چكیده
هدف از پژوهش حاضر، استخراج مؤلفه‌های مفهومی تربیت دینی از سیره امام رضا (علیه السلام) و دلالت‌های آن در بهره‌گیری مطلوب از عناصر تربیتی می‌باشد. به این منظور، ابتدا با استفاده از روش تحلیل اسنادی، 33 مؤلفه‌ی مفهومی تربیتی از كتاب‌های معتبر احادیث شیعه استخراج گردید. سپس براساس چهارچوب استخراج شده نقش سه عنصر تربیتی (محتوا، هدف و روش) در تحقق مؤلفه‌های تربیتی بیان گردید. یافته‌ها نشان داد كه با توجه به سیره امام رضا (علیه السلام) هفت هدف كلی برای تربیت مطلوب متصور است كه؛ 1- ولایت مداری 2- پرورش فهم و تعقل 3- پرورش تقوای الهی 4- حفظ و تحكیم وحدت اسلامی 5-پرورش فضایل و از میان بردن رذایل 6- شكوفاسازی معنویت 7- خویشتن داری را دربرمی گیرد. برخی از مؤلفه‌های پیشنهاد شده برای هر یك از هدف‌ها عبارت‌اند از: ولایت مداری، عبادت و خلوص نیت، تفكر، انجام واجبات و ترك محرّمات، امر به معروف و نهی از منكر، توكل و رضا به قضای الهی، شكرگزاری، سخاوت و بخشش، عفو و گذشت، صله رحم و معاشرت نیكو، مهمان نوازی، حسن خلق، نیكی كردن، اتحاد و برادری با مؤمنان، محبت و ابراز دوستی، حلم و بردباری، راست‌گویی و امانت داری و... برخی از روش‌های پیشنهادی برای رسیدن به هدف‌های یاد شده شامل: روش اسوه سازی، مشاركتی، حلّ مسئله، مواجهه با نتیجه‌ی اعمال، بحث گروهی، موعظه حسنه و... است.كلیدواژه‌ها: عناصر تربیت دینی، مؤلفه‌های تربیت دینی، روش‌های تربیت دینی، سیره امام رضا (علیه السلام).
مقدمه
تربیت اسلامی و دینی، بی تردید، یكی از اساسی‌ترین بخش‌های معارف اسلامی است. هرگاه سخن از «تربیت اسلامی» به میان آید، باید مایه‌ی اصلی كار از متون اسلامی گرفته شود. سیره‌ی تربیتی امامان معصوم (علیهم السلام) به حكم آیه «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (3) و اخبار و روایت‌های فراوان دیگر، یكی از غنی‌ترین منابع برای استخراج مؤلفه‌ها و روش‌های تربیتی است كه به یقین هنوز تحقیق و تدوینی اصولی درباره‌ی آن صورت نگرفته است.پژوهش حاضر با عنوان «مؤلفه‌های مفهومی تربیت دینی و روش‌های متناسب با آن از زندگانی و سیره‌ی امام رضا (علیه السلام)» می‌كوشد، ضمن دستیابی به مؤلفه‌های مفهومی سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در كتاب‌های حدیثی معتبر، چگونگی بهره‌گیری از این مؤلفه‌ها را در عناصر تربیتی (هدف، محتوا، روش) مورد بررسی قرار دهد:
به منظور بررسی موضوع، پرسش‌های اساسی ذیل مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته‌اند:
1. چهارچوب مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) چیست؟
2. ملاحظه‌های بهره‌گیری از مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در اهداف تربیتی كدام‌اند؟
3. ملاحظه‌های بهره‌گیری از مؤلفه‌های مفهومی، مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در محتوای تربیتی چه چیزهایی هستند؟
4. ملاحظه‌های بهره‌گیری از مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در روش تربیتی كدام‌اند؟
یافته ها
بررسی پرسش نخست:
چهارچوب مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) چیست؟بنابر تحلیل‌های انجام شده در خصوص مؤلفه‌های مطرح در سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در كتاب‌های حدیثی معتبر و طبقه بندی به دست آمده از آن‌ها، 33 مؤلفه مفهومی در سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) بنابر مفاد حدیث تبیین گردید كه شامل؛ ولایت مداری، عبادت و خلوص نیت، تفكر، انجام واجبات و ترك محرّمات، امر به معروف و نهی از منكر، توكل و رضا به قضای الهی، شكرگزاری، سخاوت و بخشش، عفو و گذشت، صله رحم و معاشرت نیكو، مهمان نوازی، حسن خلق، نیكی كردن، اتحاد و برادری با مؤمنان، محبت و ابراز دوستی، حلم و بردباری، راست‌گویی و امانت داری، ساده زیستی، شبهه زدایی (مناظرات)، حق‌گویی و حق‌جویی، حسابرسی خویش، عدالت و ظلم ستیزی، صبر و مقاومت، تواضع و فروتنی، حفظ زبان، ادب، پرهیز از اسراف، پرهیز از افشای بدی، پرهیز از خودپسندی، پرهیز از بخل و حرص، پرهیز از ریا و شهرت طلبی، پرهیز از هم نشینی با منحرفان و پرهیز از خشم‌اند. جدول شماره یك، مبیّن مؤلفه‌های مفهومی یاد شده به همراه ارجاع مصداق‌های آن است.
