بررسی نقش و جایگاه وقف در ایران در دوره تیموریان

وقف یکی از موثرترین اعمال به منظور سرمایه گذاری در زمینه علم و فرهنگ است. وقف می تواند امکانات لازم برای رشد فرهنگ و هنر را برای سایر افراد جامعه به ویژه قشر ضعیف جامعه فراهم آورد. وقف می تواند به خوبی، منابع مالی مورد نیاز برای رشد علم و فرهنگ را فراهم کند که این موضوع برای پیشرفت یک جامعه بسیار حیاتی می باشد. از دیر باز وقف در بین مردم مسلمان، رایج بوده است.

وقف در دوره حکومت تیموریان، رواج بسیاری پیدا کرد. سلاطین در حکومت تیموریان توجه ویژه ایی به آموزش داشتند و به همین دلیل با استفاده از وقف، منابع مالی آن را فراهم می کردند تا افراد جامعه بتوانند پیشرفت کنند. با این کار از دانشمندان و علم آموزان حمایت می کردند و شرایط را برای کسب علم و فرهنگ برای این گونه افراد، مناسب می نمودند.

بدیهی است که سرمایه گذاری بر روی دانشمندان و علم آموزان می تواند زمینه رشد و پیشرفت کشور را نیز فراهم کند. در دوره تیموریان، درآمد حاصل از موقوفات در امور عام المنفعه به کار گرفته می شد. همچنین بخشی از درآمد آن نیز به دستگیری از افراد تهی دست اختصاص داده می شده است. در دوره تیموریان، ساخت حمام، بیمارستان، مدارس، جاده ها و پل ها از دیگر اقداماتی بود که به واسطه وقف انجام می گرفت.

یکی از موقوفه های معروف در آن دوران، بیمارستان عضدی است که در بغداد دایر است. علاوه بر این، دانشگاه های نظامیه بغداد و نیشابور هم از موقوفه های مهم در آن برهه از تاریخ، به حساب می آیند. در دوره تیموریان در شهرهای خراسان، شیراز، اصفهان و تبریز بیشترین موقوفه ها انجام شد که شامل مساجد، مدارس، حمام و کاروان سرا در بین شهرها می شد. در ادامه سیر وقف از دوران قبل از حکومت تیموریان تا دوران حکومت تیموریان را مورد بررسی قرار می دهیم.(1)

سیر وقف از دیرباز تا وقف در دوره تیموریان

سنت وقف در کشور ایران از قدیم الایام رواج داشته است. به طوری که طبق شواهدی که دیده شده حتی در دوران سامانیان نیز وقف انجام می گرفته است. پس از دوره سامانیان در دوره سلجوقیان نیز سنت وقف وجود داشته است. در دوره سلجوقیان، سلطان سنجر برای امور وقف، مواردی را در نظر گرفته بود و وظایف متولی وقف را به طور واضح مشخص کرده بود تا اوقاف مورد نظر در مسیر درست قرار گیرند.

پرداختن به امور وقف در این دوره به قدری جدی بود که سبب شد مدارس و مراکز آموزشی با نام نظامیه ایجاد شود و در نظامیه ها، اوقاف متعددی در نظر گرفته شود. وقف نامه ربع رشیدی از معروف ترین موقوفات در این دوره از تاریخ است که باعث ایجاد یک شهر دانشگاهی بی نظیر در آن زمان شد. (1) و (2)

مسئله وقف در دوره تیموریان، رونق فراوانی گرفت. پادشاهان تیموری به امور وقف بسیار تمایل نشان می دادند به همین دلیل در آن دوره از تاریخ، در زمینه های مختلفی مانند مساجد، مدارس و مراکز آموزشی و خانقاه ها، سنت وقف انجام می شد. یکی از موقوفات بسیار مهم در دوران تیموریان، مسجد امیر چقماق در یزد است. امیر جلال الدین چقماق شامی، بانی وقف این مسجد است که سبب شد در این مسجد دروس علوم دینی آموزش داده شود.

از مکان های دیگر که در دوران تیموریان، وقف به آن تعلق گرفت، مدرسه است. موقوفات مربوط به مدارس در دوره تیموریان بسیار زیاد بودند و بیشتر مربوط به شهرهای یزد، هرات و بلخ می شدند؛ به این خاطر که رواج علم و دانش در شهرهای یزد، بلخ و هرات بیشتر از سایر شهرها بود و از تحصیل در مدارس استقبال می شد.

