نويسنده: دكتر علي اكبر ولايتي
شيخ در شاخه هاي گوناگون دانش فقه، كلام، حديث، تاريخ، تفسير صاحب انديشه و تفكر بوده است و خود بنيان گذار مكتبي و طريقتي نو در كلام و فقه شيعي بوده است. چنين كسي را با اين وسعت دانش و علم انتظاري جز آن نيست كه آثاري فراوان و گسترده داشته باشد. شيخ مفيد در درازاي ساليان عمرش به تأليف و نگارش كتب، رساله ها و نوشته هاي بسياري پرداخت كه فهرست اين آثار در منابع تاريخي متقدم ذكر شده اند و هم چنين شمار زيادي از آن ها امروزه در كتاب خانه پربار فقه و كلام شيعي جاي گرفته اند. بديهي است كه پرداختن به تمامي آثار شيخ مفيد مجالي فراخ تر و طرحي گسترده تر مي طلبد. اين جا ابتدا مقدمه اي درباره ي اين آثار خواهد آمد و سپس به معرفي اجمالي اين آثار بسنده خواهد شد.
دو تن از شاگردان شيخ مفيد، طوسي و نجاشي، كتاب نامه هايي از نويسندگان شيعي فراهم آورده اند كه البته در آن ها فهرست آثار استاد خويش را نيز ثبت كرده اند. پس از آن، ابن شهرآشوب كتاب نامه ي خود را براي تكميل كتاب نامه طوسي تأليف كرد. همه ي فهرست هاي جديد آثار مفيد مبتني بر اين سه منبع است ( مكدرموت، ص 34 ). پس از اين سه مؤلف، كه دو تن از آن ها شاگردان شيخ بوده اند، كساني ديگر مانند آقابزرگ طهراني يا سيدحسن موسوي فهرست آثار شيخ را با استفاده از اين سه منبع و با شرحي انتقادي تر گرد آورده اند كه البته اين فهرست هاي متأخر تفاوت چندان زيادي با فهرست هاي متقدم ندارد. مكدرموت در تحقيق خود با عنوان انديشه هاي كلامي شيخ مفيد سياهه ي آثار شيخ مفيد در فهرست نجاشي را مبناي آثار شيخ برگزيده و به معرفي آن ها پرداخته است. البته بايد متذكر شد ميان منابع متقدم، يعني نجاشي و طوسي و ابن شهرآشوب، اختلافاتي در اين باره به چشم مي خورد كه از ديد محققان پنهان نمانده است.
در اين جا و در معرفي آثار شيخ مفيد از فهرست نجاشي، فهرست شيخ طوسي، الذريعه ي آقا بزرگ طهراني استفاده شده است. در تهيه ي اين فهرست، تا حد امكان به آثار شيخ مفيد مراجعه شده و توضيحات لازم بر اساس اين آثار داده شده است.
چنان كه ذكر شد، شيخ مفيد در حوزه هاي گوناگون علوم ديني صاحب تأليف بوده است. بيشتر آثار شيخ مفيد در دو حوزه ي كلام و فقه قرار مي گيرند و آثار فقهي و حديثي در ميان آثار او رتبه ي دوم را دارد. در يك تقسيم بندي كلي، بايد آثار شيخ را در سه گروه متفاوت در نظر گرفت.
گروه اول، آثار مستقلي كه در موضوعات مختلف نگاشته شده و بسياري از آن ها عنوان « مسئله » يا « مسائل » را دارد. چيزي در حدود 120 عنوان از آثار مفيد اين گونه اند؛
گروه دوم، آثاري كه در پاسخ به پرسش هاي مختلفي كه از نواحي و شهرهاي مختلف دنياي اسلام از سوي اهالي شهرهايي چون گرگان، رقّه، حرّان، خوارزم، مازندران، شيراز، صاغان، طبرستان، موصل، نيشابور، يا كساني در اين شهرها به دستش رسيده نگاشته است، كه حدود 45 عنوان را دربر مي گيرد؛
گروه سوم، آثاري كه در نقض و ردّ آثار ديگران نگاشته شده كه حدود 35 عنوان را دربر مي گيرد.
آثار شيخ مفيد از اين قرارند:
- النكت في المقدمات: رساله ي كلامي مختصري است در بيان اصول دين در پنج فصل، به صورت سؤال و جواب، با روش « فإن قيل ... فالجواب ... » [ اگر بگويند ... پاسخ ... است ] فصول پنج گانه ي رساله: فصل اول، در شناخت خدا و صفات ثبوتي و سلبي؛ فصل دوم، در عدل؛ فصل سوم، در نبوت؛ فصل چهارم، در امامت؛ فصل پنجم، در معاد.