جدول شماره1: مؤلفه های مفهومی سیره تربیتی امام رضا (علیه السلام) به همراه ارجاع آن
|
نشانی |
مؤلفه مفهومی |
ردیف |
|
الكافی، ج1، ص432، ح2/448و ح3/449 و ص 439، ح13/463، بصائرالدرجات، ص 486، ح13 و ص 489، ح7؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 272، ح1 و ح2 و ح6و ج2، ص 6، ح13 و ص58، ح214. |
ولایت |
1 |
|
الكافی، ج3، ص 45؛ تحفه الاولیا، ج3، ص 44، ح3/1484؛ الامالی، ص68، ح3؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص109، ح2 و ص303؛ ج2، ص76، ح196؛ وسائل الشیعه، ج1، ص 59، ح125؛ بحارالانوار، ج3، ص45، ح5. |
عبادت و خلوص نیت |
2 |
|
الكافی، ج3، ص141، ح5/1559؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 643؛ وسائل الشیعه، ج15، ص 196، ح20261؛ تحف العقول، ص442؛ بحارالانوار، ج71، ص 322، ح4. |
تفكر |
3 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 105 و ص 164 و ص 286 و ص 287 و ص 297 و ص600 و ص602، ج2، ص 262 و ص 329 و ص 487. |
انجام واجبات و ترك محرمات |
4 |
|
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص256؛ مشكاه الانوار، ص 49؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 274. |
امر به معروف و نهی از منكر |
5 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 314 و ص 542 و ج2، ص72 و ص76؛ تحف العقول، ص 445؛ الكافی، ج3، ص 135، ح5/1549 وص 136، ح1/1551 وص147، ح5/1564 |
توكل و رضا به قضای الهی |
6 |
|
بهشت كافی، ص 357، ح480؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 332، ح973 وج3، ص 398، ح4399 و ص555؛ الخصال، ج1، ص 156، ح196؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 573، ح27 و ص573 وج2، ص3. |
شكرگزاری |
7 |
|
الكافی، ج7، ص304، ح9/6154؛ وسائل الشیعه، ج21، ص 545، ح27823؛ الخصال، ج1، ص 298، ح70؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 19 وص209 وص251 و ج2، ص 12، ح27 وص 419؛ بحارالانوار، ج68، ص 352، ح7 و ح8؛ جامع الاخبار، ص113. |
سخاوت و بخشش |
8 |
|
وسائل الشیعه، ج12، ص 179؛ الامالی، ص73، ح4؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 3 و ص 256 و ص 284 و ص 294 و ص 296 و ج2، ص 175، بحارالانوار، ج68، ص421، ح56؛ تحفه الاولیا، ج3، ص 595، ح2318. |
عفو و گذشت |
9 |
|
الكافی، ج3، ص389، ح8/1982 و ص386، ح2/1975؛ وسائل الشیعه، ج21، ص 539، ح27802؛ بحارالانوار، ج74، ص117، ح78؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1،ص 365 وص 533 و ص 585 وص 594 وص 599؛ ج2، ص 37 و ص58 وص 174 و ص 30. |
صله رحم و معاشرت نیكو |
10 |
|
صحیفه الامام الرضا (علیه السلام )، ص 29؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 16 و 625؛ جهاد النفس وسائل الشیعه، ص121؛ بحارالانوار، ج71، ص392، ح10 و ج72، ص115، ح7 وج72، ص 451، ح1؛ مشكاه الانوار فی غرر الاخبار، ص231. |
مهمان نوازی |
11 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 20و ج2، ص38 و ج2، ص 675؛ كنزالعمال، ج3، ص 697. |
حُسن خلق |
12 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 695 و ج2، ص 124 و ج2، ص406؛ بحارالانوار، ج68، ص 174، ح9 و10 وج70، ص353، ح55 و ج72، ص26، ح9؛ الحیاة، ج1، ص 415، ح12. |
نیكی كردن |
13 |
|
صحیفة الامام الرضا (علیه السلام )، ص52؛ الامالی، ص527؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 15 و ص32 و ص280؛ بحارالانوار، ج71، ص 392 و ص 401. |
اتحاد و برادری با مؤمنان |
14 |
|
صحیفه الامام الرضا (علیه السلام )، ص 52، ح53 و ص 98و ص108و ص 118؛ تحف العقول، ص 443؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 31. |
محبت و ابراز دوستی |
15 |
|
الكافی، ج3، ح1811و ج3، ص293، ح1/1820؛ الكافی، ج3، ص 81، ح4؛ صحیفه الامام الرضا (علیه السلام )، ص104، ح5؛ الخصال، ج1، ص 65، ح78 و ج1، ص176، ح202؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 643 و ج2، ص406؛ وسائل الشیعه، ج12، ص 182، ح16023؛ بحارالانوار، ج71، ص 294، ح65 |
حلم و بردباری |
16 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 104 و ج2، ص264 و ص621؛ الامالی، ص303، ح6. |
راست گویی و امانت داری |
17 |
|
مسند الامام الرضا (علیه السلام )، ج1، ص295؛ الكافی، ج3، ص357، ح5/1924؛ بحارالانوار، ج73، ص176، ح7؛ وسائل الشیعه، ج21، ص 531، ح27776. |
ساده زیستی |
18 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 114 و ص 123 وص 306؛ زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام )، ص 267. |
حق گویی و حقیقت جویی |
19 |
|
بحارالانوار، ج75،، ص 352، ح9. |
حسابرسی خویش |
20 |
|
صحیفه الامام الرضا (علیه السلام )، ص 48 و ص 108 وص 119؛ بحارالانوار، ج72، ص 315. |
عدالت و ظلم ستیزی |
21 |
|
صحیفه الامام الرضا (علیه السلام )، ص67، ح119 و ص 81، ح177 و ص83، ح187؛ تحفه الاولیا، ج3، ص 595، ح39/2318؛ تحف العقول، ص433؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 578، ح1580؛عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 131 و ج2، ص60. |
صبر و مقاومت |
22 |
|
صفات الشیعه، ص41، ح63؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 72 و ص222 وص 247 وص 349 وص 515؛ بحارالانوار، ج1، ص 214، ح37. |
فروتنی |
23 |
|
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص351، ح1؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 353 وص 640 وص 643و ص664؛ ج2، ص4. |
حفظ زبان |
24 |
|
الكافی، ج1، ص 53، ح18/18؛ تحفة الاولیا، ج1، ص 121؛ تحف العقول، ص 448. |
ادب |
25 |
|
الخصال( ترجمه)، ج1، ص 93، ح64؛ من لا یحضره الفقیه، ج4، ص224، ح3652؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 279. |
پرهیز از اسراف |
26 |
|
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص179. |
پرهیز از افشای بدی |
27 |
|
بحارالانوار، ج75، ص336 و ص348؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 54. |
پرهیز از عجب و خودپسندی |
28 |
|
الخصال، ج1، ص 282، ح29؛ مشكاة الانوار، ص271؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 566؛ بحارالانوار، ج70، ص138، ح5. |
پرهیز از بخل و حرص |
29 |
|
ایمان و كفر، ج2، ص 472؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص281، ح25. |
پرهیز از ریا و شهرت طلبی |
30 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 82 وص 161 وص 487. |
پرهیز از هم نشینی با منحرفان |
31 |
|
عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج2، ص 71؛ بحارالانوار، ج2، ص 365، ح32 و ج75، ص347، ح4 و ج75، ص 352، ح9 و ج75، ص355، ح9. |
پرهیز از خشم |
32 |
|
التوحید، ص443؛ عیون اخبارالرضا (علیه السلام )، ج1، ص 154 و ص 389. |
شبهه زدایی( مناظرات) |
33 |
بررسی پرسش دوم:
ملاحظه‌های بهره‌گیری از مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در هدف‌های تربیتی كدام‌اند؟با بررسی مفاد حدیث‌های استخراجی با مضمون تربیت از كتاب‌های معتبر حدیثی و سپس طبقه بندی آن ها، هفت هدف كلی به منظور رسیدن به نظام تربیتی مطلوب به همراه عوامل و مصداق‌های حدیث‌های یاد شده به دست آمده است. هفت هدف اصلی نیل به نظام مطلوب تربیتی بنا بر كتاب‌های حدیثی به شرح ذیل است:
1. ولایت مداری
2. پرورش فهم و تعقل
3. پرورش تقوای الهی
4. حفظ و تحكیم وحدت اسلامی
5. پرورش فضایل و از میان بردن رذایل
6. شكوفاسازی معنویت
7. خویشتن داری
بررسی پرسش سوم:
ملاحظه‌های بهره‌گیری از مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در محتوای تربیتی چیست؟با توجه به هدف‌های هفت‌گانه مطرح شده و براساس مؤلفه‌های تربیتی امام رضا (علیه السلام)، محورهایی برای انتخاب محتوای مطلوب پیشنهاد می‌گردد. شایان یادآوری است كه برای هر كدام از مؤلفه‌ها، یك حدیث به عنوان مصداق آمده است.
