تفاوت‌ها در زندگی انسان‌ها از نظر استعدادها، قوای جسمانی، روحی، عقلی و عاطفی می‌تواند به عوامل زیر برگردد:
آزمایش افراد: خداوند انسان‌ها را با استعدادها و توانمندی‌های مختلف آفریده است تا آنها را در چیزی که عطایتان کرده است بیازماید. این تفاوت‌ها و برتری‌ها برای آزمایش انسان‌ها در این دنیا است و هدف آن این است که استعدادهای متنوع را در مسیر و اهدافی به کار بگیرند. خداوند انسان‌ها را در شایستگی‌ها و لیاقتهایشان متفاوت خلق کرده و برخی را در عقل، ذوق، علاقه و نیروی جسمی بر بعضی دیگر برتری داده است. هدف از این تفاوت‌ها و برتری‌ها، آزمایش مردم است تا آنها را در این دنیا بیازماید و استعدادهای متنوع را در مسیر و اهدافی به کار بگیرند.
قوام زندگی اجتماعی: تفاوت‌های ذاتی و امتیازات طبیعی، عامل حرکت و پایه انسجام است. تفاوت‌های استعدادها و قوای مختلف انسان‌ها، موجب تقویت حس تجددطلبی و روحیه نوگرایی و نوآوری می‌شود و همچنین زمینه‌ساز رفع نیازها، کمبودها و تامین امکانات ضروری زندگی اجتماعی و حیات معقول است. یعنی تفاوت‌های استعدادها، سلیقه‌ها، انتخاب‌ها و قوای جسمانی و روحانی انسان‌ها، موجب همکاری مشترک بین آنها می‌شود و انسان‌ها همدیگر را به خدمت و تعاون می‌گیرند. این سبب ایجاد و ادامه حیات اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی انسان‌ها می‌شود.
بنابراین، تفاوت‌ها در زندگی انسان‌ها منشأ تکامل و تعالی است و نشانه تبعیض نیست و حاکی از حکمت و حکمت خداوند در خلقت انسان‌ها است. این تفاوت‌ها به منظور آزمایش انسان‌ها و همکاری مشترک بین آنها برای ادامه حیات اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی است. حال سوال این است که اگر خداوند عادل است، پس این همه تفاوت در انسان ها و زندگی آن ها چرا وجود دارد - [اگر خداوند عادل است، پس این همه تفاوت در انسان ها و زندگی آن ها چرا وجود دارد؟ پاسخ اجمالی این است که خداوند انسان‌ها را از نظر استعداد، قوای جسمانی، روحی، عقلی و عاطفی مختلف و متفاوت آفریده است. این تفاوت‌ها نشانه تبعیض نیست، بلکه حکمت خداوند در خلقت انسان‌ها را نمایان می‌کند. این تفاوت‌ها برای آزمایش افراد و برتری‌های ذاتی و قوام زندگی اجتماعی ضروری هستند. تفاوت‌های میان انسان‌ها از نظر جسمی، استعداد، توانایی و خصوصیات دیگر از نگاه قرآن کریم به موضوعی عمیق اشاره می‌کند.
تفاوت‌های جسمی: انسان‌ها از نظر جسمی با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. این تفاوت‌ها شامل قد، وزن، رنگ پوست، ساختار استخوانی و سایر ویژگی‌های جسمی می‌شود. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده تنوع و غنای ایجاد شده توسط خداوند در آفریده شدن انسان‌هاست. قرآن کریم به این تفاوت‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید: «و از آیات او آفریدن شما از خاک است که پس از آن شما انسان‌های پراکنده‌ای شدید.»
استعداد و توانایی: هر انسان دارای استعدادها و توانایی‌های منحصر به فرد خود است. این تفاوت‌ها در زمینه‌های مختلف مانند هوش، هنر، علم، ورزش، و مهارت‌های مختلف قابل مشاهده است. قرآن کریم به این تفاوت‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید: «و هر کسی را که خداوند می‌خواهد، به هدایت می‌رساند.» این نشان‌دهنده این است که خداوند به هر کس که شایسته بداند، استعداد و توانایی‌های خاصی می‌دهد. انسان‌ها از نظر خصوصیات دیگری نیز تفاوت دارند. این شامل خصوصیات روحی، اخلاقی، اجتماعی، و دیدگاه‌های فردی است.