وزیر سلطان حسین تیموری، با نام امیر علی شیر نوایی، یکی از موقوفات مهم در دوره تیموریان را با نام مدرسه اخلاصیه، وقف نمود. در این مدرسه هم به مدرسان و هم به شاگردان برتر، مستمری پرداخت می شد. از آنجا که در دوره تیموریان به علم و کسب دانش، اهمیت ویژه ایی داده می شد، سعی می کردند که با پرداخت مستمری به شاگردان برتر، افراد را تشویق به کسب علم و دانش نمایند و برای یادگیری علوم، ارزش بیشتری قائل شوند. (1) و (3)

وقف خانقاه‌ها در دوران تیموریان

به غیر از مدارس و مساجد، وقف خانقاه ها نیز در دوران تیموریان بسیار مرسوم بوده است. افراد فقیر و بینوا اکثرا به خانقاه ها رجوع می کردند؛ به همین دلیل وقف در خانقاه ها به منظور خدمت به خلق و کسب ثواب اخروی، رواج بیشتری داشت. افراد متمول علاقه داشتند که با وقف در خانقاه ها برای افراد فقیر و بی پناه، امکانات خوبی فراهم آورند و از این طریق علاوه بر کمک به افراد مستمند، از ثواب اخروی این عمل نیز بهره مند شوند.

در خانقاه ها، آموزش رایگان به علاوه غذا و جای خواب به افراد تهی دست ارائه می شد. از خانقاه های معروف در دوره تیموریان، خانقاه اخلاصیه است. در این خانقاه معروف، به افراد مسکین و فقیر نیز غذا داده می شد. امیر علی شیر نوایی، برای کمک به این خانقاه، باغ ها، چشمه ها، مستغلات و دکان های زیادی را وقف کرد تا همگی صرف بهبود وضعیت فقرا شوند.

علاوه بر این، تیمور، بنیانگذار حکومت تیموریان برای علما و شیوخ ارزش و احترام زیادی قائل بود. به همین دلیل با در نظر گرفتن موقوفات زیاد، امکانات لازم برای این افراد و طلبه ها را فراهم می نمود. همچنین به وزرای خود دستور می داد هیچ گاه اموال موقوفه را وارد خزانه او نکنند. تیمور به دیدار افراد عالم و شیوخ می رفت و برای آن ها وقف هایی را در نظر می گرفت تا این افراد بتوانند به خوبی به سایرین خدمت رسانی نمایند.

بعد از تیمور، شاهرخ نیز پادشاه علم دوست حکومت تیموریان بود که موقوفات زیادی را انجام داد. با این موقوفات توانست امکانات آموزشی لازم برای دانشمندان و علم آموزان فراهم کند. کتابخانه های زیادی را نیز وقف کرد و کتابخانه خود را نیز وقف مدرسه شاهرخیه نمود. شاهرخ، کتاب های بسیار نفیسی در این کتابخانه قرار داد تا در دسترس علم آموزان قرار گیرد و موجب گسترش و توسعه علم و دانش شود.

مدرسه شاهرخیه در هرات نیز توسط شاهرخ در سال 815 هجری قمری وقف شده بود و در آن زمان بسیار مشهور بود. به طوری که شاهرخ توانست با این کار، هرات را به عنوان مرکز فرهنگ آسیا قرار دهد. علاوه بر این، پسر شاهرخ هم کتابخانه عظیمی را بنا نمود که نسخه های به جا مانده از آن نشان دهنده ترقی و پیشرفت در کتاب سازی و هنر تذهیب در ایران هستند. این کتابخانه به نام کتابخانه بایسنقر معروف است. (1) و (3)

الغ بیک که یکی دیگر از فرزندان سلطان شاهرخ بود نیز در سمرقند، املاک و مزرعه های زیادی را وقف کرد. درآمد این موقوفات بسیار زیاد بود و پس از پرداخت هزینه ها، درآمد آن در خزانه خانقاه و مدرسه پس انداز می شد. تا این درآمد صرف امورات مربوط به مدرسه و خانقاه شود. الغ بیک، یک رصدخانه در سمرقند تاسیس کرد که در آن یک کتابخانه بزرگ نیز بنا نمود.