محتوای پیشنهادی برای هدف‌های یاد شده
هدف نخست: ولایت مداری
ولایت:
امام رضا (علیه السلام) در خصوص اهمیت ولایت مداری می‌فرماید: «مَنْ ماتَ وَ لَیسَ لَهُ اِمامٌ مِنْ وُلدِی مَاتَ مِیَتةً جاهِلیةً و یؤْخَذُ بِمَا عَمِلَ فِی الجَاهِلیةِ وَ الإسلام» (4)؛ هر كس از مسلمانان بمیرد و تابع امامی از ائمه اولاد من نباشد (امام زمان خود را نشناسد) به مرگ در حال جاهلیت مرده است و اعمال او پذیرفته نیست و همه را باید حساب پس دهد، چه زمان جاهل بودنش و چه پس از آنكه اسلام آورده.هدف دوم: پرورش فهم و تعقل
به منظور تحقق هدف یاد شده در انتخاب محتوا، توجه به مؤلفه‌های زیر پیشنهاد می‌گردد:تفكر:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «لَیسَ العِبادةُ كثَرةَ الصَّلاةِ وَ الصَّومِ، إنَّما العِبادَةُ التَفَكُّرُ فِی اَمرِ اللهِ عَزَّوجلَّ» (5)؛ عبادت به نماز و روزه بسیار نیست، همانا عبادت، اندیشیدن در امر خدای-عزوجل- است.شبهه زدایی:
-مناظره امام رضا (علیه السلام) با اهل ادیان درباره‌ی توحید در حضور مأمون. (6)-مناظره امام رضا (علیه السلام) با سلیمان مروزی عالم خراسان درباره‌ی توحید، در حضور مأمون (7).
-مناظره امام رضا (علیه السلام) با اهل دیگر ادیان و جوابی كه به علیّ بن محمد بن جهم درباره‌ی عصمت پیامبران (علیهم السلام) داده‌اند. (8)
هدف سوم: پرورش تقوای الهی
به منظور تحقق هدف یاد شده در انتخاب محتوا، توجه به مؤلفه‌های زیر پیشنهاد می‌گردد:عبادت و خلوص نیت:
حضرت رضا (علیه السلام) می‌فرماید: امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرمود: «طُوبی لِمَنْ اَخلَصَ للهِ العِبادةَ وَ الدُّعاءَ و لَمْ یشْغَلْ قَلبَهُ بِما ترَی عَیناهُ، وَ لَم ینْسَ ذكْرَ اللهِ بِمَا تَسمَعُ اُذُناهُ، و لَم یَحزُنْ صَدرَهُ بِما اُعطِی غَیرُه» (9)؛ خوشا به حال كسی كه عبادت و دعایش را برای خدا خالص كند و دلش را به آنچه چشمش می‌بیند، مشغول ندارد و بدانچه گوشش می‌شنود، یاد خدا را فراموش نكند و برای آنچه به دیگری داده شده، اندوهگین نشود.انجام واجبات و ترك محرمّات:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است كه «قیلَ لأمیرِ المؤمنینَ ما الاستعدادُ للْموتِ قالَ: اَداءُ الفرائضِ و اجتِنابُ المَحارمِ و الاشتِمالُ علَی المَكارِم ثُمَّ لا یبالی انْ وقَعَ عَلَی المَوتِ اَوِ المَوتُ وَقَعَ عَلیهِ و اللهِ لا یبَالی ابنُ ابی طالبٍ اَنْ وَقَعَ علَی المَوتِ اَوِ المَوتُ وَقَع» (10)؛ از امیرالمؤمنین (علیه السلام) سؤال شد: آمادگی برای مرگ چیست؟ فرمود: انجام فرایض، ترك محرمات و دارا بودن اخلاق خوب و چنین فردی برایش فرق ندارد كه او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید، قسم به خدا كه فرزند ابوطالب برایش فرقی ندارد كه او به سراغ مرگ برود یا مرگ به سراغ او بیاید.راست‌گویی و امانت‌داری:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «لا تَنْظُروا إلی كَثرةِ صَلاتِهِمْ و صَوْمِهِم وَ كَثرة الَحجِّ و المعَروفِ وَطَنْطَنَتِهِمْ باللَّیلِ انظرُوا إلیَ صِدْقِ الحدَیثِ وَ أداءِ الامَانةِ» (11)؛ به بسیاری نماز و روزه و حج و انفاقات و زمزمه‌های آنان در تاریكی شب ننگرید، بلكه به راست‌گویی و ادای امانتشان نظر كنید.هدف چهارم: حفظ و تحكیم وحدت اسلامی
به منظور تحقق هدف یاد شده در انتخاب محتوا، توجه به مؤلفه‌های زیر پیشنهاد می‌گردد:صله رحم و معاشرت نیكو:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از امام صادق (علیه السلام) فرمود: «صِلْ رَحمِكَ و لَوْ بِشَربةٍ مِنْ مَاءٍ، وَ اَفضَلُ ما تُوصَلُ بهِ الرَّحمُ كَفُّ الاَذی عَنها، وَ صِلِهُ الرَّحِم منَسأهٌ فِی الاجَلِ، مَحْبَبَةُ فی الأهل» (12)؛ با خویشاوندانت پیوند داشته باش، اگرچه به یك شربت (آشامیدن) آب باشد و بهترین صله رحم، آزار نرسانیدن به اوست و صله رحم، مرگ را به تأخیر اندازد و دوستی خانواده آورد.مهمان‌نوازی:
امام رضا (علیه السلام) از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت كرد: «لا تَزالُ اُمَّتی بخَیرٍ ما تَحابّوا و تَهادَوْا و اَدَّوا الامانةَ وَ اجتَنِبُوا الحَرامَ و قَرَوُا الضَّیفَ و اَقامُوا الصَّلاةَ و اتُوا الزكاةَ فإذا لَمْ یفَعلُوا ذلِكَ ابتُلُوا بالقَحطِ و السِّنِین» (13)؛ پیوسته امت من در طریق صلاح و خیر و رفاه است، مادامی كه با یكدیگر دوستی می‌كنند و به هم تحفه می‌فرستند و ارمغان می‌دهند و امانت را ادا می‌كنند و از حرام اجتناب می‌ورزند، مهمان را گرامی می‌دارند و نماز [جماعت] را برپای می‌دارند و زكات را می‌پردازند و چنانچه در این امور سستی كنند و انجام ندهند، به خشكسالی و گرانی و تنگی معیشت مبتلا می‌گردند.اتحاد و برادری با مؤمنان:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «رأسُ العَقلِ بَعدَ الدِّین التوَّدُدُ إلیَ النَّاسِ وَ اصْطِناعُ الخَیرِ اِلیَ كُلِّ اَحدٍ بَرٍّ و فَاجِر» (14)؛ اساس و ریشه خرد بعد از اعتقاد به خدا، دوستی با مردم و نیكی كردن به هر انسان خوب یا بدی است.امر به معروف و نهی از منكر:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است كه رسول خدا فرمود: «إذا تَركَ امْرُوٌ الامرَ بالمعروفِ و النَّهیَ عَنِ المُنكرِ فلْیَأذَنْ بوِقاعٍ منَ اللهِ جَلَّ اسْمُهُ» (15)؛ هرگاه كسی امر به معروف و نهی از منكر را وانهد، باید آماده پیكار با خداوند باشد.عدالت و ظلم ستیزی:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از رسول خدا می‌فرماید: «ایاكُمْ و الظُّلمَ فإنَّهُ یخرِّبُ قُلوبَكُم» (16)؛ از ستم كردن بپرهیزید؛ چرا كه دل‌های شما را ویران می‌كند.هدف پنجم: پرورش فضایل و از میان بردن رذایل
