه ها و تفسیرهای آیات قرآن یا حتی داستان های قرآنی قابل استناد نیست. متاسفانه از ابزار «میدجرنی» هم استفاده های بسیار زیبا و جالبی شد که دوستان الان در حال نمایش آن هستند، مجموعه راسخون اکانت این ابزار رو خریداری کرده و در اختیار نیروها قرار داده که از آن برای صحنه‌سازی‌های عاشورا استفاده کردیم که البته محدودیت هایی هم دارد. مانند خشونت و... که عملا صحنه‌های تصویر مربوط به قطع کردن دست و موارد اینچنینی را نمی تواند تولید کند. به عنوان مثال تصویری را که ما در روز اول محرم کار کردیم که خداوند به حضرت زکریا فرزندی عنایت کرده، به مشکل بر خورد و کار را با هنر و ظرافت دوستان انجام دادیم.»
مسئول سایت راسخون ادامه داد: «یکی دیگر از محدودیت‌های هوش این است که آن معنویتی که مدنظر ما است که چهره معصوم نباید دیده بشود را نمی‌تواند متوجه بشود و اعمال کند اما همین تصاویری که در حال مشاهده هستید پایه اصلی آن توسط میدجرنی در نظر گرفته شده و البته استفاده‌های دیگری را برای آن در نظر گرفتیم و در قالب یک تصویر زیبا و درخور به کاربر ارائه داده‌ایم. یکی از مفاهیمی که برای تولید محتوا بسیار برای هوش مصنوعی در نظر گرفته بودیم تولید محتواهای دینی و مذهبی بود که هوش مصنوعی در تفسیر و تحلیل آنها کم کاربرد بود. به عنوان مثال تولید تصویر برای بهشت و جهنم و یا مفهوم روح و فکر ما رو با چالش جدی مواجه میکرد. یا مثلا در این تصویری که مشاهده می کنید که ما خواستیم لحظه ای که یک پیراهن کهنه امام حسین علیه السلام نیز به یغما رفت رو طراحی کنیم و می بینید که با چه کیفیتی پیاده شده است و قطعا یک همچین کار فاخری برای تولیدش هزینه های زیادی روی دست یک موسسه بذاره اما با این کیفیت تولید شد و باید گفت که هوش مصنوعی و این ابزار در تولید محتوای دینی، بسیار ضعیف است.»
بخش پرسش و پاسخ
آیا فرهنگ اسلامی ما منافاتی با فناوری های نوین دارد یا خیر؟
به معنای عام که منافاتی ندارد تازه تشویق هم شدیم. هر جا توانستید علم را کسب کنید و در خدمت اهداف قرار دهید. اما یک سری از فناوری ها، فناوری های جهت دار هستند. هوش مصنوعی جزو فناوری های جهت دار هست، مثل خود فضای مجازی ، مثل اینترنت؛ جهت دار به چه معنا؟ به این معنا که بالاخره شما در این چت جی پی می می بینید یا مثلا خیلی از افزونه هایی که از هوش مصنوعی برخوردار هستند وقتی خالق آن سامانه نگاه خودش را و اهداف خودش را و غرض خودش را بارگذاری می کند در آن سامانه، طبیعتا همه کاربرها تا ال یوزر همه در آن راستا حرکت خواهند کرد.
راه مواجهه این هست که ما اول یافته های خودمان را و نگاه خودمان را با الگوی توسعه صحیح (کلیدواژه ای که می بایست روی آن تاکید کنیم) بتوانیم با یک حرکت به هنگام توسعه بدهیم تا بتوانیم این فناوری که البته جهات فرصت آفرینیش به مراتب از جهات تهدیدش که امروزه برای انقلاب اسلامی جدی تر است؛ بالاخره دشمن ما از این ابزار استفاده می کند. ما در مواجهه با این دشمن دو راه داریم اینکه بگوییم ما ابزار تو را قبول نداریم و ابزار دیگری را انتخاب می کنیم که خودش طراحی جدیدی می خواهد. یا اینکه ابزار ی که داریم استفاده می کنیم، استفاده می کنیم ولی با الگویی صحیح خودمان را می پسندیم.
اگر نگاه تمدنی به جهت فناوری های هوش مصنوعی داشته باشیم شاید این را به ما گوشزد بکند که ما ضمن مقاوم سازی، ما باید با تولید الگوهای صحیح بتوانیم عرصه امتیاز را از آن خود بکنیم که پنجره فرصت در این 7 الی 8 سال آینده پیش رو ما وجود دارد و ما هر میزانی که در این عرصه کاهلی کنیم، طبیعتا عرصه را واگذار خواهیم کرد.
سوال پرسیدند که آیا آسیب‌ها و چالش‌های پیش رو برای صحبت از هوش‌مصنوعی در حوزه‌ی های علمیه بررسی شده است؟
بهترین راه کشف آسیب‌هایی که در حوزه کاربردی سازی هوش مصنوعی در قلمرو ماموریت های حوزه علمیه می شود دنبال کرد این است که ما برای تمام اسناد راهبردی حوزه های علمیه در عرصه های ماموریتی مختلف یک پیوست هوش مصنوعی با مشارکت ذی‌نفعان داشته باشیم که حالا بعضی از مجموعه‌ها مشغول این کار شدند در بعضی از رده‌ها ولی خب نیاز به یه کار جامع دقیق‌تر دارد به چه جهت؟
به این جهت که طبیعتا هوش مصنوعی و دستیاران که می‌آیند در این فرآیندآموزشی پژوهشی، تبلیغی، مدیریتی، برنامه‌ریزی و حتی عرصه‌های کنشگری حوزه‌های علمیه، آثار و تبعاتی دارد. گذشته‌ای را متحول خواهد کرد و یا قلمروها را تغییر خواهد داد. خب اینها یک عوارضی برای مخاطب ما یا برای کسی که دارد از این فضا استفاده می‌کند دارد. بهتر این است که ما ضمن شناسایی دقیق جهات این مسئله آن خط اساسی خودمان را در کاری که داشتیم انجام میدادیم دنبال بکنیم که بماد اما ببینیم این هوش مصنوعی چه تأثیری بر این فضا دارد، با یک شناسایی دقیقی با مشارکت همه ذی‌نفعان .
حالا من نمونه‌‌اش را مثال بزنم؛ مثلا شما می‌خواهید ببینید که همین دستیار فقیه که استاد مینایی فرمودند در جهت پژوهشی حوزه چه تاثیری می‌گذارد؟ یک سری از پژوهشگران مدیران پژوهشی و مخاطبان سامانه‌های پژوهشی حوزه را شما گرد هم جمع بکنید بعد این سامانه تحلیل بشود بگویند در گذشته پژوهشنامه خواهد بود و این سامانه چکار خواهد کرد، ببینیم که آیا مثلا پژوهشگر ما را تنبل می‌کند مثلا یا بحث ما را عمیق‌تر می‌کند یا نمی‌کند.
آیا صلاح است به این مقدار ما در این مسئله برویم یا نه؟ من این و عرض می‌کنم که این از آن جهاتی است که ما درش نیاز به یک فناوری نرم داریم حتما نیاز به گفتگو داریم. حتما نیاز به همدلی و هم‌افزایی داریم این که یه توقعی داشته باشیم یه کسی یا یک مجموعه پژوهشی بیاید برای ما اینها ملموس‌تر کنیم بعد شاید خیلی راه نباشد. راه در این است که ما بتوانیم با مشارکت همین‌گونه توسعه را پیدا بکنیم.