قرآن کریم به این تفاوت‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»؛ و از نشانه های [قدرت و ربوبیت] او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد؛ یقیناً در این [کار شگفت انگیز] نشانه هایی است برای مردمی که می‌اندیشند.(روم/21) این نشان‌دهنده این است که تفاوت‌ها در جنسیت و خصوصیات دیگر، برای تعادل، تعامل و زندگی فردی، اجتماعی و مشترک انسان‌ها ضروری است.
انسان‌ها هنگامی که سطح زندگی خودشان و انسان‌های دیگر را بررسی می‌کنند، به تفاوت‌هایی برمی‌خورند که گاهی برای آنها آزاردهنده و گاهی خوشحال‌کننده است. برخی انسان‌ها از تفاوت در زندگی‌شان با دیگر انسان‌ها دچار غرور و تکبر و عجب می‌شوند و برخی آن را نعمتی از سوی خداوند می‌دانند که باید قدردان آن باشند و به‌وسیله آن نعمت درجات معنوی خود را بالاتر ببرند. تفاوت میان زندگی هر انسان با انسان دیگر دلایل گوناگونی دارد که همه آنها باید یک مقصد داشته باشند و آن مقصد، تقوا و بندگی خداوند است، نه کبر و غرور.
خداوند در قرآن می‌فرماید: «اوست کسی‌که شما را در زمین، جانشینان [نسل‌های گذشته] قرار داد، و [پایه‌های مادی و معنوی] برخی از شما را بر برخی دیگر به درجاتی بالا برد تا شما را در آنچه به شما عطا کرده، بیازماید؛ قطعاً پروردگارت زود کیفر است و یقیناً بسیار آمرزنده و مهربان است.»(انعام/165) شک نیست که در میان افراد بشر یک سلسله تفاوت‌های مصنوعی وجود دارد که نتیجه مظالم و ستمگری بعضی از انسان‌ها نسبت به بعضی دیگر است، برای نمونه جمعی مالک ثروت‌های بی‌حسابند و جمعی بر خاک سیاه نشسته‌اند، عده‌ای به‌خاطر کمبود تغذیه و فقدان مسائل بهداشتی علیل و بیمارند، در حالی‌که عده دیگری بر اثر فراهم بودن همه گونه امکانات در نهایت سلامت به سر می‌برند.
این «سنت الهی» به جهت رشد و پیشرفت انسان است، یعنی اگر تفاوت‌ها و راهکارهایی برای متفاوت شدن نبود، هیچ انسانی پیشرفت نمی‌کرد و انگیزه‌ای نداشت تا تلاش کند، کسب علم کند، اصول دنیایی و آخرتی را رعایت کند و... تا پیشرفت کند؛ اما باید این سنت الهی درسته شناخته شود و در مسیر درست قرار بگیرد. خداوند در آیه فوق فرموده است، بناست انسان با تفاوت‌های میان خودش و مردم دیگر آزموده شود.
آنکه دارای قدرت و مکنت است، باید از این فرصت استفاده کرده و روح خود را متعالی کند. آنکه در فقر به سر می‌برد هم باید به فکر متعالی کردن روح خود باشد و همراه آن برای پیشرفت و رشد خود هم اقدام کند. بنا بر احادیث زیادی که در این زمینه اهل بیت(ع) بیان کرده‌اند، آنان که آسایش و آرامش بیشتری دارند و خداوند به آنها جایگاه و رتبه بالاتری داده است، باید با رعایت اصول اخلاقی در زندگی و کمک به افراد پایین‌تر از خود، روح‌شان را متعالی کنند و آخرت خود را آباد کنند و حتی نباید اهل غر زدن باشند و از مراجعه مردم کم‌توان ناراحت شوند.
این اصل برای آنان که در رتبه پایین‌تر هستند هم همین است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرمایند: «خداوند سبحان، دنیا را برای آخرت قرار داده و مردم دنیا را در آن به آزمایش نهاده تا معلوم دارد کدام یک نیکوکارتر است. ما را برای دنیا نیافریده‌اند و نه ما را به کوشش در آن فرموده‌اند. ما را به دنیا آوردند تا در آن آزموده شویم و همانا خدا مرا به تو آزمود؛ پس یکی از ما را بر دیگری حجّت قرار داد.»(نهج‌البلاغه، نامه55)