- الاختصاص: مجموعه اي از احاديث كه احتمالاً همان العيون و المحاسن است. در كتاب الاختصاص « امامت و رهبري » طي احاديثي چون حديث ارتداد بررسي شده است. بسياري از بزرگان تاريخي معرفي شده اند. مطالبي نيز درباره ي خلقت انسان و عظمت مقام او در اين كتاب هست. درباره ي مسائل تاريخي، اعتقادي، اخلاقي، ادبي، رجالي نيز بحث شده و حوادث پس از رحلت رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) به طور مستند مطرح شده است.
- اختيار الشعراء.
- احاديثي درباره ي دوازده امام.
- غيبت امام دوازدهم: اين كتاب نخستين كتاب جامع درباره ي امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) است.
شيخ مفيد در برخي از ديگر تأليفات خود نيز رواياتي از رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) مطرح كرده كه مورد قبول شيعه و سني بوده و در آن ها به ولادت امام، غيبت و صفات و سيره ي آن حضرت و ظهور و علائم و چگونگي آن اشاره شده است و به شبهات مطرح شده در اين باره پرداخته و فلسفه غيبت را روشن كرده است.
- الاركان في دعائم الدين: شيخ مفيد در الفصول و در تصحيح الاعتقاد گفته كه در اين كتاب نشان داده است كه متكلمان قديم تر، با استدلال عقلي بر امامت امامانشان دفاع مي كرده اند.
- الاركان في الفقه: احتمالاً همان كتاب پيشين باشد.
- الاستبصار فيما جمعه الشافعي من الاخبار: اين كتاب محتملاً نقدي بر شافعي است.
- الاشراف: شيخ مفيد در اين كتاب فتاواي خود را در احكام شرعي آورده است و اين كتاب مانند يك رساله ي عمليه نگاشته شده و فقط به بيان احكام شرعي اكتفا كرده و به ذكر دليل و مستندات احكام و نقل نظريات ديگران اشاره اي ندارد ( الاشراف، منبع الكترونيكي، ص 2 ).
- الاشراق في نعت اهل البيت عليهم السلام.
- اصول الفقه: اين كتاب به تمامي در كنزالفوائد، نوشته ي ابوالفتح محمد بن علي الكراجَكي، از شاگردان شيخ مفيد، نقل شده است.
- اطراف الدلائل في اوائل المسائل.
- الاعلام: مفيد اين كتاب را به خواهش شاگردش، سيد رضي، براي بيان خلاصه اي از تفاوت هاي مسائل فقهي ميان اماميه و فرقه هاي ديگر تأليف كرده است.
- الافتخار.
- الافصاح في الامامه: شيخ مفيد در مقدمه ي اين كتاب، پس از حمد و ستايش خداوند، مي نويسد:
« من در اين كتاب اصول امامت و رهبري را ترسيم مي كنم به گونه اي كه دانش پژوهان از آن اصول به فروع و شاخه هاي آن دست يابند [ ... ] حد و مرز امامت را مشخص كرده ام. به طوري كه انجام فرايض ديني، پيروي و اطاعت كامل از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و برائت از دشمنان وي، با شناخت اين مسئله امكان پذير مي گردد ». مطالب اين اثر، متكي بر نصوص ( آيات و روايات ) به ويژه روايات مورد پذيرش اهل سنت است. در اين كتاب، به اين موضوعات اشاره شده است: تعريف امامت و شناخت امام، دليل بر وجوب شناخت امام، اجماع مسلمانان بر امامت حضرت علي (عليه السّلام) ، رد جواز امامت مفضول بر فاضل، قاعده ي اكثريت دليل بر حقانيت نيست، دلالت آيه ي شريفه ي « السابِقُونَ الأوَّلُونَ » بيعت شجره، كفر محارب با حضرت علي (عليه السّلام) و اجماع مسلمين بر تقدم حضرت علي (عليه السّلام) در اسلام بر همه مسلمانان.
- اقسام مولي في اللسان ( رسالة في تحقيق لفظ المولي ) در اين رساله از معناي اين حديث بحث شده است كه حضرت رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) در غدير خم درباره ي حضرت علي (عليه السّلام) فرمودند: « هر كه من مولاي او هستم علي مولاي اوست. »
- الاقناع في وجوب الدعوي. چنان مي نمايد كه منظور اين بوده است كه با عقل تنها نمي توان به خدا رسيد.