سوال از دکتر مینایی:
سوال پرسیدن در بحث آموزش هوش مصنوعی در حوزه های علمیه چه کارهایی را باید انجام بدهیم ؟
در حوزه های علمیه، بعد از تشکیل ستاد به صورت منسجم هم برای مبلغین حوزه برنامه‌ریزی‌هایی شده، که معاونت محترم تبلیغ دوره‌های ضبط کردند در اختیارشان قرار می‌دهند. هم برای مخاطبین پژوهشی حوزه و کسانی که بالاخره در جرگه پژوهشگران هستند کار یک دوره تربیت پژوهشگر هوش مصنوعی البته در یک مقیاس خیلی محدود سال گذشته انجام شد و تقریبا اینها با جهات کاربردی و ابعاد فنی هوش مصنوعی در مسئله پژوهش آشنا شدند.
در سایر حوزه‌ها مخصوصا حوزه رسانه و کاوشگرانی که تو این حوزه‌ها تبلیغی مأمور هستند هم دوره‌ای طراحی شده که حالا همین دوره‌ای که به اصطلاح تابستان برگزار خواهد شد و محدوده این عرصه‌ها نیست ما نیاز داریم به اینکه با مدیران حوزه از این جنس از فضاهای تبیینی و آموزشی را دنبال بکنیم. به جهت این که بالاخره این فناوری نو است در قلمرو تخصصی علوم انسانی و اسلامی نبوده کاملا باید بپذیریم. به آن اندازه که در فقه و اصول و تفسیر و فلسفه و کلام سرآمد هستیم تو این عرصه آن روز امتیازی در حوزه دانشی نداریم.
خب طبیعتا موضوع دانش را باید فرا بگیریم. جمله‌ای که اول عرایضم بود که ما حتما باید جهت فنی پدیده برای‌مان روشن باشد تا بتوانیم نظریه‌پردازی کنیم حتی بتوانیم تحلیل نیاز کنیم و بعد بتوانیم توسعه سامانه‌ها بدهیم از این قاعده استثنا بردار نیست. به این جهت که ما حتما باید دوره‌های آموزشی گام‌های بلندی برداریم کارهای خوبی صورت گرفته اما خیلی این مسئله مانده که با همت مراکز حوزوی باید دنبال بشود.
یک سوال پرسیده شده که طولانی است اما من خلاصه شده می‌پرسم، آیا خود هوش مصنوعی میتواند تولید دانش داشته باشد ؟
ببینید در حوزه چند رسانه‌ای تولیدات خیلی خلاقانه خوبی داشته و میتواند داشته باشد، خلاقیت اگر شما ترکیبی از مفاهیم مجرد مطرح می‌کنید همین مثلا تصویری که برای عاشورا با میدجرنی ساخته‌اید، امام حسین علیه السلام برای آن حالت خاص داریم تصویر سازی میکنیم. الان خیلی از استدیوهای گیم ما از میدجرنی برای کانسپت‌های خودشان شدیدا استفاده می‌کنند و این هم یک عرصه هنری خلاقانه است، پردازش کانسپت ایجاد دنیای مثلا مختلفی است با توجه به تشریح که برای ابزار میکنیم.
همان‌طور که قبلا ما برای «آرت لیدیر گیم» خودمان توضیح میدادیم و ایشون با خلاقیت خودش یک تصویرسازی از گرشاسب از رستم (عرض کنم) فرض کن اسطوره‌ها پیدا میکرد، الان خب ما راحت وسط این ابزار با هزینهی بسیار پایین و وقت بسیار کم میتوانیم خلاقیت خیلی خوبی داشته باشیم. بله در حوزه تولید خیلی خوب میتواند موفق عمل کند.
