اسلام به‌عنوان دینی جهانی و انسان‌دوستانه، در زمانی ظهور کرد که برده‌داری به‌عنوان یکی از ارکان اقتصادی و اجتماعی در سراسر جهان رواج داشت. با وجود این، اسلام به‌جای پذیرش یا طرد ناگهانی این پدیده، مسیری تدریجی برای اصلاح و حذف آن پیشنهاد کرد. در این مقاله، ضمن بررسی تاریخچه برده‌داری، نظر اسلام درباره این پدیده، اقدامات اصلاحی اهل‌بیت(ع)، و اشکال مدرن برده‌داری تحلیل می‌شود. همچنین تلاش خواهد شد تا نقدی به عملکرد غرب در این زمینه ارائه شود و تفاوت‌های میان نگاه اصلاح‌گرای اسلام و رویکردهای سودجویانه غرب مورد بررسی قرار گیرد.
تاریخچه برده‌داری
برده‌داری در جهان باستانبردهداری از دوران‌های اولیه تمدن بشر تا قرن نوزدهم، شکلی از سلطه و کنترل بود. یونان و روم باستان، از بزرگ‌ترین امپراتوری‌هایی بودند که برده‌داری را به‌عنوان یک نهاد اقتصادی و اجتماعی پذیرفتند. در این جوامع، بردگان از حقوق انسانی محروم بودند و عمدتاً در مزارع، معادن، و ساختارهای عمومی به‌کار گرفته میشدند.
تجارت برده در قرون جدید
با آغاز دوران استعمار و تجارت فراآتلانتیک، برده‌داری وارد مرحله‌ای بی‌سابقه شد. کشورهای اروپایی، به‌ویژه بریتانیا، با ایجاد شبکه‌ای جهانی از دلالان و تجار، میلیون‌ها انسان را از آفریقا ربوده و به مستعمرات خود در آمریکا انتقال دادند. آمارها نشان می‌دهد که در طول این دوران، نزدیک به 15 میلیون آفریقایی به‌زور از سرزمین خود جدا شدند و به بردگی درآمدند.
این تجارت، تبعات ویرانگری برای آفریقا داشت. جوامع آفریقایی نه‌تنها ثروت انسانی خود را از دست دادند، بلکه به ساختارهای نامتعادل فرهنگی و اجتماعی تبدیل شدند. با لغو رسمی برده‌داری در قرن نوزدهم، این پدیده به‌ظاهر از بین رفت، اما به‌شکل‌های پنهانی و جدید ادامه یافت.
تفاوت‌های نظر اسلام درباره برده‌داری
برده‌داری در عصر ظهور اسلاماسلام در زمانی ظهور کرد که برده‌داری بخشی جدایی‌ناپذیر از ساختار اجتماعی جوامع بود. بسیاری از افراد به‌دلیل جنگ‌ها، بدهکاری، یا آدم‌ربایی به بردگی گرفته میشدند. پیامبر اکرم(ص) در جامعه‌ای که بر اساس نابرابری طبقاتی شکل گرفته بود، با بردگان به‌عنوان انسان‌هایی برابر رفتار کرد و اساس نظام اسلامی را بر کرامت انسانی بنا نهاد. بردگی در اسلام برخلاف دیگر مکاتب، فرصتی بود برای شروع زندگی تازه و آغازی دوباره.
محدودسازی منابع برده‌داری
یکی از اقدامات اساسی اسلام، محدودسازی دلایل و شرایط برده‌گیری بود. درحالی‌که در جوامع پیش از اسلام، عوامل متعددی همچون بدهکاری یا فروش فرزندان برای برده‌گیری وجود داشت، اسلام تنها جنگ مشروع را به‌عنوان منبع بردگی مجاز دانست. این اقدام، گامی بزرگ در مسیر کاهش تدریجی برده‌داری بود. همچنین باید توجه شود که صرفا افرادی که در میدان جنگ حاضر شده بودند به بردگی گرفته میشدند و تهدیدی متوجه ساکنان در شهرها نبود.
برده گرفتن در مقابل برده گرفتن
بنا به گفته شهید مطهری: آیا اینکه اسلام به حکم سنّت اجازه داده که اسیر را برده بگیرید، از راه مقابله به مثل است؟ اگر امروز میان مسلمین و کفار- مثلًا اسرائیل- جنگ برقرار است آیا مسلمین مىتوانند اسیران اسرائیلى را شرعاً برده خودشان قرار دهند؟ در صورتى که اسرائیل اسراى مسلمین را برده نمىگیرد؟ بنا بر این فرضیه، خیر، یعنى ولىّ مسلمین حق ندارد این راه را انتخاب کند، چون در وقتى میتوانستند از آنها برده بگیرند که آنها هم برده مىگرفتند؛ آنها که برده نمیگیرند اسلام میگوید شما هم برده نگیرید.
آزادی تدریجی بردگان
اسلام آزادی بردگان را یکی از اعمال نیک و شایسته معرفی کرد. قرآن کریم در آیاتی متعدد، آزادسازی بردگان را به‌عنوان کفاره گناهان و راهی برای جلب رضایت الهی ذکر کرده است. زکات نیز به‌عنوان یکی از ارکان اقتصادی اسلام، به این امر اختصاص یافت. در واقع در هر بخش از احکام و اخلاق اسلامی نگاه میکنیم، فرصت و بهانه ای برای آزادی و توجه هرچه بیشتر به بردگان میبینیم.
بهبود شرایط زندگی بردگان
اسلام با وضع قوانینی سخت‌گیرانه، رفتار انسانی و اخلاقی با بردگان را الزامی کرد. بردگان در اسلام از حقوقی همچون غذا، پوشاک، و امنیت برخوردار بودند و مالکین ملزم به رعایت عدالت در قبال آنان بودند. همچنین، اسلام ازدواج بردگان و مالکین را مشروع دانست تا فرصتی برای ورود آنان به زندگی آزاد فراهم شود. همچنین بردگی فرصتی برای آموزش و آشنایی با دین و انسانیت میباشد.
