تأمین مالی توسعه حرم امام رضا (ع) از طریق مشارکت در اوراق وقف و قرض الحسنه

طی تحقیقاتی که در زمینه ترمیم این مکان مذهبی توسط برخی از خیرین و زائران این مکان صورت گرفته است، این افراد تمایل خود را به شرکت در این بهسازی و مرمت به جهت ترمیم فضای پیرامون حرم امام رضا آن هم از طریق مواردی همچون قرض الحسنه، خرید اوراق وقف و موارد دیگر اظهار داشته اند.

طی این نظرسنجی در خصوص مشارکت در این امر مهم از بین 240 نفر از افراد شرکت کننده حدود 57 درصد از این افراد با خرید اوراق وقف موافق بوده و 48 درصد از این افراد نیز موافق با مشارکت در قرض الحسنه بودند.

در حال حاضر حدود 20 سال از شروع پروژه به سازی این مکان مذهبی می گذرد، اما متاسفانه تنها 45 درصد از این فضا بازسازی شده و با توجه به تلاش های مسئولین در این زمینه به دلیل وجود برخی از عوامل مهم همچون نبود منابع مالی کافی، بازسازی این مکان پیشرفت چندانی نداشته است. (1)

برای بازسازی فضای اطراف این مکان مقدس باید وجوه مالی کافی در اختیار باشد تا بتوان فضاهای عمومی مانند خیابان، فضاهای سبز، معابر، پارکینگ و غیره را بازسازی کرده و به ترمیم آن پرداخت. خوشبختانه یکی از روش های مناسبی که به جهت تامین این وجوه مالی در نظر گرفته شده، کمک های افراد خیرخواه بوده که موجب شده است شرایط به سازی این مکان سرعت بیشتری پیدا کند.

علاوه بر کمک های خیرخواهانه مردم از سراسر کشور، شهروندان این مکان مذهبی نیز با میل و علاقه خود به صورت داوطلبانه در مشارکت مالی این مکان مقدس شرکت کرده که این امر موجب شده است بسیاری از کارهای عملیاتی در این شرایط به خوبی انجام شود. با این اوصاف می توان با در نظر داشتن یک الگو و روش صحیح به جهت تامین مالیات این مکان علاوه بر کاهش هزینه های ایجاد شده به روند سریع بهسازی این فضا نیز کمک کرد.

تحقیقات خارجی و داخلی در خصوص تأمین مالی توسعه حرم امام رضا (ع)

بر این اساس تحقیقات داخلی و خارجی در زمینه تامین مالی به جهت توسعه فضای حرم امام رضا صورت گرفته است که شامل موارد زیر است:

پژوهش های داخلی

جناب آقای شهابی در یکی از مقالات خود در خصوص این امر به بررسی اصلی ترین اجزای کالبدی یک شهر پرداخت و طی آن به این موضوع اشاره کرد که رابطه نزدیکی بین ماندگاری و موقوفه بودن وجود داشته و جدا از ارزش والای این مکان مذهبی در زمینه های مختلف اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی، تشکیل فضای عمومی و کالبد شهری برای این مکان یکی از موضوعات مهم به شمار می رود که در پژوهش شهرسازی وجود دارد.

پژوهش های خارجی

آقای حسنین در یکی از مقالات خود به بررسی مقایسه عملکردی صندوق های سرمایه گذاری مربوط به املاک و مستغلات اسلامی پرداخت و برای تکمیل تحقیقات خود منابع مختلفی همچون بانک مالزی و کمیسیون اوراق بهادار همچون آلفا و شاخص شارپ را مورد بررسی قرار داد و طی تحقیقات خود به این نتیجه رسید که فرقی ندارد صندوق های املاک و مستغلات به صورت اسلامی و یا متعارف باشد. در هر صورت این امر منجر به پوشش ریسک ناشی از بحران مالی شده و می تواند به عنوان گزینه ای مناسب به جهت سرمایه گذاری شناخته شود.

چگونگی تامین مالی مناسب برای فضاهای شهری

بخش تامین مالی که شهرداری ها برعهده دارند، دارای پیچیدگی های مخصوص به خود بوده و از طرفی متولیان شهری باید درآمدهای خود را از نظام شهر و شهروندان تامین سازند و از طرف دیگر منبع درآمد نیز باید به گونه ای باشد که فرایند حرکت شهر به سمت توسعه پایدار شهری با خطر روبرو نشود و فرصت زندگی علاوه بر نسل هایی که در زمان حال زندگی می کنند برای نسل های آینده نیز حفظ شود.