- الامالي المتفرقات ( امالي الشيخ المفيد ) مشتمل بر روايات و از آثار ارزشمند شيخ مفيد است. اين كتاب، مهم ترين اثر حديثي بر جاي مانده از مفيد به شمار مي آيد كه داراي 387 حديث از پيامبراكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و ائمه ي معصومين (عليه السّلام) در مباحث گوناگون است. شيوه ي روايت در اين كتاب به گونه ي املا بوده است. شيخ مفيد و بسياري ديگر از علماي شيعه در مجالس خود روايات اهل بيت (عليه السّلام) را مي خواندند و شاگردانشان، آن ها را مي نوشتند و نام اين نوشته ها را امالي مي گذاشتند، يعني نوشته شده در جلسه اي كه استاد در آن املا مي گويد. امالي نويسي از رايج ترين شيوه هاي نقل روايات اهل بيت (عليه السّلام) در ميان علماي اسلام بوده است. خصوصاً در آن زمان كه امكانات چاپ و نشر كتاب چندان راحت نبوده است. شيخ مفيد اين كتاب را در طول هفت سال، در ماه هاي مبارك رمضان و در 42 جلسه براي ياران خود املا كرده است. نجاشي اين كتاب را امالي متفرقات ناميد؛ زيرا از 404 تا 411 ق املاي آن به طول انجاميده است. امالي شيخ مفيد، از محكم ترين و استوارترين كتب حديثي است؛ زيرا روايات آن به دست ايشان گزينش شده است و در آن سره از ناسره مشخص شده است. اين مجالس، به جز مجلس بيست و سوم، از راويان مختلفي نقل شده است. برخلاف امالي طوسي، كه روايات گزينش شده در هر مجلسي از يك راوي است، ولي امالي شيخ مفيد روايات گزينش شده در هر مجلس از راويان متعدد است.
- الاقتصار يا اقتصار علي ثابت في الفتيا.
- الاجوبه عن المسائل الخوارزميه ( احكام المتعه ).
- احكام النساء.
- اوائل المقالات في المذاهب و المختارات: اين كتاب درباره مباحث كلامي است و مؤلف در ديباچه ي آن گفته است كه آن را به پيشنهاد سيدشريف نقيب نگاشته است. اين شخص يا يكي از شاگردان شيخ مفيد، به نام حسين بن موسي، بوده است يا يكي از دو پسر حسين بن موسي ( سيد مرتضي علم الهدي و سيدرضي ). بنا به قرائني، احتمال آن كه كتاب به تقاضاي سيدرضي نوشته شده باشد قوي تر است. چون پس از پايان كتاب، افزوده اي با نام سيدرضي ديده مي شود. اگر اين احتمال درست باشد، با توجه به آن كه سيدرضي در 396 ق به نقابت طالبيان منصوب و در 403 ق پس از وفات پدرش، نقابت علويان نيز به او واگذار شد، مي توان اظهارنظر كرد كه اين كتاب در فاصله ي سال هاي 396 تا 406 ق، يعني سال هاي پاياني عمر شيخ مفيد، نوشته شده است.
كتاب شامل گزارشي از موارد اختلاف شيعه و معتزله در مباحث كلامي و نيز اختلافات عقايدي شاخه ي اماميه از شيعه و ساير فرقه هاي شيعي چون زيديه است. مؤلف، مواردي از اختلاف نظر خود با متكلمان امامي از خاندان بنونوبخت را نيز باز گفته و گاه به آراي برخي فرق، مانند خوارج، نيز اشاره كرده است. از اين گذشته، موارد اتفاق نظر با صاحبان آرا از مذاهب ديگر را نيز يادآوري كرده است. اوائل المقالات مشتمل بر 156 عنوان است كه با عبارت « القول في [ ... ] » آغاز مي شود. اين عنوان ها در هشت مورد تكراري اند. از سوي ديگر، برخي عنوان ها مشتمل بر دو يا سه مسئله اند كه، با حذف مكررات و احتساب مسائل غيرمستقل، جمعاً 176 مسئله در اين كتاب مطرح شده است.
- الايضاح في الامامه. شيخ مفيد در الفصول العشره في اثبات الحجه نوشته است كه اعتقاد خود را در معجزات برهاني در پايان كتابش الايضاح خلاصه كرده است.
- ايمان ابي طالب، مقصود شيخ رد اتهام بي ايماني ابوطالب، پدر امام علي (عليه السّلام) بوده است.
- الباهر في المعجزات.
- بغض المروانيه يا نقض المروانيه.
- البيان علي غلط قطرب القرآن.
- البيان في تأليف القرآن.
- بيان وجوه الاحكام.
- التاريخ الشرعيه.