در حوزه تولید مقاله، کتاب، استوری برای مثلا فرض کنید سنین مختلف اما اینکه ما چقدر میتوانیم اعتماد بکنیم و چقدر میتوانیم به یافته‌هایی که حالا این عرضه می‌کند به عنوان یک ابزار و یک اسیستنت نگاه بکنید؛ نه اینکه کار نهایی را به آن بسپاریم. این میتواند کاملا مؤثر باشد شما چطور، به عنوان مثال فرض کنید که گاهی وقت‌ها من یک عبارت را برای تولید مقاله انگلیسی می‌خواستم تا ببینم اصلا این عبارت به این شکل درست است یا درست نیست به گوگل مراجعه می‌کردم جستجو می‌کردم چند میلیون بار به شکلی آمدند و چند میلیون بار به شکلی دیگر می آورد، الان همه اینها را دارد خودش انجام می‌دهد. تولید مقالات پروفیرینگ؛ به حساب اینکه الان درست تولید شده از گرامری یا خیر و همچنین از جهت کانسپشوآل فکر می‌کنم که هوش مصنوعی در جهت تولید میتواند موثر باشد. در جهت به حساب آفرینش مفاهیم جدید با توجه به ،به حساب زمینه‌ای که از پیکره‌های قبلی خودش دارد میتواند موثر باشد. ما هرچی غنی سازی و فانتین نسبت به مفاهیم لوکال و بومی خودمان داشته باشیم به حساب فضاسازی برای مفاهیم دینی و بین دینی قوی‌تر خواهد شد.
آقای دکتر در بین سوالات و صحبت ها اکثر جامعه اینطور فهمیدن که هوش مصنوعی یک جستجوگر قوی است، آیا خود هوش مصنوعی کشف و تولید می کند؟ یعنی در حوزه ی رسانه ای مطلبی را ارائه بکند که قبلا جای دیگه ای نبوده است؟ یعنی می تواند یک علمی را ایجاد بکند؟
ببینید اگر ایجاد یک تکسونومی از هر آنچه که گفته شده در تمام زبان‌های مختلف و آوردنش در یک زبان این را بهش نگویید تولید؛ بخشی از یک تولید الگوریتم جدید؛ این هستش که ببینیم ، خلاصه کنیم موارد قبلی را، نکات ضعفشان به نقاط قوتشون. اینها را میتواند برایتان انجام بدهد،در بحث تولید الگوریتم واسپاری تمام کار به ،به حساب تولیدگران و مولدان هوش مصنوعی صحیح نیست.
اما میتواند به عنوان همین قسمت هم؛ قسمت قسمت‌های مختلف شاید ازشان کمک بگیریم و گام‌های مختلفی از تولید الگوریتم جدیدی را میشه ازش کمک گرفت. چطور برای بحث فیشینگ بحث ایجاد یک ویروس جدید که تا حالا نبوده، الان دارند از جی‌پی‌تی استفاده می‌کنند؟ خب ما در جهات خیر هم میتوانیم کاملا استفاده کنیم لذا این سوال شما برمی‌گرده به اینکه ، ماشین میتواند از نحوه‌ی تولید ما یاد بگیرد. وقتی نحوه‌ی تولید ما یاد بگیرد؛ خودش میتواند بعد مولد باشد؛ به عنوان یک، نه به عنوان والد نهایی به عنوان کمک مولد و به حساب اَسیستنت.
برخی سوالات مشترک است درباره ترس انسان از هوش مصنوعی که آیا این فناوری قدرت بیکار کردن انسانها را دارد یا خیر؟ و اینکه آیا برای مشکلاتی که امکان دارد در آینده اتفاق بیفتد به سبب وجود هوش مصنوعی؛ آیا برایش فکری شده؟
ترس دارد به خاطر اینکه هوش مصنوعی؛ شغلای ضعیف را از بین می‌برد و سطحی از چجور فناوری اطلاعات، بحث تتبع عادی را در حوزه، تقریبا سوی آن را کشید پایین، این قبلا فقهای ما دو طیف بودن تبعی یه عده ایشون هم اصلا تتبع نداشتن بیشتر با توجه به تتبعات دیگران میآمدن بیشتر پخته کردن مطالب را، الان خیلی از جاهاییکه طبقه‌بندی تجمیع و اینها را هوش مصنوعی برای شما انجام می‌دهد. کارهای ضعیف تو جامعه و توی مثلا فرض کنید، حتی یه چیزی مثل رانندگی به نظر ما یه شغل ساده‌ای نیست اینا تحت الشعاع قرار میگیره و اگر ماشین تسلا همه‌ی نواقصش برطرف شد، بومی سازی شد یا چیزایی شد خیلی از مشاغل جابه‌جا میشود.
اما اینطور نیست که جای انسان را بگیرد، نه؛ به هیچ وجه جرعت چنین کاری را ندارد، ما هیچوقت معتقد نیستیم که اینها با آن آرایش، می‌توانند، تمام خلاقیت انسان را مدل کنند؛ بلکه انسان میتواند روی همه‌ی اینها بنشیند، سلطنت بکند، از اینها استفاده کند، نظریات جدید و دامنه‌های جدیدی از دانش را که قبلا نبوده است کشف کند. می‌خواهم بگویم ترس درست است، اما نه برای همه ، نسبت به یه عده‌ای اما اقویا به عنوان وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة اینا بهش بچسبند ازش استفاده کنند.
آقای دکتر یکی از صحبت هایی که در این حوزه میشود، که از سوالات اصلی است، این است که مخاطرات اخلاقی هوش مصنوعی چه می تواند باشد و چه فکری برای آن شده است؟
در حوزه اتفاقاتی که در خانه و خانواده می‌افتد، محدودیت های شرعی ای که وجود دارد، در این حوزه میتواند به ما کمک کند و یا آیا آسیب زا باشد؟ ببینید هر کدوم از این ابزارها و مدیاهای جدید همینجور که دکتر قاسمی فرمودن آسیب‌ها را و مسایل اخلاقی نامناسب را ممکن است به دنبال داشته باشد، خب در این شکی هم نیست، اما در کنار فرصت‌هایی که به وجود میاورد ما باید دوره‌های مختلف سواد هوش مصنوعی را و آماده کردن مردم و ذهنیت عموم جامعه با ،به حساب آسیب‌ها و فرصت‌هاش در نظر بگیریم
این همینجوره به حساب رادیو تلویزیون، مزایا و معایبی دارند، کتاب مزایا و کتاب مفید داریم هیچ رسانه ی مقدسی نداریم، اگر بخوایم بحث تقدس را پیش کشید نسبت به همه‌ی رسانه‌ها حتی گیم میتوانیم ، حتی با توجه به محتوایی که دارد این جهت‌داری که الان وجود دارد «جهت‌داری عمومی که الان تو فضای اینترنت و هوش مصنوعی است به خاطر سلطه‌ای‌ست که هژمونی آمریکا طلب می‌کند که حکمرانی و اینترنت را در دست خودش نگه دارد» و حکمرانی نسبت به هوش مصنوعی را الان دارد به سمت خودش می‌کشد با توجه به محدودیت‌هایی که نسبت به حکمرانی داده و حکمرانی الگوریتم‌ها و پلتفرمها دارد ایجاد می‌کند.
آن پلتفرمها هستند که صاحبان قدرت می شوند؛ حاکمیت و به حساب، جایگاه‌های به‌حساب دینی و مذهبی باید تحت الشعاع آنها کار بکنند. ما اگر از الان به فکر باشیم هم صاحب پلتفرم هم صاحب الگوریتم میشویم و هم اینکه بتوانیم این تکنولوژی جهت! را به سمت خودمان جهت بدهیم، اینها سمت و سوی مثبت پیدا خواهد کرد.