به منظور تحقق هدف یاد شده در انتخاب محتوا، توجه به مؤلفه‌های زیر پیشنهاد می‌گردد:حسن‌خلق:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبرگرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «علیكُمْ بِحُسنِ الخُلُقِ فإنَّ حُسنَ الخُلُقِ فی الجنةِ لا مَحَالةَ وَ اِیاكُمْ وَ سُوء الخُلُقِ فإنَّ سُوءَ الخُلُقِ فِی النّار لا مَحالَةَ» (17)؛ بر شما باد به حُسن‌خُلق (اخلاق پسندیده)، زیرا دارنده‌ی حسن خلق بدون چون و چرا در بهشت است و بپرهیزید از تندخویی كه [دارنده] آن نیز بی تردید در دوزخ خواهد بود.نیكی كردن:
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «اصْطَنِع المَعرُوفَ اِلی اَهلِهِ و إلی غَیرِ اَهلِهِ فإنْ كانَ اهلَهُ فَهُوَ اَهلُهُ و إنْ لمْ یكنْ اَهلَهُ فَانتَ اَهلُه» (18)؛ احسان را بر اهلش و غیراهلش انجام ده، پس اگر گیرنده، اهل باشد، كه بجا بوده و سخنی نیست و اگر نابجا بود و گیرنده اهلیت نداشت، تو خود، اهلیت احسان را كه داری.محبت و ابراز دوستی:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «التودُّدُ إلی النّاسِ نصفُ العَقْل» (19)؛ مودت به مردم، نیمی از عقل است.پرهیز از افشای بدی:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «المُسْتَتِرُ بالحسنهِ تَعْدِلُ سَبْعینَ حَسنهً و المُذیعُ بالسَّیئَهِ مخَذُولٌ و المُسْتَتِرُ بالسّیئةِ مَغفُورٌ لَه» (20)؛ كسی كه كار نیك خود را پنهان دارد، ثوابش با هفتاد حسنه برابر است و كسی كه كار زشت خود را آشكار سازد، درمانده می‌گردد و كسی كه كار زشتش را پنهان كند، آمرزیده می‌شود.پرهیز از خودپسندی:
احمد بن نجم از امام رضا (علیه السلام) در مورد خودپسندی پرسید و امام فرمود: «عَنِ العُجْبِ الذی یُفْسِدُ العَمَلَ فقالَ (علیه السلام) للْعُجبِ دَرجاتٌ مِنها انْ یزَینَ للْعَبدِ سُوءُ عَملِهِ فَیراهُ حَسناً فَیعْجِبَهُ و یَحسبَ أنَّهُ یحْسِنُ صُنعاً و منِها انْ یؤمِنَ العَبدُ بِرّبه فَیمُنَّ علی الله وَ للهّ المِنَّهُ عَلیهِ فیهِ» (21)؛ خودپسندی عمل را فاسد می‌كند؛ سپس فرمود: عجب درجاتی دارد، از آن جمله این است كه شخص، عمل بد خود را خوب انگارد و خوشش بیاید و خیال كند كار خوبی كرده و نوع دیگر آن اینكه شخص با ایمانی كه به خدا ایمان آورده، بر خدا منت داشته باشد، با اینكه خدا بر او در دینش منت دارد.پرهیز از بخل و حرص:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «لا یجْتَمعُ المالُ إلا بخصالٍ خَمْسٍ بِبُخلٍ شدیدٍ و اَملٍ طَویلٍ و حِرْصٍ غالبٍ و قطیعةِ الرَّحِمِ و ایثارِ الدُّنیا عَلَی الاخرة» (22)؛ مال جمع نشود، مگر با پنج خصلت: بخل شدید و آرزوی دراز و حرص غلبه كننده و قطع رحم و مقدم داشتن دنیا بر آخرت.پرهیز از ریا و شهرت طلبی:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: «الدُّنیا كلُّها جَهلٌ إلا موَاضعَ العِلمِ و العِلمُ كُلُّهُ حُجَّهُ إلا ما عُمِلَ بهِ و العملُ كُلُّهُ ریاءٌ إلا ما كانَ مُخلصاً و الاخلاصُ عَلی خَطرٍ حتی ینظُرَ العَبدُ بِما یختَمُ له» (23)؛ دنیا به تمامی جهل است، مگر مواضع علم و علم بر انسان حجت است، مگر آنچه به آن عمل شود و عمل به تمامی ریا می‌باشد، مگر آنچه خالصانه باشد و اخلاص هم در معرض خطر است تا اینكه انسان ببیند عاقبت و پایان كارش چه می‌شود.پرهیز از هم‌نشینی با منحرفان:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «مُجَالَسةُ الاشَرارِ تُورِثُ السوء (سوءَ) الظَّنِ بالاَخیار» (24)؛ هم نشینی با مردم بد و فاسد موجب تهمت و بدگمانی شخص به مردم آبرومند است.هدف ششم: شكوفاسازی معنویت
به منظور تحقق هدف یادشده در انتخاب محتوا، توجه به مؤلفه‌های زیر پیشنهاد می‌گردد:توكل و رضا به قضای الهی:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «... و سُئِلَ عَنْ خِیارِ العِباد فقَالَ: الذینَ إذا اَحسَنوا اسْتَبشَروا و إذا أساءُوا استَغفِروا و إذا اُعطُوا شَكرُوا و إذا ابتُلوا صَبرُوا و إذا غَضِبوا عَفَوا؛ و سُئِلَ: عَن حدِّ التوَكُلِ فقالَ (علیه السلام) أنْ لا تَخافَ احداً إلا اللهَ» (25)؛ ... پرسیدند: بهترین بندگان چه كسانی‌اند؟ فرمود: آن‌ها كه چون كار نیك كنند، شاد شوند و چون بد كنند، آمرزش خواهند، چون نعمتشان دهند، شكر گویند، چون گرفتار شوند، صبر كنند و چون خشم گیرند، درگذرند. پرسیدند: حدّ توكل چیست؟ فرمود: اینكه از كسی جز خدا نترسی.شكرگزاری:
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «إنَّ اللهَ عزَّوجلَّ اَمرَ بِثَلاثةٍ مَقرونٍ بِها ثلَاثهٌ اُخری: اَمرَ بالصّلاةِ و الزَّكاةِ فَمَنْ صَلّی و لَمْ یزَكِّ لَمْ تُقبَلْ منهُ صلاتُهُ و اَمرَ بالشُّكرِ لَهُ و للوالِدَین فَمَنْ لَمْ یشْكُرْ والدیهِ لَمْ یشْكُرِ اللهَ و امرَ باتّقاء اللهِ و صِلَةِ الرَّحِمِ فَمَنْ لَمْ یصِلْ رحَمَهُ لَمْ یتَّقِ اللهَ عزَّوجلَّ» (26)؛ همانا خداوند به سه چیز امر فرموده كه همراه با سه چیزند: به نماز و زكات امر كرده، پس هر كس نماز بخواند و زكات ندهد، نماز او قبول نمی‌شود، به شكر خود و شكر پدر و مادر امر كرده، پس هر كس از پدر و مادرش تشكر نكند، شكر خدا را به جا نیاورده است و به تقوای الهی و صله رحم امر كرده، پس هر كس صله رحم نكند، از خدا هم پروا ندارد.سخاوت و بخشش:
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «السَّخی قَریبٌ مِنَ اللهِ قَریبٌ مِنَ الجنَّةِ قَریبٌ مِنَ النّاس و البَخیلُ بَعیدٌ مِنَ اللهِ بَعِیدٌ مِنَ الجنةِ بَعِیدٌ مِنَ الناسِ و سَمِعْتُهُ یَقولُ السَّخاءُ شَجرهٌ فی الجنّةِ مَنْ تَعلّقَ بِغُصْنٍ منْ اغصانِها دَخَلَ الجنَّه» (27)؛ شخص با سخاوت به خدا نزدیك است، به بهشت نزدیك است، به مردم نزدیك است و بخیل، از خدا دور است، از بهشت دور است و از مردم نیز دورو شنیدم می‌فرمود: سخاوت درختی در بهشت است. هر كس به یكی از شاخه‌های آن بیاویزد، به بهشت وارد شود.عفو و گذشت:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «فی قَوْلِ اللهِ عزَّوجلَّ فاصْفَحِ الصَّفحَ الجمیلَ قالَ العَفوُ مِنْ غَیرِ عِتاب» (28)؛ در تفسیر آیه‌ی شریفه «ببخش، بخشیدنی زیبا و مناسب» فرمود: یعنی بخشیدن بدون سرزنش و ملامت.حلم و بردباری:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «مِنْ علاماتِ الفِقهِ: الحِلمُ، و العِلمُ، و الصَّمتُ؛ إنَّ الصَّمتَ بابٌ من ابوابِ الحكمةِ؛ إنَّ الصَّمتَ یكْسِبُ المَحبَّهَ؛ إنَّهُ دلیلٌ علی كلِّ خیر» (29)؛ از جمله نشانه‌های فقیه، سه چیز است: حلم، علم و سكوت. سكوت، دری از درهای حكمت است. سكوت، جلب محبت می‌كند و راهنمای هر خیری است.صبر و مقاومت:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید: «خمْسَهٌ لوْ رحَلتُمْ فِیهِنَّ المَطایا لمْ یقدروا [تقدِروا] علی مِثلِهِنَّ؛ لا یخافُ عبدٌ إلا ذنبَهُ و لا یرجُو إلا ربَّهُ و لا یستَحیی الجَاهِلُ إذا سُئِلَ عَمَّا لا یعلَمُ انْ یقولَ لا اَعلَمُ و لا یَستَحیی احدُكُمْ إذا لَم یعلَمْ أنْ یَتعلَّمَ و الصبْرُ منَ الایمانِ بمنزلةِ الرّأسِ مِنَ الجَسَدِ و لا ایمانَ لِمَنْ لا صَبرَ لهُ» (30)؛ پنج چیز (از دستورهایی) است كه هرچه در پی آن‌ها بگردید، مانندشان را نخواهید یافت: بیم و هراس نداشته باشد بنده‌ای، جز از گناه خودش و امید نداشته باشد، مگر به پروردگار خودش و كسی كه چیزی را نمی‌داند، اگر آن را از او بپرسند، خجالت نكشد از اینكه بگوید نمی‌دانم و نیز ننگ نداند كسی كه چیزی را نمی‌داند از آن كه می‌داند یاد گیرد و صبر و پایداری نسبت به ایمان مانند سر است نسبت به بدن و ایمان نخواهد داشت كسی كه صبر ندارد.فروتنی:
از امام رضا (علیه السلام) در خصوص حدّ فروتنی سؤال شد، ایشان در جواب فرمود: «انْ تُعطی النّاسَ منْ نَفْسِكَ ما تُحبُّ انْ یعطُوكَ مِثْلَه» (31)؛ آنكه از جانب خود به مردم ببخشی، مانند آنچه را كه دوست داری آنان به تو بخشند.هدف هفتم: خویشتن‌داری
به منظور تحقق هدف یاد شده در انتخاب محتوا، توجه به مؤلفه‌های زیر پیشنهاد می‌گردد:حسابرسی خویش:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «مَنْ حاسَبَ نفْسَهُ ربحَ و منْ غَفَلَ عَنها خَسِرَ و مَنْ خَافَ اَمِنَ و مَنِ اعْتَبرَ اَبصَرَ وَ مَنْ اَبصرَ فَهِمَ و مَن فَهِمَ عَلمَ» (32)؛ كسی كه خود را محاسبه كرد، سود برد و هركه از خود بی خبر ماند، زیان دید و آن كه ترسید، ایمنی یافت و هركه عبرت گرفت، بینا شد و هر كه بینا شد، فهمید و هر كه فهمید، دانست.حق‌گویی و حقیقت‌جویی:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «ثلاثَهٌ اَخافُهُنَّ علی اُمَّتی منْ بَعدِی: الضَّلالةُ بَعدَ المَعرِفةِ و مَضَلاتُ الفِتَنِ و شَهوَةُ البَطنِ و الفَرج» (33)؛ از سه چیز پس از مرگم بر امت خود ترسانم: گمراهی پس از هدایت یافتگی و شناخت حق از باطل و فتنه‌های گمراه كننده و شكم بارگی و زیاده روی در لذات جنسی.حفظ زبان:
امام رضا (علیه السلام) به نقل از امام صادق (علیه السلام) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید: «نَجاةُ المُؤمنِ فی حِفْظ لِسانهِ و قَال امیرُالمُؤمنین (علیه السلام) مَنْ حَفِظَ لِسانهُ سَترَ اللهُ عَورتَه» (34)؛ نجات مؤمن در این است كه زبان خود را نگاه دارد؛ و امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: هر كس زبان خود را نگاه دارد، خداوند، زشتی‌های او را پنهان می‌كند.ادب:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «العَقلُ حِباءٌ منَ الله، و الادبُ كُلفَهٌ، فَمَنْ تَكلَّفَ الادَبَ، قَدَرَ عَلیهِ؛ و مَن تَكَلَّفَ العَقلَ، لَمْ یزْدَدْ بذلِكَ إلا جَهلا» (35)؛ عقل، موهبت خدا است و ادب با رنج و سختی به دست آید، پس كسی كه در كسب ادب زحمت كشد، آن را به دست آرد و كسی كه در كسب عقل رنج برد، بر نادانی خویش افزاید.پرهیز از خشم:
امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «منْ كفَّ غضَبَهُ كَفَّ اللهُ عَنهُ عَذابَهُ وَ مَنْ حَسَّنَ خُلُقَهُ بَلَّغهُ اللهُ دَرجهَ الصَّائِم القَائِم» (36)؛ هر كس خشم خود را فرو بَرد، خداوند عذابش را از او بگرداند و هر كس اخلاق خود را نیكو كند، خداوند به درجه روزه دار شب زنده دار او را رساند.ساده زیستی:
از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «منْ لَمْ یقْنِعْهُ منَ الرِّزقِ إلا الكَثیرُ، لَمْ یَكْفِهِ مِنَ العَمَلِ إلا الكَثِیرُ؛ و مَنْ كَفاهُ مِنَ الرِّزقِ القَلیِلُ، فَإنَّهُ یكفِیهِ مِنَ العَمَلِ القَلیل» (37)؛ كسی كه جز به روزی زیاد قناعت نكند، جز عمل بسیار بسش نباشد و هر كه روزی اندك كفایتش كند، عمل اندك هم كافی‌اش باشد.پرهیز از اسراف:
هنگامی كه مأمون از امام رضا (علیه السلام) درخواست كرد كه به اجمال، اسلام خالص را برای او بنویسد، یكی از مواردی كه امام رضا (علیه السلام) بر آن تأكید كرد، پرهیز از اسراف بود. او در پاسخ نوشت: «واجتنابُ الكبائرِ و هی... الكذبُ و الكِبْرُ و الاسرافُ و التّبذیرُ و الخیانةُ و الاستِخْفافُ بالحَجِّ و المُحارَبةُ لاولیاءِ اللهِ تعَالی و الاشِتغَالُ بِالمَلاهی و الاصرَارُ عَلی الذُّنُوب» (38)؛ و دوری كردن از گناهان كبیره است؛ مانند... تكبر كردن و اسراف و تبذیر و خیانت و كوچك شمردن حجّ خانه كعبه و نبرد با اولیای حق تعالی و سرگرم ساز و آواز طرب شدن و اصرار بر گناهان.بررسی پرسش چهارم:
ملاحظه‌های بهره‌گیری از مؤلفه‌های مفهومی مستخرج از سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) در روش تربیتی چیست؟برای پاسخ گویی به این پرسش، ابتدا لازم است با توجه به محورهای پیشنهادی محتوا، روش آموزش هر كدام به صورت مجزا بررسی گردد. بنابراین ابتدا به شرح مختصر روش‌ها می‌پردازیم و سپس روش‌های مناسب برای هر كدام از مؤلفه‌های پیشنهادی را بیان می‌كنیم.
- روش حلّ مسئله:
این روش هنگامی مورد استفاده قرار می‌گیرد كه فرد با مسئله‌ای مواجه می‌شود، سپس خودِ شخص با استفاده از تجربه‌های پیشین خود و با كمك و راهنمایی مربی به حلّ مسئله مبادرت می‌ورزد. (39) به عنوان نمونه، برای آموزش لزوم ولایت مداری می‌توان برای فرد این موضوع را طرح كرد كه گروهی را در نظر بگیر كه به مكانی ناآشنا سفر كرده‌اند و راهنما ندارند. چه مشكلاتی ممكن است برای آنان پیش بیاید؟ در نهایت، با راهنمایی مربی، مباحث را به امامت و راهنمایی جامعه بشری تعمیم می‌دهیم.-روش مواجهه با نتیجه‌های اعمال:
در این روش، امر و نهی جای ندارد و كارآمدی آن به طور مستقیم ناشی از قدرت امر یا نهی نیست. پشتوانه‌ی این روش، حبّ ذاتِ آدمی است. در این روش، هنگامی كه فرد ببیند، پیامد عملش برای خودش زیان در پی دارد یا آنكه به سود خود اوست، زمینه‌ای مناسب برای یافتن انگیزه‌ای درونی نسبت به ترك یا انجام آن عمل را می‌یابد. با ظهور این انگیزه‌ی درونی، فرد، خود را از درون ملزم به ترك یا انجام عمل می‌بیند. (40)- روش گفت‌و‌گو:
بهترین شیوه برای مبادله‌ی فكری میان انسان‌های عاقل محسوب می‌شود. امام رضا (علیه السلام) نیز از این شیوه برای تربیت دیگران استفاده كرده و به گونه‌ای مسالمت آمیز حتی از گفت‌و‌گو با كافران، مشركان و بی دینان ابایی نداشته است.-روش ایفای نقش:
این روش برای تجسم عینی موضوع‌هایی به كار می‌رود كه برای نمایش مناسب باشد. در این روش با راهنمایی مربی، موضوعی را با روش‌های گوناگون، با نمایشی كوتاه اجرا می‌كنند. از ویژگی‌های ممتاز این روش، این است كه مشاهده كنندگان با عملیات نمایشی و ایفاگران نقش، ارتباط عاطفی برقرار می‌كنند و چون همه حواس آن‌ها به نمایش است، یادگیری نیز بهتر صورت می‌گیرد. (41)-روش عبرت آموزی:
در این شیوه، آموزش، نه بر محور خود فرد، بلكه با نظر به دیگران شكل می‌گیرد، خواه این دیگران از پیشینیان باشند یا از همراهان. این روش، روشی آیه‌ای است؛ پدیده‌ها را آیت دیدن و از سطح گذشتن و به اعماق دست یازیدن است. (42)- روش الگوی مشاركتی:
در این روش، وظیفه اصلی مربی، ایجاد زمینه مشاركت، همكاری و همیاری گروهی است. در این روش، افراد در گروه‌هایی با هم كار می‌كنند تا در یادگیری به هم یاری رسانند و برای رسیدن به هدف‌های مشترك، فعالیت می‌كنند. (43)-روش تكلیف به قدر وسع:
در این روش، مربی باید بكوشد مطالبی را بیان كند كه در طاقت فهمی مخاطب باشد و چیزی را از او بخواهد كه در طاقت عملی او نیز باشد؛ بنابراین، مربی تنها مجاز است تا با نگاه به وسع مخاطب خود، تكلیفی را به او بدهد. (44)-روش موعظه‌ی حسنه:
پند و موعظه گاه در مستمع، مقاومت، بلكه لجاجت برمی انگیزد، از این رو، قرآن كریم قید «حسنه» را به آن افزوده است تا آن را از موعظه سیئه جدا سازد. مربی هنگامی كه می‌خواهد متربیان را موعظه كند، باید خود، به آن اعتقاد داشته، نیز به آن عمل نماید. (45)-روش یادآوری نعمت‌ها:
در این روش، كوشش بر آن است كه آدمی با خود، رو به رو شود؛ در كنار خود، آرام گیرد؛ به خود بنگرد، اثر نیازهایی را كه بر خود داشته، ببیند و حلاوت نعمت‌هایی را كه بر او ارزانی شده، بیابد و به شكر بازآید. به عبارتی، در این شیوه، به مترتبی یادآوری می‌گردد كه پیش‌تر چه نیازهایی داشته است و اكنون برآورده گشته، او را به شكر نعمت‌های خدا ترغیب می‌كند. (46)-نمایش عملی خودِ عمل:
امام رضا (علیه السلام) تنها به آموزش نظری اكتفا نمی‌كرد، بلكه از آموزش عملی به صورت انجام دادن خود عمل (هدف) نیز استفاده می‌نمود. این شیوه كه از بهترین شیوه‌های آموزشی و تربیتی است، در تحقق هدف‌های آموزشی و تربیتی بسیار مؤثر می‌باشد؛ یعنی مثلاً یك بار گفته می‌شود كه چگونه باید وضو گرفت و یك بار وضو گرفته می‌شود تا دیگران یاد بگیرند. (47)-معرفی الگو:
مربی باید حالت مطلوب متربّی را كه در عمل در وجود كسی آشكار شده، به او نشان دهد. البته نخست، سزاوار است كه در وجود خودِ مربی، اسوه‌ای نیكو برای متربّی وجود داشته باشد. اسوه سازی در درجه اول و به طور اساسی در شرایط واقعی موردنظر است، اما حاصل آن، این است كه شخصیت‌های تاریخی نیز الگوی عملی به شمار آیند. (48)-روش ابراز توانایی‌ها:
در این روش، مربّی باید امكانات و فرصت‌هایی را فراهم آورد كه متربّی به فعالیت واداشته شود. همچنین او باید متربّی را از حد و اندازه توانایی‌هایش آگاه كرده، حركت وی را در این چهارچوب هدایت كند. (49)-تزیین كلام:
كلام، آینه‌ی مفاهیم و معانی است. این آینه، هرچه مصفّاتر باشد، به همان میزان، بر شفافیت و نفوذ مفاهیم و معانی خواهد افزود. از این رو، لازم است مربّی بنگرد كه معانی و مفاهیم موردنظر را در برابر چه آینه‌ای قرار می‌دهد. (50)-آراستن ظاهر:
مربی در برقراری ارتباط تربیتی باید به آراستگی ظاهر بپردازد تا از عوامل ظاهری نفرت و گریز نیز تهی باشد. آراستگی، مترادف اشراف منشی نیست، بلكه با سادگی نیز می‌توان آراسته بود. (51) امام رضا (علیه السلام) به عنوان مربی، بر حفظ آراستگی ظاهر، اصراری آشكار می‌ورزید.- بحث گروهی:
این روش، گفت‌و‌گویی است سنجیده و منظم در مورد موضوعی خاص كه مورد علاقه شركت كنندگان در بحث است. در این روش، مربّی موضوعی خاص را مطرح می‌كند، متربیان در مورد آن به مطالعه، اندیشه، بحث و اظهارنظر می‌پردازند و نتیجه می‌گیرند؛ بنابراین، در این روش، متربیان در فعالیت‌های آموزشی شركت می‌كنند و مسئولیت یادگیری را به عهده می‌گیرند. (52)-روش مبالغه در عفو:
در این روش، متربّی به محض ارتكاب نخستین خطا مورد مؤاخذه و مجازات قرار نمی‌گیرد؛ بنابراین مربی در مجازات شتاب نمی‌ورزد و فرد را وامیگذارد تا فرصت‌های لازم را برای اصلاح خود، بازیابد. (53)-روش تلقین به نفس:
تلقین به نفس، روشی است كه در آن از طریق به زبان آوردن قولی معین، تغییری براساس آن در رفتار آدمی به وجود می‌آید و به دو صورت ایجابی (انجام رفتار) و سلبی(عدم انجام رفتار) می‌باشد. (54)-روش تحمیل به نفس:
روشی كه در آن با كارهای مربوط، تغییری در آدمی به وجود می‌آید. تحمیل به نفس، تن دادن به ناملایماتی است كه در ابتدا مورد كراهت دل است، اما به تربیت آدمی منجر می‌شود. (55)-روش بیان قصّه:
تمامی مربیان و مخاطبان یكسان نیستند، در تربیت برخی، بیان سرگذشت‌ها و داستان‌های جذابِ اقوام و ملل می‌تواند بسیار مفید باشد. این شیوه به ویژه برای كودكان و نوجوانان می‌تواند بسیار مؤثر باشد. (56)-روش بیان مهر و قهر:
در این شیوه، مربی با بیان محبت پیشی جوینده‌ی خویش، نسبت به متربّی، او را دل بسته‌ی خود، می‌گرداند. این دل بستگی، بسیار كارساز است و می‌توان با تكیه بر آن، فرد را آماده‌ی به دوش كشیدن تكلیف ساخت. (57)-روش اعطا و حرمان:
این روش مبتنی بر اصل ابراز یا منع محبت است و ویژگی آن این است كه محبت یا عدم محبت را در كسوت كردار نمودار می‌سازد، نه در قالب بیان، زبان كردار، خود، منطقی دارد و نفوذ ویژه‌ای در پی می‌آورد كه آن را در گفتار نمی‌توان جست؛ بنابراین، ابراز محبت، هنگامی جامه‌ی عمل می‌پوشد كه به صورت اعطای هدیه به كسی و منع محبت به شیوه‌ی محروم نمودن وی از آنچه به او ارزانی شده بود، نمودار گردد. (58)اكنون به منظور نیل به هدف‌های مستخرج از چهارچوب مؤلفه‌های سیره‌ی تربیتی، روش‌های متناسب با هركدام از مؤلفه‌ها ذكر می‌گردد:
هدف نخست: ولایت مداری
سه روش به منظور تسهیل در رسیدن به این هدف پیشنهاد می‌گردد: 1- حلّ مسئله 2- مواجهه با اعمال 3- بحث گروهی.هدف دوم: پرورش فهم و تعقل
-تفكر:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- الگوهای مشاركتی 2- حلّ مسئله 3- عبرت آموزی.-شبهه زدایی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- بحث گروهی 2- الگوهای مشاركتی 3- حلّ مسئله 4- مواجهه با اعمال.هدف سوم: پرورش تقوای الهی
-عبادت و خلوص نیّت:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- یادآوری نعمت‌ها 2- معرفی اسوه.- انجام واجبات و ترك محرّمات:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- موعظه حسنه 2- مواجهه با اعمال 3- عبرت آموزی.-راست‌گویی و امانت‌داری:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تكلیف به قدر وسع 2- ابراز توانایی‌ها 3- بیان قصه.هدف چهارم: حفظ و تحكیم وحدت اسلامی
-صله رحم و معاشرت نیكو:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- معرفی الگوی عملی 2- بحث گروهی 3- بیان قصه.-مهمان نوازی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- موعظه حسنه 2- معرفی الگوی عملی 3- بیان قصه.-اتحاد و برادری با مؤمنان:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- عبرت آموزی 2- الگوهای مشاركتی 3- اصلاح شرایط 4- بیان قصه.-امر به معروف و نهی از منكر:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تكلیف به قدر وسع 2- ابراز توانایی‌ها 3- اسوه سازی 4- الگوهای مشاركتی.-عدالت و ظلم ستیزی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تذكر 2- بحث گروهی 3- تكلیف به قدر وسع.هدف پنجم: پرورش فضایل و از میان بردن رذایل
-حُسن خلق:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- معرفی الگوی عملی 2- ایفای نقش 3- اسوه سازی.- نیكی كردن:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- موعظه حسنه 2- یادآوری نعمت‌ها 3- بیان قصه.-محبت و ابراز دوستی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- مواجهه با اعمال 2- اسوه سازی 3- بیان قصه.-پرهیز از افشای بدی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- عبرت آموزی 2- مواجهه با اعمال.-پرهیز از خودپسندی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- موعظه حسنه 2- تحمیل به نفس 3- توبه 4- اصلاح شرایط.-پرهیز از ریا و شهرت‌طلبی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- مواجهه با اعمال 2- عبرت آموزی 3- توبه 4- موعظه حسنه-پرهیز از هم‌نشینی با منحرفان:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- مواجهه با اعمال 2- اصلاح شرایط 3- بیان قصه.هدف ششم: شكوفاسازی معنویت