- تصحيح اعتقاد الاماميه يا شرح عقائد الصدوق يا تصحيح الاعتقاد.
- تفصيل الائمه علي الملائكه.
- التمهيد.
- الجمل ( في احكام الجمل ): شيخ مفيد در اين كتاب به بيان اختلاف آراء فرقه هاي مسلمان مي پردازد و رأي معتزله و حشويه و اشاعره را بررسي مي كند. اعتراضات گروه هاي مختلف را در مورد چگونگي بيعت با اميرالمؤمنين علي (عليه السّلام) طرح كرده و پاسخ مي دهد. شيخ مفيد علل قيام مردم بر ضد عثمان و ريشه هاي آن را با استناد بيشتر به روايات اهل سنت بررسي كرده و شكافته است و به دنبال آن است كه براي شيعيان ترديدزدايي كند. در نهايت، وي موضوع جنگ جمل و چگونگي آن را، با استناد به روايات سني و شيعه و بيشتر اقوال اهل سنت بيان مي كند. خود وي در اين باره مي نويسد: « من بيشترين استفاده را از احاديث و رجال عامه كردم و از نقل مطالب شيعه در اين باره خودداري كردم و خواستم با استفاده از مطالب خودشان بطلان پاره اي از ادعاهاي آنان را ثابت كنم. » ( شيخ مفيد، بي تا، ص 26-35 ).
- جوابات ابن الحمامي.
- جوابات بني عرقل.
- جوابات ابن نباته.
- جوابات ابي جعفر القمي.
- جوابات ابي جعفر محمد بن الحسن الليثي.
- جوابات ابي الحسن الحصيني.
- جواب اهل الجرجان في تحريم الفقاع.
- جواب اهل الرقة في الاهلة و العدد ( الرسالة العدديه يا المسائل الموصليات )؛ درباره ي تعيين روز اول ماه.
- جواب الكرماني في فضل النبي علي سائر الانبياء.
- كشف الالباس.
- كشف السرائر.
- الكشف مقدمات الاصول.
- الكلام علي الجبائي في المعدوم.
- جواب المافروخي في المسائل.
- جواب المسائل في اختلاف.
- جوابات ابي الحسن النيسابوري.
- جوابات ابي الحسن سبط المعافي بن زكريا في اعجاز القرآن.
- جوابات ابي الفتح محمد بن علي بن عثمان.
- جوابات ابي الليث الاواني ( جوابات الاحدي و الخمسين مسائل يا المسائل العكبريه ): مفيد به اين شخص با عنوان الحاجب خطاب كرده است. اين كتاب مشتمل است بر 51 پرسش در موضوعات گوناگون. تعدادي از سؤالات مطرح شده در اين كتاب از اين قبيل اند؛ آيا بهشت و جهنم آفريده شده اند؟ چه صورتي دارند؟ باد از چه چيز خلق شده است؟ اگر عايشه منافق بود و امام علي (عليه السّلام) اين را مي دانست، پس براي چه پيامبر وي را طلاق نداد؟ آيا طلاق وي بهتر از آن خون ريزي كه در جنگ جمل به راه انداخت نبود؟ آيا بعضي از اعمال، مانند شرب خمر و خوردن گوشت خوك و ربا و زنا، زماني حلال بوده و سپس حرام شده؟ يا اين كه در جميع اديان الهي حرام بوده است؟ خداوند كينه و دشمني را در قلب ها قرار نمي دهد پس معناي آيه ي « وَ لاَ تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلاًّ لِلَّذِينَ آمَنُوا » ( حشر: 10 ) چيست؟ عمر بن عبدالعزيز و مأمون عباسي فدك را به فرزندان فاطمه بازگرداندند، پس چرا اميرالمؤمنين اثناء خلافتش آن را به فرزندان فاطمه بازنگرداند در حالي كه از آن دو باتقواتر بود؟ معناي آيه ي كريمه ي « إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَکُمْ تَطْهِيراً » ( احزاب: 33 ) چيست؟ چگونه يعقوب فرمود: « وَ أَخَافُ أَنْ يَأْکُلَهُ الذِّئْبُ » ( يوسف: 13 ) در حالي كه گوشت انبيا بر وحوش حرام است؟ چگونه خداوند با موسي سخن گفت؟ آيا در قرآن نصي بر خلافت اميرالمؤمنين وجود دارد؟ حرف « لام » در آيه ي كريمه « إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ » ( غافر: 51 ) براي تأكيد آمده است؛ پس چگونه است كه امام حسين (عليه السّلام) مظلومانه شهيد شد و خداوند بلايي بر سر قاتلان وي نازل نكرد در حالي كه غضب خدا بر قومي كه ناقه ي صالح را پي كردند نازل گشت و اهل زمين را نابود ساخت؟ ( شيخ مفيد، 1413ق، ص 46-73 ).