سیره اهل‌بیت(علیهم السلام) در برخورد با بردگان
امام علی(ع) و عدالت برای بردگانامام علی(ع) به‌عنوان نمونه‌ای از عدالت و انسان‌دوستی، با بردگان به‌گونه‌ای رفتار میکرد که میان آنان و دیگر اعضای خانواده تفاوتی قائل نبود و بلکه به آنها بیشتر از دیگران توجه میکرد.امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام وارد بازار پیراهن‌فروشان شد و دو پیراهن خرید؛ یکی به قیمت سه درهم و دیگری به قیمت دو درهم. سپس فرمود: «قنبر! این پیراهن سه درهمی را بردار و بپوش.» قنبر با احترام گفت: «شما که بر منبر می‌روید و برای مردم سخن می‌گویید، سزاوارتر هستید که این لباس بهتر را بپوشید.»
حضرت فرمود: «تو جوانی و شور و نشاط جوانی داری. من از پروردگارم شرم می‌کنم که بر تو برتری بجویم. از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله شنیدم که فرمود: خدمتکاران خود را از همان چیزی بپوشانید که خود می‌پوشید و از همان غذایی بخورانید که خود می‌خورید.»
امام زین‌العابدین(ع) و آزادسازی بردگان
امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) در رفتار با بردگان و زیردستان، نمونه‌ای از کرامت و مهربانی بی‌نظیر بودند. در یکی از روایات آمده است که ایشان دو مرتبه یکی از بردگان خود را صدا زدند، اما او پاسخ نداد. در مرتبه سوم که پاسخ داد، امام پرسیدند: «آیا صدایم را نشنیدی فرزندم؟» برده گفت: «چرا، شنیدم اما چون از شما احساس امنیت داشتم، پاسخ ندادم.» امام فرمودند: «حمد خدایی را که مملوک‌های من را چنین قرار داد که از من احساس امنیت کنند.»
در داستانی دیگر، خادمی که ناخواسته سیخ داغ کباب را بر سر فرزند ایشان انداخت و باعث مرگ او شد، بلافاصله مورد عفو امام قرار گرفت. حضرت با مهربانی فرمودند: «تو تعمدی نداشتی» و او را در راه خدا آزاد کردند. این رفتار نه تنها روح خادم را آرام کرد، بلکه الگویی جاودانه از گذشت، شفقت، و کرامت انسانی به یادگار گذاشت.
برده‌داری مدرن
تعریف برده‌داری مدرنبردهداری مدرن به اشکال جدیدی از سوءاستفاده انسان از انسان اطلاق می‌شود که شامل قاچاق انسان، کار اجباری، بهره‌کشی جنسی، کار کودکان و تسلط بر اذهان انسانها است. بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی کار، بیش از 50 میلیون نفر در سراسر جهان قربانی اشکال فیزیک بالا هستند و از ارقام برده‌داری ذهنی و فکری اطلاعاتی در دست نیست.
نقش فضای مجازی در برده‌داری مدرنفضای مجازی، بستر جدیدی برای برده‌داری فراهم کرده است. قاچاق انسان و استثمار جنسی از طریق شبکه‌های اجتماعی، تنها نمونه‌هایی از این معضل جهانی هستند. این پدیده به‌دلیل ماهیت پنهان خود، کنترل و نظارت را دشوار کرده است.
مهاجرت و کار اجباری
مهاجرانی که به‌دنبال زندگی بهتر به کشورهای صنعتی می‌روند، اغلب به قربانیان برده‌داری مدرن تبدیل می‌شوند. این افراد در شرایط سخت و بدون دسترسی به حقوق قانونی، مجبور به کار در مزارع، معادن، و کارخانه‌ها می‌شوند.
نقد عملکرد غرب در موضوع برده‌داری
نقش غرب در برده‌داری تاریخیغرب به‌ویژه اروپا و آمریکا، بزرگ‌ترین عاملان برده‌داری در تاریخ بودند. بسیاری از کشورهای اروپایی نه‌تنها از تجارت برده سود بردند، بلکه با اعطای غرامت به مالکان بردگان، عملاً از پذیرش مسئولیت خود شانه خالی کردند.
تداوم برده‌داری در شکل مدرن
علی‌رغم لغو رسمی برده‌داری، کشورهای غربی با بی‌توجهی به اشکال مدرن آن، همچنان از این پدیده برای بهره‌برداری اقتصادی استفاده می‌کنند. بسیاری از قوانین این کشورها، از قربانیان قاچاق انسان حمایت کافی نمی‌کند.
نتیجه‌گیری
اسلام با نگاه انسانی و اصلاح‌گرایانه خود، برده‌داری را نه‌تنها محدود بلکه به‌تدریج از ساختار جوامع اسلامی حذف کرد. آموزه‌های قرآن و سیره اهل‌بیت(ع)، الگویی جامع برای برخورد با این پدیده ارائه می‌دهند که بر کرامت انسانی و عدالت تاکید دارند.در مقابل، غرب که خود مسبب اصلی بسیاری از مظاهر برده‌داری تاریخی و مدرن است، نه‌تنها در این زمینه ناکام مانده، بلکه با رویکردهای سودجویانه به تشدید بحران دامن زده است. برای ریشه‌کن کردن برده‌داری مدرن، لازم است که آموزه‌های انسانی اسلام با سیاست‌های عملی جهانی ترکیب شوند تا بتوان به‌سوی جهانی عاری از بی‌عدالتی حرکت کرد.