الغ بیک، برای اداره این رصدخانه و کتابخانه آن نیز املاک زیادی را وقف کرد. الغ بیک در شهرهای مربوط به ماوراء النهر، مدارس، صومعه و مساجد زیادی را ساخت و کتابخانه ایی را برای آن ها در نظر گرفت و کتاب های گرانقدری را نیز در آن وقف کرد. همچنین کتابخانه ایی را در چهارسوق شهر بخارا تاسیس کرد.

سلطان حسین نیز در دوره تیموریان در زمینه وقف فعالیت داشت. سلطان حسین موقوفاتی مانند حمام و کاروان سرا را برای مدرسه و خانقاه در نظر گرفت. درآمد حاصل از کاروان سرا و حمام به شاگردان مدرسه و خانقاه اختصاص داده می شد تا در پیشرفت علم و دانش بهره گیری شود. پادشاهان حکومت تیموریان، فرمان معافیت موقوفات از عوارض دولتی را نیز صادر کرده بودند تا بتوانند شرایط بهتری را نیز برای رشد علم و فرهنگ در جامعه فراهم نمایند.

به طور کلی می توان گفت شاهزادگان در دوره تیموریان، علاقه فراوانی به وقف داشتند و سنت وقف را در اولویت کارهای خود قرار می دادند. به خصوص وقف کتابخانه های بزرگ از مشخصه های حکومت تیموریان است.

این موضوع نشان می دهد که حکومت تیموریان به علم و دانش و گسترش آن بسیار علاقمند بودند و به رشد علم و فرهنگ در جامعه خود، توجه ویژه ایی داشتند. این علاقمندی به سنت حسنه وقف، نسل به نسل در حکومت تیموریان منتقل شده است و سبب ایجاد موقوفه های زیاد در آن زمان گردیده است. (4)

کتابخانه های وقف شده در دوران تیموریان

کتابخانه های وقف شده در دوران تیموریان بسیار زیاد هستند. شاهان و شاهزادگان تیموری علاقه به وقف کتابخانه داشتند و به همین در این دوره علاوه بر موقوفات مختلف، کتابخانه های موقوفه بسیار زیادی دیده می شود. برخی از کتابخانه های وقف شده در دوره تیموریان در زیر آورده شده است. این کتابخانه ها جزء معروفترین کتابخانه های تیموریان هستند که قبلا از آن ها یاد شد و در اینجا به صورت اجمالی، نام آن ها آورده شده است:

کتابخانه شاهرخ

کتابخانه بایسنقر

کتابخانه الغ بیک

کتابخانه خلیل سلطان

کتابخانه پیر محمد بن عمر شیخ

کتابخانه سلطان حسین میرزا بایقرا

کتابخانه امیر نظام الدین علی شیر نوایی

کتابخانه مولانه عبد الرحمن جامی

کتابخانه بدیع الزمان میرزا

کتابخانه فریدون حسین میرزا

کتابخانه خواجه افضل الدین محمود بن ضیاء الدین محمد کرمانی

کتابخانه گوهر شاد

علاقه فراوان شاهان تیموری به علم و فرهنگ سبب شده است تا رشد و توسعه کتابخانه های موقوفه در این دوره از تاریخ بسیار زیاد شود. این کار اثر ویژه ایی نیز بر مردم و افراد جامعه در آن روز داشت و افراد را به مطالعه و کسب علم تشویق می کرد. (5)

نتیجه گیری و جمع بندی

در پایان باید گفت وقف از دوران قدیم در ایران اسلامی وجود داشته است به خصوص در دوره تیموریان، با توجه به اعتقاد پادشاهان تیموری به وقف و توجه آن ها به این مسئله، سنت وقف رونق بیشتری پیدا کرد. علاوه بر این، در قرآن کریم نیز همواره به انفاق اموال در راه خدا تاکید شده است.

به همین دلیل همواره افراد خیر تمایل داشته اند که در این سنت حسنه شرکت کنند. با توجه به آثار مادی و معنوی وقف بر زندگی افراد، این موضوع از دیرباز تا کنون مورد توجه افراد قرار داشته است و توانسته است تاثیرات مثبتی نیز بر رشد علم و فرهنگ در جامعه داشته باشد؛ به طوری که افراد محروم نیز بتوانند از امکانات لازم برای کسب علم و دانش بهره ببرند.

پی نوشتها