- جوابات الامير ابي عبدالله.
- جوابات اهل الدينور ( المسائل الدينوريه ).
- جوابات اهل طبرستان.
- جوابات اهل الموصل في العدد و الرؤية: در اين كتاب شيخ مفيد بر ضد محاسبه ي جهت تعيين اول ماه در برابر رؤيت هلال رأي داده است.
- جوابات البرقعي في فروع الفقه.
- جوابات الشرقيين في فروع الدين.
- جوابات علي بن نصر العبدجاني.
- جوابات الفريقين في الغيبة.
- جوابات في خروج المهدي.
- جوابات الفيلسوف في الاتحاد.
- جوابات المسائل في اللطيف من الكلام.
- جوابات مقاتل بن عبدالرحمن عما استخرجه من كتب الجاحظ.
- جوابات النصر بن بشير في الصيام.
- حمل الفرائض ( جمل الفرائض ).
- الرد علي ابن بابويه.
- الرد علي ابن الاخشيد في الامه.
- الرد علي ابن رشيد في الامامه.
- الرد علي ابن عون في المخلوق.
- الرد علي ابن كلاب في الصفات.
- الرد علي ابي عبدالله البصري في تفضيل الملائكه: درباره ي اين كه آيا پيامبران بر فرشتگان برتري دارند؟
- الرد اصحاب الحلاج.
- الرد علي الثعلب في آيات.
- الرد علي الجاحظ العثمانيه.
- الرد علي الجبائي في التفسير.
- الرد علي الخالدي في الامه. اين شخص ابوالطيب محمد بن ابراهيم بن شهاب معتزلي بغدادي است.
- في الرد الشعبي: اين شخص ممكن است ابوعمرو عامر بن شراحيل الشعّبي ( -103ق) بوده باشد.
- الرد علي العتبي في الحكايه و المحكي.
- الرد علي علي النسفي في الشوري.
- الرد علي الكرابيسي في الامامه: اين شخص بايد ابوعلي الحسين بن علي بن يزيد الكرابيسي ( -248ق ) متكلم و محدث و فقيه سني بوده باشد.
- الرد علي من حد المهر.
- الرساله الي الامير عبدالله و ابي طاهر بن نصيرالدوله في مجلس جري في الامه: ابوعبدالله و ابوطاهر ابراهيم خداوندگاران موصل در 379-389 ق بودند.
- رسالة الي اهل التقليد.
-رسالة الجنيدي الي اهل مصر ( نقض رسالة الجنيد الي اهل مصر ): به نظر مكدرموت، « كسي كه به نام او اشاره شده، فقيه امامي ابوعلي محمد بن احمد بن الجنيد الإسكافي ( -381ق ) است. مفيد در المسائل السرويه ( ص 58 ) گفته است: « من به پرسش هايي جواب داده ام كه ابن الجنيد در كتاب خودش خطاب به مردم مصر، به نام المسائل المصريه، آن ها را جمع آورده بود » ( مكدرموت، ص 47 ).
- الرسالة الغرية.
- الرسالة العلوية.
- رسالة عيسي بن داب برواية المفيد.
- رسالة في الفقه الي ولده.
- رسالة في المتعه.
- الرسالة الكافية في الفقه.
- الرسالة المقنعة.
- الرسالة المقنعة في وفاق البغداديين من المعتزلة لما روي عن الائمة: اين رساله ممكن است كوششي براي توصيه ي بعضي از انديشه ها و روش هاي معتزليان به فقهاي اماميه بوده باشد ( مكدرموت، ص 48 ).
- الظاهر في المعجزات.
- شرح كتاب الاعلام يا همان كتاب احكام كه قبلاً به آن اشاره شد.
- شرح المنام الذي رآه الشيخ المفيد و مناظرته: مفيد نوشته است كه در خواب خود را در جاده اي ديد كه در آن گروهي از مردم پيرامون يك واعظ گرد آمده بودند. در آن ضمن كه به حلقه ي وعظ نزديك مي شد، كسي به او گفت كه خطيب عمربن الخطاب است. مفيد وارد ميان مستمعان شد و عمر را به مناظره طلبيد و از او خواست كه برتري ابوبكر را بر علي ثابت كند ( همان جا ).
- عدد و الصلاة، در اين كتاب از شماره ي روزهاي ماه رمضان سخن رفته است.
- عقود الدين، مشتمل بر احاديثي در جواز مباحثه و مناظره.
