نهادهای شورایی در ایران باستان: مجلس مهستان اشکانیان
نخستین شواهد تاریخی از وجود نهادهای مشابه مجلس در ایران به دوران اشکانیان بازمی‌گردد. مجلس مهستان، متشکل از اشراف و بزرگان، به‌عنوان نهادی مشورتی نقش اساسی در تصمیم‌گیری‌های حکومتی ایفا می‌کرد. این مجلس دو بخش داشت:شورای شاهی: شامل اعضایی که وظیفه مشورت و راهنمایی شاه را داشتند.
شورای بزرگان: متشکل از اشراف و نخبگان منطقه‌ای که در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور دخیل بودند.
این مجلس نمادی از آغاز مشارکت نخبگان در مدیریت سیاسی بود و بنیان ساختاری برای اداره کشور در ایران باستان محسوب می‌شد.
با فروپاشی ساسانیان و ورود اعراب به ایران، نظام حکومتی متمرکز جایگزین ساختارهای شورایی شد و نهادهایی مشابه مجلس برای قرن‌ها از صحنه سیاست ایران حذف گردیدند.
مجلس در دوران قاجار: آغاز اصلاحات و مجالس مشورتی
پس از قرن‌ها حاکمیت مطلقه، ایده تشکیل مجالس قانون‌گذاری در دوران قاجار احیا شد.مجلس مصلحت‌خانه (1275 قمری): این مجلس 25 نفره از اشراف و درباریان تشکیل شده بود و وظیفه مشاوره به شاه در مسائل حکومتی را بر عهده داشت.
مجلس وکلای تجار (1301 قمری): این مجلس توسط تجار و بازرگانان تأسیس شد و توانست مقدمه‌ای برای مشارکت اقشار مختلف در تصمیم‌گیری‌های حکومتی باشد.
هرچند این مجالس بیشتر جنبه تشریفاتی داشتند، اما زمینه‌ساز حرکت به‌سوی مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی شدند.
انقلاب مشروطه و تأسیس مجلس شورای ملی (1285 خورشیدی)
با وقوع انقلاب مشروطه، ایران وارد دوره‌ای از تحولات سیاسی و اجتماعی شد که نقش قانون و محدودیت قدرت شاه را در اولویت قرار داد. مظفرالدین‌شاه قاجار، با امضای فرمان مشروطیت در 14 مرداد 1285، تأسیس مجلس شورای ملی را به رسمیت شناخت.دستاوردهای کلیدی انقلاب مشروطه:
تصویب قانون اساسی(1285): این قانون با 51 اصل به تصویب رسید و حاکمیت قانون را جایگزین استبداد مطلقه کرد.تشکیل مجلس شورای ملی: به‌عنوان نهادی منتخب برای قانون‌گذاری و نظارت بر دولت.
تقسیم قوا: تفکیک نسبی قوا برای جلوگیری از تمرکز قدرت.
چالش‌های مجلس شورای ملی در دوران قاجار:
استبداد صغیر: محمدعلی‌شاه قاجار در سال 1287 مجلس را به توپ بست و باعث تعلیق فعالیت آن شد.دخالت‌های خارجی: به‌ویژه از سوی دولت‌های روسیه و بریتانیا.
ناپایداری داخلی: بحران‌های اقتصادی و اجتماعی که مانع از تثبیت نهادهای قانونی می‌شد.
مجلس در دوره پهلوی: از اصلاحات تا انحراف از مشروطه
با سقوط قاجار و روی کار آمدن رضاخان در سال 1304، مجلس شورای ملی وارد مرحله‌ای جدید شد. رضاخان از مجلس به‌عنوان ابزاری برای تثبیت قدرت خود استفاده کرد و تغییرات گسترده‌ای را در ساختار سیاسی ایران اعمال نمود.رویکردهای رضاخان نسبت به مجلس:
کاهش اختیارات مجلس: رضاخان با دخالت در انتخابات و انتصاب نمایندگان، مجلس را تحت کنترل خود درآورد.سرکوب مخالفان: بسیاری از نمایندگان منتقد، از جمله آیت‌الله سید حسن مدرس، سرکوب یا تبعید شدند.
با سقوط رضاخان و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، مجلس تا حدودی به استقلال بیشتری دست یافت، اما همچنان تحت نفوذ دربار و دخالت‌های خارجی باقی ماند.
شهادت آیت‌الله سید حسن مدرس و نقش او در تاریخ مجلس
آیت‌الله سید حسن مدرس یکی از برجسته‌ترین نمایندگان مجلس شورای ملی و نماد مبارزه با استبداد و استعمار در تاریخ ایران است.زندگی‌نامه مدرس:
تولد و تحصیلات: مدرس در سال 1249 در زواره اصفهان به دنیا آمد و تحصیلات خود را در علوم دینی در نجف و سامرا تکمیل کرد.فعالیت سیاسی: او در دوره دوم مجلس شورای ملی به‌عنوان یکی از علمای طراز اول حضور یافت و در دوره‌های سوم و چهارم نیز نماینده مردم تهران بود.