موضوعی که در خصوص تامین مالی برای هر شهر وجود دارد، در راستای توسعه پایدار و یا راهبرد مربوط به توسعه شهری مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در واقع بیشتر این مباحث مربوط به تامین مالی مناسب به جهت فضای عمومی شهری مورد بررسی قرار می گیرد. در حالت کلی استمرار در افزایش درآمدها و تولید کالاها و خدمات در آینده باید به گونه ای انجام شود که علاوه بر حفظ کیفیت محیط زیست شهری، رفاه مردمان و شهروندان یک شهر نیز کاهش پیدا نکند و درآمدهای شهرداری باید دو خصیصه تداوم پذیری و حفظ کیفیت محیط زیست و فضای شهری را برخوردار باشد. (1) و (2)

تامین مالی اسلامی به چه صورت انجام می شود؟

در حالت کلی تامین مالی اسلامی را می توان به سه دسته زیر تقسیم کرد:

فروش کالا و خدمات

جذب سرمایه

جذب کمک های مردمی

با توجه به حالت های تامین مالی اسلامی حال ابزارهایی که به جهت تامین مالی اسلامی در نظر گرفته می شوند به دو بخش انتفاعی و غیرانتفاعی تقسیم می شوند که اوراق وقف و قرض الحسنه جزو ابزارهای غیرانتفاعی به شمار می روند. بخش انتفاعی نیز شامل عقود معاملاتی و مشارکتی است که عقود معاملاتی دارای سودی مشخص و ثابت بوده و عقود مشارکتی سود قطعی و مشخصی ندارند.

مراحل مشارکت به سازی بافت فرسوده به چه صورت است؟

به طور کلی تصمیم گیری به جهت مشارکت در بهسازی بافت فرسوده در دو مرحله انجام می شود:

تصمیم گیری برای مشارکت یا عدم مشارکت

میزان مشارکت

عوامل موثری که می تواند بر تصمیم گیری اولیه موثر شناخته شود می تواند با عوامل موثری که برای مرحله دوم مطرح می شوند متفاوت باشد، به همین جهت یک مرحله ای دانستن این تصمیم گیری می تواند منجر به عدم شناسایی عواملی شود که در نهایت منجر به عدم تمایل پرداخت خواهد شد. (3)

نتایج تحقیقات در خصوص تامین مالی توسعه حرم امام رضا

به جهت تمایل افراد به خرید اوراق وقفی برای بازسازی و به سازی بافت فرسوده فضای اطراف حرم امام رضا با دو گروه از افراد که یکی از گروه ها شامل افراد زائر و دیگری افراد مجاور حرم بود مصاحبه شد و از بین 257 نفری که در این مصاحبه شرکت داشتند 17 پرسش نامه به دلیل ناقص بودن و درک نکردن صحیح سوالات حذف شده و در مجموع 240 پرسش نامه معتبر از این تعداد حاصل شد.

37 درصد از افراد پاسخگو در این مصاحبه زن بوده و 63 درصد از آن ها مرد عنوان شدند و میانگین سنی پاسخگویان 40 سال عنوان شد که تحصیلات کارشناسی داشته و تعداد خانوار هر یک میانگینی حدود 4 نفر بود.

حدود 43 درصد از این افراد تمایلی به مشارکت در خرید اوراق وقفی نداشته و 67 درصد از افراد نیز تمایلی به مشارکت نداشتند و معترض بودند که بازسازی و بهسازی این آستان مقدس باید توسط شهرداری انجام شود و مسئولین رسیدگی به این امر مسئولین آستان مقدس و شهرداری عنوان شدند که عنوان کردند که آنها منابع کافی داشته و می توانند خود به ترمیم این آستان بپردازند.

به جهت بررسی و مشارکت افراد در نظرسنجی برای تامین بافت فرسوده از روش دو مرحله ای همکن استفاده شده بود و از بین افرادی که تمایل به خرید اوراق وقف داشتند 137 نفر پاسخگو بودند و بیشترین انگیزه مختلف برای تمایل به پرداخت را رضایت خدا و اجر اخروی دانسته و برخی دیگر خدمت به زائرین امام رضا و کمک به بهبود شرایط محیط پیرامون حرم و سهولت تردد را به عنوان انگیزه خود برای تمایل به پرداخت انتخاب کرده بودند. (4) و (5)

نتیجه گیری و پیشنهاد به جهت تامین مالی توسعه حرم امام رضا (ع)

نتایج برآورد الگو نشان داد که متغیر اعتقاد به وقف 99 درصد بر تصمیم به جهت مشارکت و میزان مشارکت تاثیر داشته و وضعیت اقتصادی 99 درصد بر تصمیم مشارکت و 95 درصد بر میزان مشارکت موثر بوده است. حس تعلقی که نسبت به شهر مشهد وجود داشته 99 درصد بر میزان مشارکت و 95 درصد بر تصمیم برای مشارکت تاثیر داشته است و میانگین تمایل به خرید اوراق وقف به جهت به سازی فضای پرامون حرم برای هر پاسخ دهنده چیزی حدود 1.660.00 ریال به دست آمد.