-العمد في الامه ( العمده ).
- عمد مختصره علي المعتزله في الوعيد.
- العويص في الاحكام.
- العيون و المحاسن.
- الفرائض الشرعيه.
-الفرائض في الاحكام.
- الفصول من العيون و المحاسن. سيدمرتضي در يكي از تأليفات خود با نام الفصول المختاره من العيون و المحاسن ( نجف، الحيدريه، 1962 ) خطاب به حامي ناشناخته اي چنين نوشته است: « شما - كه خدا مؤيدتان بدارد - از من خواسته بوديد تا فصولي از كتاب هاي شيخ و استادمان المفيد، ابوعبدالله محمد بن محمد بن النُّعمان - كه خدا قدرت او را ابدي فرمايد - كه در مباحثات او آمده، و نيز اشارات زيركانه اي از كتابش، العيون و المحاسن، برگزينم تا بتوانيد از آن در سفر خود بهره مند شويد، و ياد او در منزل گاه و سرزمين شما گسترش پيدا كند. »
اين كتاب مجموعه ي مباحثي درباره ي تاريخ و علم كلام و فقه شيعه است. آنچه مايه ي پريشاني مي شود اين است كه ميان اين نسخه و آنچه به نام الاختصاص به چاپ رسيده تناظري وجود ندارد. اگر الاختصاص در واقع همان العيون و المحاسن بوده باشد، به اين نتيجه ي نامطلوب مي رسيم كه سيدمرتضي قصد آن شخص را، كه انتخاب گزيده هايي بوده، عملي نكرده است ( مكدرموت، ص 50 ).
- في امامة اميرالمؤمنين من القرآن.
- في تأويل قوله فاسئلوا اهل الذكر. اشاره است به آيه ي 7 سوره ي انبيا در قرآن. بنا بر روايتي، از حضرت امام جعفرصادق (عليه السّلام) « اهل ذكر » امامان اند.
- في تفصيل اميرالمؤمنين علي سائر اصحابه.
- في الغيبه.
- جواب ابن واقد السني.
- جواب ابي جعفر الخراساني.
- جواب ابي الفرج بن اسحاق عما يفسد الصوم.
- جواب ابي محمد الحسن بن الحسن النوبندجاني المقيم بمشهد عثمان.
- خمس رسائل في اثبات الحجه: مجموعه اي از نامه هاي شيخ مفيد در اثبات امامت.
- في قوله انت مني بمنزلة هارون من موسي.
- في القياس: مفيد مخالف استفاده از قياس در فقه است.
- قضية العقل علي الافعال.
- الكامل في الدين ( الكامل في علوم الدين )، مفيد اسامي و عناوين كتاب هاي نخستين متكلمان امامي را در اين رساله آورده است.
- الكلام في ان الكلام لا يخلو من متمكن: درباره ي تصور شيخ مفيد از زمان.
- الكلام في الانسان.
- الكلام في حديث القرآن.
- الكلام في خبر المختلق بغير اثر، درباره ي تحقيق در خصوص صحّت اخبار.
- الكلام في دلائل القرآن.
- الكلام في المعدوم.
- الكلام في وجوه اعجاز القرآن.
- لمح البرهان: مكدرموت معتقد است كه به استناد گزارشي از ابن طاووس، عنوان كامل اين كتابِ مفقود، لمح البرهان في عدم نقصان شهر رمضان است. مفيد اين كتاب را در جواني به سال 363ق براي تأييد استادش ابن قولويه در برابر شيخ محمد بن احمد بن داود بن علي القمي نوشته بود. ولي پس از آن، مفيد تغيير رأي داد و اين نظر را پذيرفت كه در آغاز ماه رمضان را نبايد با محاسبه تعيين كرد، بلكه اين كار بايد با رؤيت هلال صورت بگيرد. و در تأييد اين نظر الرسالة العدديه و مصابيح النور في علامات اوائل الشهور را تأليف كرد ( مكدرموت، ص 52-53 ).
- المجالس المحفوظه في فنون الكلام.
- مختصر في الغيبه.
- مختصر الفرائد.
- مختصر المتعه.
- المزار الصغير.
- المزورين عن معاني الاخبار.
- مسئلة الجنليه ( الحنبليه ).
- المسئلة علي الزيديه.
- مسئلة في الاجماع.
- مسئلة في الاراده.
- مسئلة في الاصلح.
- مسئلة في اقصي الصحابه: ظاهراً درباره ي حجيت راوي براي روايت خبر بحث مي كند.
- مسئلة في القمر و تكليم الذراع: درباره ي معجزات.