از آقای دکتر قاسمی سوال پرسیدن که تصور بشود ما یک اهدافی را در هوش مصنوعی دنبال میکنیم و قصد داریم به آن اهداف برسیم؛ چطور میتوانیم از این ابزار استفاده بکنیم که از آن راضی باشیم؟
سوال خیلی خوب و دقیقی‌ست، اتفاقا ما اگه یه تلقی درستی از جهت کاربردی هوش مصنوعی در حکمرانی موجودمان داشته باشیم ، برای آینده‌مون می‌تونیم طراحی‌های دقیق داشته باشیم. یک نمونه که آقای دکتر مینایی با اهتمام یه گروه بسیار قوی در اکسپری لول ای آر، و هوش مصنوعی توضیح پذیر دارند دنبال می‌کنند، عرض می‌کنم. واقعیتش این است که ما سالها به دنبال تلقیح قوانین بودیم، دولت، مجلس، قوه‌ی قضاییه، همه تلاش داشتن که بالاخره قوانین ما، قوانین جامع‌ای بشود.
«نسخ‌های ضمنی قوانین ما کشف بشود، شده است ؟چند سال طول میشد این اتفاق بیفتد؟ سیصد سال طبق تلقی که خود دوستان مجلس داشتن» چه اتفاقی افتاده وقتی تجربه‌ی مثلا ترجمه تکمله المنهاج مرحوم آیت‌الله خویی که دوستان در آن یک کار به اصطلاح استدلال ورزی را و کشف استدلال‌ها را از درون متن یک کار تکست ماینینگ یک کار حرفه ای مرز دانش انجام دادن؛ می‌بینند دوستان مجلس میگویند آقا این کارای قانون ما را میشود این کارها را کرد؟ میشه آیا گراف دانش در حوزه‌ی قانون تولید کرد؟ یا آنتولوژی داشته باشد؟ یک موتور جست جو داشته باشد؟ ما قانون جدید که می‌خواهیم وضع کنیم نسبتش با قانون قبلی در بیاید ؟ اصلا میتواند پیشنهاد قانون بدهد در مقام یک دستیار؟
اینها کارهایی هست که از قابلیت یک ماشین برمآید، چند سال ما را جلو می اندازد ؟سیصد سال دیگه طبق استدلال مجلسیون 300 سال؛ به عمر ما که کفاف نمی‌دهد؛ ولی واقعیت این است که اتفاقِ، اتفاقی که ما را در عرصه‌ی جلو میندازد که آقا هم در دیدار اخیر شما نماینده‌ها فرمودند که برید آن عرصه‌هایی را شناسایی بکنید که، یک سری آدم قانون‌دان قانون شکن به سراغش می‌روند. آن کسی که گلوگاه‌های فساد را شناسایی می‌کند و ما با کشف انسانی نمی‌توانیم آن را شناسایی بکنیم. ماشین براساس اشرافی که دارد، و لررن شده توسط انسانها و یادگرفته ، این میتواند این کارها را برای ما انجام بدهد. یا مثلا تو مدل بهره‌برداری ما از برق ما الان داریم تعطیل میکنیم میگیم گرم است، میگویند برق نیست.
خب الان ما مدل بهره‌برداری از برق درست است یا خیر؟ مدل توزیع برقمان درست است خیر ؟
البته با اطلاع عرض می‌کنم وزارت نیروی ما نسبت به بسیاری از وزارت‌خانه‌های دیگر آمادگی بیشتر و بهره‌مندی بیشتری نسبت به در حوزه‌ی هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات دارد. اما وضع ما این است که می‌بینید؛
آیا ما در توزیع یارانه ها چقدر هدفمندیم؟ ما در توزیع اصطلاح هدفمند خیلی از امکانات و سرمایه‌ها و بازار شب عید ما چه اوضاعی دارد؟ ما چقدر توانستیم نهاده‌های دامی را مدیریت بکنیم؟ چقدر تونستیم کالاهای اساسی و ذخایر اساسی کشور را در مقطعی که نیاز بیشتری به آن داریم مدیریت بکنیم؟ که نه بازار داخلش لطمه بخورد و مقطعی هم که لازم داریم وارد بکنیم. اینها اگر داده‌های مشخص با توسعه‌ی پلتفرمها با الگوهای صحیح ، یک بستر هوشمند رقم بخورد ما smart governance با یک مسئله‌ای مواجهیم به نام حکمرانی هوشمند؛ یعنی حکمرانی که مبتنی بر یک علم مبتنی بر یک داده‌است حکمرانی سلیقه‌ای و ذایقه‌ای و بخشی و اینا دیگر نیست. یک حکمرانی ای که مبتنی بر واقعیت‌هاست ما با فکت ها در واقع داریم تعامل میکنیم. خب همین اتفاق تو بسیاری از قلمروهای دانشی در حوزه هم میتواند رقم بخورد.