حال نتایج به دست آمده از متغیر اعتقاد به قرض الحسنه 99 درصد بر تصمیم به جهت مشارکت و میزان مشارکت تاثیر داشته است و حس تعلقی که نسبت به شهر مشهد وجود داشته 99 درصد بر میزان مشارکت و 95 درصد بر تصمیم برای مشارکت تاثیر داشته است.

اعتقاد به قرض الحسنه به نهادها و آگاهی اجتماعی با 99 درصد اثر مثبت و معنادار برای تمایل به خرید قرض الحسنه عنوان شده است. در نهایت با در نظر گرفتن موارد دیگر میانگین تمایل به خرید قرض الحسنه به جهت بهسازی فضای پیرامون حرم امام رضا برای هر پاسخ دهنده چیزی حدود 7.450.000 ریال به دست آمد. (6)

با توجه به نتایجی که از این پژوهش به دست آمد، ظرفیت استفاده از قرض الحسنه و اوراق وقف به جهت تامین مالی بافت فرسوده پیرامون حرم وجود داشته و نزدیک به نیمی از زائران و مجاورین اطراف حرم به جهت خرید اوراق وقف و بیش از نیمی از زائرین و مجاوران حرم برای قرض الحسنه تمایل نشان داده اند.

اکثریت افراد شرکت کننده در این پژوهش به بازسازی این مکان مذهبی و مقدس پاسخ مثبت داده و افرادی بوده اند که با قرض الحسنه آشنایی داشته و از مشکلات بافت فرسوده حرم اطلاع داشتند و جزو افرادی به شمار می رفتند که نسبت به خدمت به زائرین حرم امام رضا علاقه نشان دادند. هر چه اعتقاد افراد به قرض الحسنه و وقف بیشتر بوده احتمال شرکت افراد و میزان پرداختی افرادی که در این مشارکت حضور داشتند افزایش پیدا کرده است.

با آشنا کردن افراد بیشتر با موضوع قرض الحسنه و وقف و تماشای آثار این امر در محیط شهری و اجتماعی و از همه مهم تر آثار اخروی تمایل افراد به جهت مشارکت در این امر نیز بیشتر خواهد شد، با این حال بی اعتماد بود افراد به نمادهای شهری و محلی نیز جزو عوامل موثر به جهت عدم شرکت افراد در این امر عنوان شده است (5) و (6).

ایجاد اعتماد افراد نسبت به مدیریت شهری می تواند به بهبود مشارکت آن ها در راستای بهبود محیط شهری گامی مهم و اساسی به شمار رود؛ با این وجود وضعیت اقتصادی و سطح درآمد افرادی که در این پژوهش شرکت کرده بودند نیز می تواند تاثیر مثبتی بر روی مشارکت آن ها داشته باشد، به همین دلیل برای ظرفیت تامین مالی با کمک وقف و قرض الحسنه بهتر است به گروهی از افراد که دارای درآمدی متوسط به بالا هستند توجه بیشتری شود.

حس تعلق نسبت به شهر و محیط زندگی متغیری است که اثر معنادارای را بر روی مشارکت های مردمی خواهد گذاشت و برانگیختن حس تعلق به محیط زندگی برای ساکنین و حس تعلق معنوی برای زائرین می تواند منجر به افزایش مشارکت افراد در این امر مهم شود تا هر چه زودتر به سازی این مکان مذهبی با موفقیت به سرانجام رسد.

پینوشتها

اسماعیل زاده، حسن؛ صالح پور، شمسی؛ اسماعیل زاده، یعقوب. (1393) . عوامل موثر بر مشارکت در سازماندهی بافت های فرسوده شهری (مطالعه موردی: محدوده دولتخواه جنوبی) . فصلنامه جغرافیا، 12 (43) ، 141-127.
جعفرزاده نجار، مرتضی؛ جنتی، مینا. (1390) . تامین مالی از طریق انتشار اوراق مشارکت؛ فرصت ها و تهدیدها نمونه موردی طرح نوسازی و بهسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر حضرت رضا (ع) ، اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران
خاکساری، علی. (1383) . احیای اقتصادی مراکز شهرها و بافت های قدیمی. نشریه هفت شهر، 5 (15) ، 133-125.
شرزه ای، غلامعلی؛ ماجد، وحید. (1390) ، تامین مالی پایدار شهر؛ چگونگی تامین مالی به منظور توسعه پایدار شهری، فصلنامه مدیریت شهری، 9 (شماره ویژه نامه) ، 299-316.
شهابی، محمدرضا. (1383) . مبانی و چارچوب نظری تاثیر وقف در شکل گیری فضاهای شهری، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 19 (1) ، 150-135.
فاضلیان، سید محسن؛ کاوند، مجتبی؛ اسمعیلی گیوی، حمیدرضا. (1387) . ارائه الگوی تامین مالی وقف با استفاده از انتشار اوراق قرضه اسلامی صکوک انتفاع، راسخون.