نویسنده: شهرام محمد خانی
هراس، ترس غیر واقع بینانه و افراطی از یک موقعیّت یا شیء خاص است. مانند ترس از حیوانات، آب، ارتفاع و ترس از فضاهای باز. هراس خاص ( هراس ساده ) به ترس بارز و مستمر از اشیا و موقعیّت های محدود شده اشاره دارد. در افراد دچار هراس رویارویی با محرّک هراس‌آور تقریباً بلافاصله موج بروز پاسخ اضطرابی‌می شود که ممکن است به صورت یک حمله‌ی وحشت‌زدگی باشد. در این حالت فرد از محرّک هراس اجتناب نموده یا ممکن است با ناراحتی شدید آن راتحمّل کند. کودکان ممکن است تشخیص ندهند که ترسشان افراطی یا غیرمنطقی است. واکنش‌های هراس، افراطی هستند و تناسبی با شرایط موقعیّتی ندارند، غیر ارادی هستند، منجر به اجتناب فرد می شوند، در طول زمان تداوم یافته و به ناسازگاری فرد می‌انجامند.
بسیاری از کودکان در طول دوران رشد خود از یک چیز خاص یا یک وضعیّت خاص می‌ترسند. برخی ترس‌ها نیز در سن معیّنی در آن‌ها شکل می‌گیرد مانند ترس از تاریکی یا تنها ماندن. برای آن که بدانیم این ترس‌ها عادی هستند یا خیر، باید بدانیم چه تأثیری بر زندگی کودک می‌گذارند. وقتی ترس خارج از چارچوب رشد طبیعی ایجاد شود و فعّالیّت‌های روزانه‌ی کودک ( بازی کردن، رفتن به مدرسه ) را محدود کند و تفاوت او را با کودکان هم‌سنّش بیشتر سازد، ترس غیرعادی ( مرضی ) تلقّی می‌شود.
هراس‌های شایع دوران کودکی شامل هراس از بلندی، تاریکی، صداهای بلند مانند رعد و برق، آمپول زدن ( تزریق )، حشرات، سگ و سایر حیوانات کوچک هستند. هراس از مدرسه نیز در کودکان شایع است.
اجتناب، پاسخ مسلّط کودکان مبتلا به هراس است. اجتناب ممکن است به صورت جیغ زدن، فریاد زدن، قشقرق به پا کردن به هنگام پیش بینی و رویارویی با محرّک ترسناک بروز کند. به علاوه این کودکان نگرانند و دائماً منتظر محرّک ترسناک هستند. هم‌چنین نشانه‌های فیزیولوژیک همراه با احساسات وحشت زدگی ( مثل ضربان قلب سریع و نفس نفس زدن ) را گزارش می‌کنند.
کودکان مبتلا به هراس، نشانه‌های اضطراب خود را در افکار، رفتار و جسم خود نشان می‌دهند. به طور مثال کودکی که از گاز گرفته شدن توسّط سگ می‌ترسد، دایماً نگران بوده و منتظر این واقعه‌ی ترسناک است و اضطراب خود را در قالب این جمله بیان می‌کند:
« اگر این طور شود چه اتّفاقی برای من می افتد؟ » این فکر آزار دهنده موجب مشغول شدن ذهن کودک و نگرانی شدید او شده و در فعّالیّت‌های روزمرّه‌ی او اختلال ایجاد می‌کند. این کودک با رفتارهایی مانند گریه کردن، جیغ زدن، قشقرق به پا کردن، از مواجه شدن با محرّک ترسناک دوری می‌کند و اگر ناچار به رویارویی با آن باشد به والدین یا بزرگ‌ترها متوسّل شده و به آن‌ها می‌چسبد. کودکان مبتلا به ترس مرضی علاوه بر علایم فوق، نشانه‌های جسمی اضطراب نظیر ضربان سریع قلب، لرزش، نفس نفس زدن و ناراحتی‌های معده را بروز می‌دهند.
هراس ازحیوانات، تاریکی، حشرات، تزریق و جراحت معمولاً از 7 سالگی شروع می‌شود و نقطه‌ی اوج آن بین سنین 10 تا 13 سالگی است.
چگونه می‌توانیم کمک کنیم؟
کودکان و نوجوانان مضطرب نمی‌توانند کارها، وظایف و مسؤولیّت‌های خود را به خوبی همسالان خود انجام دهند در نتیجه نگران می‌شوند و این حالت، اعتماد به نفس آن ها را در دراز مدّت کاهش می‌دهد. بدون تردید والدین و معلّمان می‌توانند با توجّه به عواطف آن ها و ابراز هم‌دلی و به کار بردن عبارت‌های دل گرم‌کننده اعتماد به نفسشان را در رویارویی با موقعیّت‌های هراس‌آور تقویت کنند. ( به عنوان مثال « حتماً این موقعیّت ترسناک به نظر می‌رسد امّا می‌دانم که می‌توانی بر آن غلبه کنی ».)توجّه به نکات زیر در نحوه‌ی برخورد با کودکان و نوجوانان مبتلا به ترس مرضی ( هراس ) به کاهش مشکلات آن‌ها کمک خواهد کرد:
1- وقتی اضطراب کودک شدید است از او بخواهید چند نفس عمیق و آرام بکشد، به او اطمینان خاطر بدهید که همه‌ی افراد گاهی دچار این حالت می‌شوند و او می‌تواند بر اضطرابش غلبه کند، اضطرابش به زودی برطرف خواهد شد.
2- نگرانی کودک و نوجوان را جدّی بگیرید، او را مسخره نکنید و مسأله‌اش را کوچک نشمارید.
3- در آغوش گرفتن بعضی از کودکان که دچار هراس می‌شوند به آرامش آن‌ها کمک می‌کند.
4- اصرار زیاد بر انجام کاری که کودک از آن می‌ترسد موجب وحشت، نافرمانی و عصبانیّت بیش تر وی می‌شود، بنابراین از آن بپرهیزید.
5- پس از آن که کودک آرام شد به او کمک کنید تا درباره‌ی شیء و یا وضعیّتی که از آن می‌ترسد با شما صحبت کند این کار به او کمک می‌کند تا در ذهن خود با ترس روبه‌رو شود و این نخستین قدم برای کاهش نگرانی‌های اوست.
6- برای برخی کودکان و نوجوانان، نوشتن درباره‌ی نگرانی‌ها و یا کشیدن تصاویری که موجب ترس آن‌ها می‌شود مفید است.
7- خوش‌بختانه بیشتر کودکان مضطرب می‌توانند از طریق تماس تدریجی با محرّک‌هایی که موجب ترس آن‌ها شده است، بر اضطراب خود غلبه کنند. این روش را حسّاسیّت‌زدایی منظّم می‌نامند که توسّط مشاوران متخصّص در هسته‌ی مشاوره یا مرکز مشاوره انجام می‌شود. به طور مثال از کودکی که از سگ می‌ترسد می‌خواهند در ابتدا به عکس یک سگ نگاه کند، سپس از دور به یک سگ واقعی بنگرد، پس از آن به تدریج به سگ نزدیک‌تر شده و آن را نوازش کند و سرانجام در اتاقی که چند سگ در آن هستند به کاری مشغول شود و به آن‌ها اعتنایی نکند.
8- برنامه‌ی حسّاسیّت‌زدایی منظّم شامل تماس‌های روزانه‌ی قدم به قدم و قابل کنترل است و کودک باید حدّاقل یک بار در هفته به مدّت 20 تا 30 دقیقه با وضعیّت هراس‌آور روبه‌رو شود. در نتیجه روبه‌رو شدن با ترس‌ها در درازمدّت، واکنش جنگ و گریز در او فروکش کرده و در دفعه‌ی بعد که با همان وضعیّت ترسناک روبه‌رو می‌شود، از شدّت اضطرابش کاسته شده و اعتماد به نفس او تقویت می‌گردد.
9- والدین نقش مهمّی در حلّ مشکل اضطراب فرزندشان دارند، از این رو لازم است در زمان مناسب و توسّط مشاور متخصّص در جریان موضوع قرار گیرند.
10- ورزش منظّم و متعادل برای بیشتر کودکان مضطرب، مفید است. ورزش‌های گروهی که با عدّه‌ای هم‌سن انجام می‌شود موجب افزایش اعتماد به نفس و بهبود روابط اجتماعی خواهد شد.
11- تنها مادّه‌ی غذایی که در هر شرایطی اضطراب را افزایش می‌دهد کافئین است. قهوه، چای، شکلات و اغلب نوشابه ها حاوی کافئین هستند و نشانه‌های جسمانی تولید می‌کنند که معمولاً با اضطراب همراه است ( ضربان سریع قلب، تنفّس سریع، عرق کردن ). مصرف غذاهای متعادل، چهار گروه اصلی غذایی ( سبزی، میوه، نان و غلّات، لبنیات، گوشت و سایر منابع پروتئینی ) به کاهش اضطراب کمک می‌کند.
منبع مقاله :
محمدخانی، شهرام؛ ابراهیم‌زاده، ناهید؛ (1392)، مشکلات روانی و رفتاری دانش‌آموزان شناسایی و مداخله، تهران: ورای دانش، چاپ دوم