ما الان تقاطع دانشی در بحث‌های بین فلسفه و کلام و فقه و اصول و تفسیر و اینها را در اندیشه‌ی حکما و اندیشه‌ی بزرگان در اندیشه نخبگانمان و در اندیشه نوابغی مثل شهید صدر(ره) داریم. ما چقدر اینها را توانستیم پیاده‌سازی کنیم؟ ما در الگوی کشف مسئله ، در الگوی حل مسئله، در الگوی پیاده‌سازی مسله چقدر توانستیم از این ابزار استفاده بکنیم؟ اگر این ابزار به خدمت همان هدف در بیاید چقدر ما را جلو میندازد؟ امّا، این را باید حواسمان باشد یک وقتی از هول حلیم تو دیگ نیفتیم، فکر نکنیم که خب این همش فرصت است و برویم به سراغ اینکه استفاده کنیم و... هآ ؟ «نخیر حواسمان باشد ما باید با یک رویکردی که شهید بزرگوار دانشمند عزیزمون دکتر محسن فخری‌زاده به ما یاد دادن این راهرو مقاوم‌سازی در این حوزه با الگوی توسعه‌ی بومی و ملی»
ما چرا امروز در عرصه‌ی دفاعی هایپرسونیک داریم؟ ظرفیت‌های دیگه داریم؟ موشک ابومهدی نمونه‌ای از این توانمندی بود. چرا اینها را داریم چون خودمان خواستیم و فکر کردیم و اوضاع‌مون به سامان شده؛ توان دانشگاهی در عرصه صنعت به کار گرفته شده با الگوی خودمان ولی خب یه جاهای دیگری متاسفانه مثل خودرو، مثل عرصه‌های دیگری به دلیل اینکه نه به دانشگاه اعتماد درستی شده نه سرمایه‌گذاری اساسی شده، نه قدرشناسی از نخبه شده، نه آن تحرکات لازم در بدنه‌ی ساختاری و دولتی صورت گرفته، خب شاهد توفیقاتی نیستیم.
جالب است خدمت شما عرض کنم آقا این جمله‌ی بیست و شش آبان هزار و چهارصد را در دیدار با نخبگان و دانشمندان جوانی مطرح فرمودند ذیل نظام مسئله محوری آقا فرمودند: «ما در آب و خودرو محیط زیست و فلان و فلان مشکل داریم، یکی از این مسئله‌ها هوش مصنوعی باشد.» یعنی مسئله دهم شد مسئله هوش مصنوعی؛ یعنی نگاه آقا به مسئله هوشمندی یک نگاه بسیار هوشمندانه است. در عین اینکه آینده رصد میشود عصر هوش مصنوعی و اقتضاعات تلقی میشود اما با یک الگوی توسعه و پیشرفت بومی و مبتنی بر ارزشها، مسئله محور، مسئله را نگاه می‌کنند. یعنی میگن آقا این بیاد؛ حالا من به عنوان تلقی خودم از فرامایشات حضرت آقا عرض بکنم، ما این مسیر تمدنی در پیش رو داریم.
همه اقتضاعاتش هم مشخص، بالاخره هم مقام معظم رهبری هم امام رحمت الله علیه مسیر را برای ما تبیین کردن؛ هوش مصنوعی مسیر تمدنی ما نیست، اما یک هاشوری است که اگر جدیش نگیریم تبدیل به یک حاشیه‌ای جدی خواهد شد. این هاشور میتواند ظرفیتی برای تحقق اهداف ما به مراتب از ابزارهای گذشته قوی‌تر فراهم بکند اما اگر جدی گرفته نشود خیلی برای ما مسئله آفرین خواهد بود. نظام تعلیم تربیت ما را منقلب خواهد کرد ،نظام صنعت ما را منقلب خواهد کرد، این خودکارسازی یک لفظ است اما اگر شما به ابعادش فکر بکنید چه چیزی خودکار میشود؟
خیلی از کارایی که ما تا حالا انجام میدادیم دیگر خودش خودکار انجام میشود، اسیستنت یک لفظم است ببینید خیلی از کارایی که ما انجام می‌دهیم امروز در جایگاه یک دستیار آن ماشین می‌تونه برای ما انجام بدهد. «پس ما اگر می‌خواهیم تلقی از آینده‌ی با هوش مصنوعی داشته باشیم شاید بهترین مثال برق است»؛ ما اصلا میتوانیم تصور بکنیم یه زمانی که برق نبوده را ؟ اصلن می‌توانید تصور بکنید؟
تصور کنید امروز همه‌ی زندگی ما با برق عجین شده ، تحولی که برق در زندگی ما به وجود آورده یک تحول بسیار راهبردی عمیقه سراسر پیچیدگی و انقلاب در عرصه‌های گذشته است. یعنی ما حتی روابط اجتماعی ما متاثر از آن فضاست، معماری ما متاثر از آن فضاست، خیلی از تحولاتی کهما شاید اصلا تلقی نداشتیم قبل از برق، ما چون خودمان هیچ تجربه زیسته‌ای از برق نبودن را نداریم، نمی‌توانیم خوب تلقی کنیم.
اما این تحول از هوش مصنوعی و از دامنه این تحول، بر خواهد آمد لذا آمادگی مواجه، تعبیر دقیقی آقای دکتر مینایی فرمودن؛ اینکه ما همه‌ی سطوح مخاطبین ما، به ویژه مخاطب حوزوی ما باید مسئله را خوب درک کند، جهاتش را بشناسد و تو مختصات ماوریتی خودش سعی کند با یه الگوی صحیحی در این قصه دارای امتیاز بشود. ولو عرصه‌ی ماموریتی را یا از دست خواهیم داد به طور کامل، یا خیلی حوزه‌ی تاثیر دیگر برای ما نخواهد ماند.
یک چیزی خواهد بود اما این خیلی دامنه تاثیر ندارد، به همین دامنه‌ی ترجمه توجه کنید، اگر ما چند سال طول می‌کشد همین الان همت کنیم یک پول خیلی خوبی بگذاریم. بگوییم تمام آثارمون را می‌خوایم به زبان های رنده دنیا ترجمه بکنیم چند سالتون می‌کشد؟ با چه ابزاری؟ با کدوم پژوهشگاه؟ چند تا دیگه پژوهشگاه باید بسازیم؟ چندتا محقق باید تربیت کنیم که همه‌ی دامنه‌های دانش را بدانند و زبان هم بدانند؟
خب اگه این اهدافتوانست با هوش مصنوعی انجام بشود و اگر ما این کار را نکنیم دیگران بیایند و کم‌کم قدرت بگیرن ، گراف دانش در فضای مجازی را آنها توسعه بدهند. موتورها را آنها توسعه بدهند، این عرصه‌ها از دست ما خارج خواهد شد. هوشمندی حوزه در این مسیر اینه است که به سمت ابزارهای پایه در این حوزه حرکت بکند و نگذارد دشمن ما و کسی که بالاخره در تراز این فکر نیست کار را از ما بگیرد...
.jpg "ارواح آدمیان در عالم برزخ چند گروهند؟")