مبارزات مدرس:
مخالفت با رضاخان: مدرس از منتقدان سرسخت سیاست‌های رضاخان بود و در دوره پنجم مجلس شورای ملی، رهبری اقلیت مخالف رضاخان را بر عهده داشت.تبعید و شهادت: رضاخان مدرس را در سال 1307 دستگیر و به کاشمر تبعید کرد. او در 10 آذر 1316 به دستور شاه به شهادت رسید.
وی مخالفت صریحی با انقراض سلسله قاجاریه و آغاز حکومت پهلوی داشت. این مخالفت، نه به خاطر دفاع از خاندان قاجار، بلکه به دلایل عمیق‌تری بود که مدرس به خوبی بیان کرده است. او معتقد بود تغییر قدرت در این برهه تنها به معنای جایگزینی یک حاکم با دیگری نیست، بلکه تهدیدی برای استقلال و باورهای ملت ایران به شمار می‌رود.
به‌پاس خدمات و مبارزات مدرس، روز شهادت او به‌عنوان "روز مجلس" نام‌گذاری شد.
مجلس پس از انقلاب اسلامی: تأسیس مجلس شورای اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، مجلس شورای ملی منحل شد و مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نهاد قانون‌گذاری جدید تأسیس شد.تغییرات اساسی پس از انقلاب:
نام‌گذاری جدید: مجلس شورای ملی در سال 1368 به مجلس شورای اسلامی تغییر نام یافت (به تصریح قانون اساسی).بازتعریف اختیارات: مجلس به‌عنوان نهادی مستقل و قدرتمند در نظام جمهوری اسلامی شناخته شد.
نظارت جامع: شامل بررسی عملکرد دولت و قوه قضائیه، تصویب بودجه، و تحقیق و تفحص.
ویژگی‌های ساختاری مجلس شورای اسلامی:
سیستم تک‌مجلسی: برخلاف بسیاری از کشورها، ایران دارای یک مجلس واحد است.تعداد نمایندگان: در ابتدا 270 نفر بود و اکنون به 290 نفر افزایش یافته است.
عدم امکان انحلال: هیچ مقامی در کشور اختیار انحلال مجلس را ندارد.
مقایسه مجلس شورای اسلامی با مجالس سایر کشورها
مجلس شورای اسلامی به دلایل متعددی از مجالس مشابه در کشورهای دیگر متمایز است:تاثیر پذیری و مطابق با اسلام: تمام مصوبات مجلس شورای اسلامی باید مطابق قوانین و احکام اسلامی باشد
عدم امکان انحلال: برخلاف فرانسه یا روسیه که رئیس‌جمهور می‌تواند مجلس را منحل کند، مجلس ایران مستقل است.
نظارت مؤثر: مجلس ایران می‌تواند بر دولت نظارت کند و مصوبات آن را اصلاح نماید.
نقش شورای نگهبان: بررسی تطابق مصوبات با قانون اساسی و شریعت.
عدم وجو حق وتو برای رئیس جمهور: بر خلاف بسیاری از مجالس دیگر، در ایران، رئیس جمهور حق وتوی مصوبات مجلس را ندارد.
مجلس در دوران معاصر: از جنگ تحمیلی تا تحولات اقتصادی
مجلس شورای اسلامی در چهار دهه گذشته نقشی محوری در مدیریت بحران‌های ملی و تدوین سیاست‌های کلان ایفا کرده است.نقش مجلس در دوران جنگ تحمیلی:
تصویب بودجه‌های نظامی.
حمایت از نیروهای مسلح و جبهه‌های جنگ.
مدیریت مسائل داخلی در شرایط بحران.
تحولات پس از جنگ:
تصویب برنامه‌های توسعه اقتصادی.
نظارت بر خصوصی‌سازی و اصلاحات اقتصادی.
تعامل با نهادهای بین‌المللی.
جایگاه مجلس در نظام جمهوری اسلامی ایران
مجلس شورای اسلامی یکی از سه قوه اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران است که نقشی بی‌بدیل در قانون‌گذاری و نظارت دارد.ساختار داخلی مجلس:
هیئت‌رئیسه: شامل رئیس، نواب رئیس و دبیران.
کمیسیون‌های تخصصی: برای بررسی قوانین و مسائل خاص.
مرکز پژوهش‌ها: ارائه مشاوره‌های علمی به نمایندگان.