- مسئلة البلوغ.
- مسئلة في تحريم ذبائح اهل الكتاب.
- المسئلة في تخصيص الايام.
- مسئلة في خبر.
- مسئلة في رجوع الشمس.
- مسئلة في العتر( في العتره ).
- مسئلة في قوله المطلقات، در توضيح آيه 228 سوره ي بقره.
- مسئلة في القياس.
- مسئلة فيما روته العامه.
- مسئلة في المسح علي الرجلين،« جرت بين الشيخ و بين ابي جعفر النسفي في مجلس » يا « مناظرة المفيد مع النسفي في المسح علي الرجلين ».
- مسئلة في المعراج.
- مسئلة في قوله اني مخلف فيكم ثقلين.
- مسئلة في معني قول النبي اصحابي كالنجوم.
- مسئلة في المواريث.
- مسئلة في ميراث النبي عليه و علي آله السلام يا رسالة في تحقيق الخبر المنسوب الي النبّي: نحن معاشر الانبياء لا نورث.
- مسئلة في النص الجلي يا رسالة في النَّصّ علي أميرالمؤمنين بالخلافه و هي صوره مناظرة دارت بين شيخنا المفيد و القاضي الباقلاني: متن اين رساله مناظره شيخ مفيد و « باقلاني » است. باقلاني از شيخ مي پرسد: چرا اميرالمؤمنين علي (عليه السّلام) براي احقاق حق خويش قيام نكرد؟ و شيخ به اين سؤال پاسخ مي دهد.
- مسئلة في نكاح الكتابيات.
- مسئلة في وجوب الجنة لمن ينسب ولادته الي النبي.
- مسئلة في الوكاله.
- المسئلة الكافيه في ابطال توبة الخاطئه، بررسي حكم زني كه بر گناه زنا اصرار دارد و فقط در زبان از آن توبه مي كند.
- مسئلة محمد بن الخضر الفارسي.
- المسئلة المقنعة في امامة اميرالمؤمنين.
- المسئلة الموضحة عن اسباب نكاح اميرالمؤمنين.
- مسائل اهل الخلاف.
- المسائل الجرجانيه.
- المسائل السرويه يا رسالة في اجوبة المسائل السرويه التي وردت من سيد فاضل في ساريه و الاجوبة للشيخ المفيد.
- المسائل الصاغانية يا المسائل الصاغانيه في الرد علي ابي حنيفه: شيخ مفيد در اين كتاب به ده اعتراض يك شيخ حنفي بر ضد فقه اماميه درباره ي ازدواج و طلاق و ارث و ديه پاسخ داده است. پس از دهمين پاسخ مفيد خود تعاليم فقه حنفي اعتراض هايي را مطرح كرده است.
- المسائل العشرة في الغيبه يا الفصول في الغيبه.
- المسائل العكبريه.
- المسائل المازندرانيه، شيخ مفيد در المسائل السرويه گفته است كه اين پرسش ها به اعتبار برخي احاديث ارتباط پيدا مي كند.
- المسائل المنثوره: مشتمل بر حدود صد مسئله است.
- مسائل النظم.
- المسائل الواردة عن ابي عبدالله محمد بن عبدالرحمان الفارسي المقيم بالمشهد بالنوبندجان.
- المسائل الواردة من خوزستان.
- مصابيح النور( في علامات اوائل الشهور ).
- مقابيس الانوار في الرد علي اهل الاخبار.
- المقنعه في الفقه: اين كتاب عمده ترين كتاب فقهي شيخ مفيد است.
- مناسك الحج.
- الموضح في الوعيد.
- النصره في فضل القرآن.
- النصرة لسيد العترة ( في احكام البغاة عليه بالبصره ).
- نقض الامامة علي جعفر بن حرب: ابوالفضل جعفر بن حرب الهمداني ( -236ق ) از معتزله ي بغداد بود.
- نقض الخمس عشرة مسائل علي البلخي: ابوالقاسم بلخي، كه به نام كعبي نيز شناخته مي شد، ( -319ق ) از معتزليان بغداد است كه مفيد با تعليمات وي بسيار آشنا بود.
- النقض علي ابي عبدالله البصري في المتعه.
- الموجز فيها، كه احتمالاً خلاصه ي الايجاز في المتعه است.
- النقص علي ابن جنيد في اجتهاد الرأي: درباره ي نقد آراي ابن جنيد.
- النقض علي ابن عباد في الامامه.
- النقض علي الجاحظ فضيلة المعتزله.
- النقض علي الطلحي في الغيبه.
- النقض علي علي بن عيسي.
