از همان زمانی که فلسفه ی یونانی، عمدتاً از راه ترجمه، به جهان إسلام راه یافت و تنه ی أصلی فلسفه ی مسلمانان را تشکیل داد، گفتگوها درباره ی روائی و ناروائی و تحسین و تقبیح آن آغاز شد.

میرزا محمد طاهر نصرآبادی، تذکره نگار معروف عصر صفوی، درباره ی شیخ بهائی گفته است: «در تزکیه ی نَفس و تصفیه ی باطن عَدیل نداشت». (1)

پس از شیخ بهائی درباره ی او و مشرب و مرامش، سخنان ضد و نقیض بسیار گفته شده و - مانند دیگر مردان بزرگ - هاله ای از مُدَّعیات غریب و گزافه گوئی های خِرَدناپذیر شخصیّت او را در میان گرفته است. برخی، از سَرِ...

پیش از این دیدیم که شیخ علی مِنشار، عالِم فاضل جَبل عاملی که شیخ الإسلام اصفهان بود، زمینه ساز پایگاه یافتن پدر شیخ بهائی در دستگاه صفویان شد.

کلیک کاشانی (ف‍ـ: 1061 ه‍. ق.) در بیتی معروف و حکیمانه اندرز می داد که «طَبعی به هم رسان که بسازی به عالَمی ... یا همتی که از سر عالَم توان گذشت».

سنت إلهی در باب این سَره مَرد نادره کار نیز جاری شد و به تعبیر «مرسوم» و - در این مقام - «دُرُست» برخی پیشینیان، جهانی از او یتیم مانْد.

آن آزادی و بی تَعَلُّقی که در عالَم عرفان و «رندی» و «قَلَندری» و خاک نشینی موج می زد، هم با طبع بلند و دل دریاوش بهاءالدین محمد ملائمت داشت، و هم نقطه ی مقابل تعلُّقات عفونت بار دنیاپَرستانه و پَستی بود...

احتمالاً نخستین منصب رسمی و حکومتی شیخ بهائی، شیخ الإسلامی هرات بود که از سوی شاه طهماسب صفوی بدو تفویض گردید. (1) دانستیم که پدر شیخ بهائی، شیخ حُسَین بن عبدالصَّمَد نیز سالها شیخ الإسلام هرات بوده است....

بهاءالدین محمد در خانواده ای فرهنگی و دینی و علمی پا به عرصه ی وجود نهاد و زیر سایه ی پدری دانشور به سر بُرد که از بزرگترین عالمان شیعی زمان خود بود.

اگر بخواهیم نام و تبار شیخ بهائی را به شیوه ی تذکره نویسان و سرگذشت نگاران قدیم بیاوریم، بناگُزیر باید گفت: