بهداشت و تندرستی از دید جرجانی در ذخیره خوارزمشاهی

انسان تنها موجودی است که دارای عنصر اندیشه وقوه ناطقه است و این نیز خود مدیون چیزی دیگر نیست غیر از زبان و یا به عبارت نص صریح قرآن " علمة البیان " و امروزه می دانیم که همه پیشرفت های انسانی در حیطه های مختلف علم نتیجه انتقال دانش های بشری است که خود عصاره اندیشه قرن های متمادی است و این انتقال میسر نبوده مگر بوسیله یاردیرین انسان یعنی کتابت و نوشتار.
در میان سخن ها و نوشته های بشری برخی از آنها دارای اندیشه ای برتر نسبت به سایر مکتوبات بوده که مردمان در طول قرن های متمادی آنها را شایسته ضبط و ثبت دانسته و در فاصله زمانی معین به کرات مقید به کتابت نموده اند. (1)
یکی از این اندیشه های برتر دائرة المعارف بزرگ پزشکی بنام ذخیره خوارزمشاهی است که گران سنگ ترین ، برجسته ترین، مشهورترین و بزرگترین تألیف حکیم سید اسماعیل جرجانی است و در بین آثار ایشان کتاب مادر است و نیزبهترین عامل اشتهار جرجانی به عنوان پزشکی برتر در تاریخ پزشکی ایران و اسلام می باشد.(2)
سید اسماعیل جرجانی[ ملقب به زین الدین متولد جرجان ( 433ه.ق) و متوفی به مرو (531ه.ق) ] دانشمند بزرگ ایرانی ، درحدود یک صد سال بعد ازابوعلی سینا در عرصه علوم پزشکی ایران ظاهر گشت و تاثیر بسیار عمیقی بر زبان و دانش پزشکی ایران از خود باقی گذاشت . کتاب ذخیره خوارزمشاهی که توسط وی به زبان فارسی نگاشته شده علاوه بر این که دائرة المعارف بزرگی درعلم پزشکی است ، احیاء کننده زبان پارسی و زبان علمی پارسی است و آغازگر راهی برای سایر دانشمندان تا آثار علمی خود را که در گذشته به زبان عربی می نگاشتند از این به بعد به زبان پارسی تألیف نمایند.جرجانی در این کتاب با ارزش با به کاربردن اصطلاحات علمی به فارسی مهمترین خدمت را به این زبان نموده است. بطوری که الگود ( Elgood) مورخ تاریخ پزشکی ایران ، این کتاب را هم ردیف و هم ارزش شاهنامه فردوسی دانسته و همان اهمیتی را که شاهنامه فردوسی برای ادبیات و تاریخ ایران دارد برای این کتاب قائل است.( 3)
جمع آوری دیگر دانش های پزشکی آن زمان و تدوین آن به صورت یک دائرة المعارف علوم پزشکی خدمت دیگر جرجانی است بطوری که خودش در مقدمه کتابش اشاره کرده است "......و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانستن از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست و اگر چه اندرعلم طب بسیار کتاب های بزرگ کرده اند ، لکن هیچ کتابی نیست که طبیب از آن کتاب به کتاب های دیگر مستغنی گردد ...." (4)
کتاب ذخیره شامل ده جلد با عناوین ذیل می باشد:
کتاب اول در بیان حد علم طب و منفعت آن ، شناخت اخلاط چهارگانه و مزاج ها و نیز تشریح اندام ها.
کتاب دوم در شناخت امراض گوناگون.
کتاب سوم در تدبیر نگهداری تندرستی ، خواب و بیداری ، حرکت و سکون و شناخت امراض نفسانی.
کتاب چهارم در چگونگی حال بیماران در هر بیماری.
کتاب پنجم در اقسام تب و علایم و اسباب معالجات آن.
کتاب ششم در چگونگی علاج بیماری های هر عضو.
کتاب هفتم در بیان آماس ها ، زخم ها و چگونگی شکافتن و داغ کردن و معالجه تباه شدن اندام و تدبیر شکستگی.
کتاب هشتم در بیان چگونگی پاک نگه داشتن پوست.
کتاب نهم در بیان زهرها ، پادزهرها ومنافع اعضای حیوانات.
کتاب دهم در باب مجموعه دستورات تهیه دارو ها می باشد.( 5)
جرجانی در تنظیم کتاب ذخیره مطالب آن بخش را ذکر وسپس به ترتیب به تشریح مطالب می پردازد از جمله به مسئله بهداشت وتندرستی و پیشگیری از ابتلاء به بیماریها توجه خاصی مبذول داشته وحتی بخش هایی از آثار خود را به این موضوع اختصاص داده است.(6)
در باب بهداشت دهان و دندان وبیماری های آن و روش درمان آنها اشارات دقیقی نموده و به ذکر گیاهان داروئی و داروهای مرکب گیاهی جهت حفظ بهداشت و بیماری های دهان و دندان پرداخته است. ( 7)
در کتاب هشتم جرجانی مسائل بهداشت مو و ناخن ومباحث آرایشی ، بهداشتی را مورد توجه قرارداده و بطور مفصل توضیح داده است.
در مورد بهداشت آب جرجانی از پزشکان بسیار مطلع بوده و خواص آب ها را شناخته و ضمن شمارش 16 نوع آب در کتاب سوم ، در تدبیر بصلاح آوردن آب ها سخن می راند و پنج روش علمی و عملی را جهت تصفیه آب تشریح نموده است.
جرجانی سته ضروریه یا اصول ضروری ششگانه را برای حفظ تندرستی انسان از مباحث بسیار ارزشمند شمرده و به طور مبسوط به شرح آن پرداخته است
دیدگاه های آن حکیم والا مقام در این مورد بطور مختصر بشرح ذیل است:

1 – هوا و آب

الف – هوا
ایشان برای هوا ارزش بخصوصی قائل بوده و نقش هوای سالم را در حفظ سلامتی قابل توجه دانسته و هوای سالم و تمیز را هوای نیک یا هوای صافی می داند که هیچ چیز غریب با وی آمیخته نشود.از نظر وی هوا در ایجاد نشاط و جلوگیری از خستگی و افزایش سطح قوتها و انرژیها وتنظیم حالات روحی و روانی نقش قابل توجهی دارد و هوای غلیظ را در کندی حواس وکسلی مردم و هوای تیره را در دشواری تنفس موثر می داند.
ب- آب
آب سالم نقش عمده ای در حفظ سلامتی بازی می کند سلامت آب وابسته به رنگ و بوی و طعم ، کدورت و شفافیت و سبکی و سنگینی آن دارد. جرجانی این خواص را خوب شناخته و تحت عنوان " طریق آزمودن آب ها " برشمرده است . و همانطور که ذکر شد روش های تصفیه آب را نیز برشمرده است.

2- غذاها

خوردنی ها و آشامیدنی ها اهمیت خاصی در حفظ سلامتی دارند که موضوع فوق راجرجانی به انحاء مختلف در چندین جا از کتابش توضیح داده است.

3- حرکت و سکون

حرکت برای حیات بشر ضروری می باشد و استراحت و سکون پس از آن نیز برای تمدد قوا حیاتی و ضروری می باشد.
جرجانی در بحث حرکت به " ریاضه" یا ورزش توجه می نماید و نقش ورزش های مختلف را در حفظ سلامتی متذکر می گردد او همچنین به مبحث " دلک" یا ماساژ و اهمیت آن برای حفظ سلامتی و درمان بیماری هامی پردازد و نکات جالبی را در رابطه با ماساژ ورزشکاران قبل و بعد از تمرینات ورزشی بیان می کند.

4- خواب و بیداری

تعادل خواب و بیداری در حفظ سلامتی و درمان بیماری ها اهمیت دارد نکات قابل توجه تدابیر خواب و بیداری را جرجانی در گفتار پنجم از کتاب سوم به شکل مبسوط مورد توجه قرار داده است.

5- احتباس و استفراغ

حکیم جرجانی موارد استفراغ را شامل اسهال ، قی ، ادرار بول ، فصد ، حجامت ، زالو ، ادرار عرق ، مخاط آوردن یا خلط آوردن ، لعاب آوردن ، حقنه و جماع می داند.

6- اعراض نفسانی

حالات روحی و روانی یا اعراض نفسانی از دیدگاه حکیم مهمترین نقش را در حفظ تندرستی و درمان بیماری ها بر عهده دارند زیرا به سرعت هرچه تمام تر قوا و افعال را تحت تاثیر قرار می دهد این در حالی است که دیگر سته ضروریه برای اثربخشی احتیاج به زمان دارند.
جرجانی معتقد است بر اطبا لازم است که منافع و مضرات حالات روحی و روانی مختلف اعم از شادی و غم ، ترس و خشم و ...... را بشناسند تا بتوانند با بیماری ها مبارزه نمایند و تندرستی را به فرد باز گردانند.( 8)
با توجه به اینکه درده های اخیر به مسائل بهداشت و تندرستی و پیشگیری اهمیت فراوان قائل شده اند و این موضوع، ژرف نگرشی اندیشمند قرن پنجم و ششم ایرانی اسلامی را می رساند که چه بسا مسائل بهداشت دهان و دندان ، پوست و مو ، مسائل آرایش و زیبایی ، بهداشت آب و هوا ، اهمیت ورزش در تندرستی و ... را بطور مبسوط در ذخیره خوارزمشاهی شرح داده است. با عنایت به جایگاه ویژه علمی و آثار ارزشمند و منحصر بفرد بجا مانده از حکیم سید اسماعیل جرجانی ، بر اندیشمندان ومحققان و مراکز پژوهشی - دانشگاهی لازم است با بررسی عمیق و شایسته این آثار، نظرات و نکات سرتاسر ارزشمند این کتاب را مورد شرح و نقد علمی قراردهند.
منابع :
1. قره آغاجلو، س، نگرشی بر اهمیت تصحیح نسخ خطی آثار دکتر محدث ارموی ،در خلاصه مقالات همایش محدث ارموی ، ارومیه ، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان غربی .
2. نظامی عروضی ، ا ، چهار مقاله ، به تصحیح محمد قزوینی، تهران، انتشارات اشراقی. بدون تاریخ.
3. الگود ، س، تاریخ پزشكی ایران، ، ترجمه دکتر باهر فرقانی ،چاپ اول ، تهران ،انتشارات امیركبیر،1356.
4. جرجانی ، سید اسماعیل ، ذخیره خوارزمشاهی ، به کوشش سعیدی سیرجانی ، تهران ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران .1355.
5. Rahman , Hakim, S. Z., "life and Work of Seyed Ismail Jorjani" Aligarh Muslim University Aligarh,INDIA., 2001
6. معطر، ف ،خدمات جرجانی به فرهنگ پزشکی ایران و جهان، در مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران ، جلد اول ، تهران ، انتشارات موسسه توسعه دانش و پژوهش ایران ، 1371.
7. همان منبع 4
8. جرجانی ، س ا ، ذخیره خوارزمشاهی ، تصحیح و تحشیه از مرحوم دکتر سید جلال مصطفوی، تهران ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ،1352.
/خ