- النقض علي غلام البحراني في الامامه.
- النقض علي النصيبي في الامامه.
- النقض علي الواسطي: اين شخص ممكن است ابوعبدالله محمد بن زيد واسطي( -306ق ) از شاگردان ابوعلي جُبائي بوده باشد كه در بغداد مي زيست.
- نقض فضيلة المعتزله.
- نقض كتاب الاصم في الامامه: اين اصَمّ ممكن است ابوبكر عبدالرحمان بن كيسان الاصم ( -236ق ) از معتزله ي بصره باشد.
- نهج البيان عن سبيل عن سبيل الايمان.
- الوعد و الوعيد.
- الارشاد يا الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، اين كتاب در دو جلد ( جزء ) تنظيم شده است. جزء‌اول به حيات امام علي (عليه السّلام) و جزء دوم به زندگاني ديگر ائمه (عليه السّلام) اختصاص يافته است. آخرين بخش اين اثر درباره ي حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) است. در ابتداي اين بخش، اسم و كنيه و ولادت امام بيان شده است، سپس روايات و احاديث نبوي (صلي الله عليه و آله و سلم) كه مورد پذيرش شيعه و سني بوده پيرامون امامت و غيبت و ظهور آن حضرت ذكر شده و به دنبال آن، روايات معصومين (عليه السّلام) درباره ي خصايص حضرت (عليه السّلام) و بشارت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) به ظهور امام مهدي (عليه السّلام) بيان شده است. دلائل عقلي و نقلي بر امامت امام (عليه السّلام) قسمت ديگري از اين اثر است. علائم ظهور، حقايق مهم درباره ي حضرت مهدي (عليه السّلام) ، چگونگي قيام حضرت، مدت حكومت امام، روش و رفتار آن شخصيت الهي و سيره ي ديني، اخلاقي، عملي، تعليمي، مالي آن حضرت بحث شده است. ( شيخ مفيد، 1378، ص 5-8 ).
- الفصول العشرة في الغيبه: شيخ مفيد در معرفي اين رساله مي نويسد: « من گفتار جاودانه اي درباره ي وجوب امامت، نهاد اساسي آن ( عصمت )، ويژگي هاي امام (عليه السّلام)، دلائل امامت ائمه ي معصومين (عليه السّلام)، رد و نقض گفتار مخالفان، چه براي عالمان و چه غير آنان، و نيز فلسفه ي غيبت دوازدهمين امام نگاشته ام. در اين رساله، آنچه را درباره ي آن حضرت نگاشته ام در ده فصل به عنوان ده پرسش و پاسخ آورده ام. در اين رساله مواضع شبهه را روشن مي كنم و بدان نيز پاسخ مي گويم ».
وي ارزش و اهميت اين اثر را چنين بيان مي كند: « در اين اثر آنچه را همه ي خردمندان و آگاهان بدان نياز دارند آورده ام، به گونه اي كه دسترسي به مطالب آن، احتياج به فكر طولاني و دقت بسيار ندارد. كسي كه اين رساله را در اختيار داشته باشد، از نوشته هاي پيشين من در اين باره بي نياز مي شود. »
در اين رساله، از اين موضوعات بحث شده است: آيا امام حسن عسكري (عليه السّلام) فرزندي به نام مهدي داشته است؟ آيا اين ادعا ويژه ي شيعه ي اماميه است؟ تكذيب ادعاي شيعه را از سوي جعفر بن علي ( عموي امام زمان ) چگونه تفسير مي شود؟ چرا امام حسن عسكري (عليه السّلام) با داشتن فرزند، نام او را در وصيتش نبرده و به مادرش وصيت كرد؟
چه دليلي بر ولادت پنهاني حضرت و غيبت ايشان هست؟ طول عمر غيرطبيعي پذيرفتني نيست، چگونه شخصي چند صد سال عمر مي كند؟ وجود امام - الآن - براي جامعه ي ما چه ثمري دارد؟
ادعاي شما - با توجه به ادعاي فرقه هاي گوناگون نسبت به غيب - باطل نيست؟ ( شيخ مفيد، 1414، ص 15-20 ).
آنچه ذكر شد معرفي اجمالي و مختصر برخي آثار و تأليفات شيخ مفيد است. شمار فراوان و گستره ي موضوعات اين آثار هم نشانگر شخصيت علمي و شكوفايي ذهني مبدع و مبتكر و محقق اوست، و هم بازنمودن دغدغه ها و نگراني هاي شيخ در آن برهه ي تاريخي.
منبع مقاله :
ولايتي، علي اكبر، (1391)، شيخ مفيد، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ اول