-توكل و رضا به قضای الهی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تحریك ایمان 2- اسوه سازی 3- بیان قصه.- شكرگزاری:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- یادآوری نعمت‌ها 2- اسوه سازی 3- بیان قصّه.-سخاوت و بخشش:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تحریك ایمان 2- اسوه سازی 3- بیان قصه.-عفو و گذشت:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- مبالغه در عفو 2- توبه 3- تبشیر.-حلم و بردباری:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1-تكلیف به قدر وسع 2- بحث گروهی 3- معرفی الگوی عملی.-صبر و مقاومت:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- ایفای نقش 2- اسوه سازی 3- بیان قصّه.-فروتنی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تكلیف به قدر وسع 2- موعظه حسنه 3- ابراز توانایی ها.هدف هفتم: خویشتن‌داری
-حسابرسی خویش:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تحمیل به نفس 2- معرفی الگوی عملی.- حق‌گویی و حقیقت‌جویی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- تكلیف به قدر وسع 2- اسوه سازی.-حفظ زبان:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- اصلاح شرایط 2- تحمیل به نفس 3- ابراز توانایی‌ها.-ادب:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- معرفی الگوی عملی 2- بحث گروهی.-پرهیز از خشم:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- اعطای بینش 2- تلقین به نفس 3- تحمیل به نفس 4- عبرت آموزی 5- بیان مهر و قهر.- ساده‌زیستی:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- بحث گروهی 2- تكلیف به قدر وسع 3- اسوه‌سازی 4- اعطای بینش.-پرهیز از اسراف:
روش‌های پیشنهادی عبارت‌اند از: 1- مواجهه با اعمال 2- عبرت آموزی 3- موعظه حسنه.بحث و نتیجه‌گیری
در خصوص مهم‌ترین نتیجه‌ها باید اذعان كرد:-33 مؤلفه مفهومی استخراج شده از كتاب‌های حدیثی عبارت‌اند از: ولایت مداری، عبادت و خلوص نیت، تفكر، انجام واجبات و ترك محرّمات، امر به معروف و نهی از منكر، توكل و رضا به قضای الهی، شكرگزاری، سخاوت و بخشش، عفو و گذشت، صله رحم و معاشرت نیكو، مهمان نوازی، حسن خلق، نیكی كردن، اتحاد و برادری با مؤمنان، محبت و ابراز دوستی، حلم و بردباری، راست‌گویی و امانت‌داری، ساده‌زیستی و دوری از تجملات، شبهه زدایی (مناظرات)، حق‌گویی و حق‌جویی، حسابرسی خویش، عدالت و ظلم ستیزی، صبر و مقاومت، فروتنی، حفظ زبان، ادب، پرهیز از اسراف، پرهیز از افشای بدی، پرهیز از خودپسندی، پرهیز از بخل و حرص، پرهیز از ریا و شهرت‌طلبی، پرهیز از هم‌نشینی با منحرفان و خودداری از خشم.
- هدف‌های مطلوب تربیتی در هفت محور قابل تنظیم است: 1- ولایت مداری 2-پرورش فهم و تعقل 3- پرورش تقوای الهی 4- حفظ و تحكیم وحدت اسلامی 5- پرورش فضایل و از میان بردن رذایل 6- شكوفاسازی معنویت 7- خویشتن داری.
- مؤلفه‌های قابل تنظیم برای محتوای هركدام از هدف‌ها، حدیث‌ها و روایت‌های مستخرج از كتاب‌های حدیثی پیشنهاد گردیده است. به طور نمونه، برای هدف پرورش تقوای الهی، می‌توان از احادیث مربوط به عبادت و خلوص نیت، انجام واجبات و ترك محرمات و راست‌گویی و امانت‌داری سود جست.
-روش‌های حلّ مسئله، توبه، تبشیر، توجیه اعمال، اسوه‌سازی و معرفی الگو، بحث گروهی، گفت‌و‌گو، ابراز نیازها، تغافل، بیان قصّه، ایفای نقش، موعظه حسنه، یادآوری نعمت‌ها، شبیه سازی اجتماعی، اصلاح شرایط و... بهترین روش‌های نیل به هدف‌های مستخرج‌اند.
- به منظور جمع بندی مباحث، كلیه آنچه در این مقاله مورد بحث قرار گرفته، در جدول شماره دو آورده شده است.
جدول شماره دو، ملاحظات بهره گیری از عناصر تربیتی با توجه به مؤلفه های استخراج شده از سیره امام رضا (علیه السلام)
|
روش |
محتوا |
هدف‌ها |
ردیف |
|
حل مسئله |
ولایت |
ولایت مداری |
1 |
|
الگوهای مشاركتی |
تفكر
|
پرورش فهم و تعقل |
2 |
|
بحث گروهی |
شبهه زدایی |
||
|
یادآوری نعمت ها |
عبادت و خلوص نیت |
پرورش تقوای الهی |
3 |
|
موعظه حسنه |
انجام واجبات و ترك محرمات |
||
|
تكلیف به قدر وسع |
راست گویی و امانت داری |
||
|
معرفی الگوی عملی |
صله رحم و معاشرت نیكو |
حفظ و تحكیم وحدت اسلامی
|
4 |
|
موعظه حسنه |
مهمان نوازی |
||
|
عبرت آموزی |
اتحاد و برادری با مؤمنان
|
||
|
تكلیف به قدر وسع |
امر به معروف و نهی از منكر |
||
|
تذكر |
عدالت و ظلم ستیزی |
||
|
معرفی الگوی عملی |
حُسن خلق |
پرورش فضایل و از میان بردن رذایل
|
5 |
|
موعظه حسنه |
نیكی كردن |
||
|
مواجه با نتایج اعمال |
محبت و ابراز دوستی |
||
|
عبرت آموزی |
پرهیز از افشای بدی |
||
|
موعظه حسنه |
پرهیز از خودپسندی |
||
|
مواجهه با اعمال |
پرهیز از ریا و شهرت طلبی |
||
|
مواجهه با نتایج اعمال |
پرهیز از هم نشینی با منحرفان |
|
|
|
تحریك ایمان |
توكل و رضا به قضای الهی |
شكوفاسازی معنویت
|
6 |
|
یادآوری نعمت‌ها |
شكرگزاری |
||
|
تحریك ایمان |
سخاوت و بخشش |
||
|
مبالغه در عفو |
عفو و گذشت |
||
|
تكلیف به قدر وسع |
حلم و بردباری |
||
|
ایفای نقش |
صبر و مقاومت |
||
|
تكلیف به قدر وسع |
فروتنی |
||
|
تحمیل به نفس |
حسابرسی خویش |
خویشتن داری
|
7 |
|
تكلیف به قدر وسع |
حق گویی و حقیقت جویی |
||
|
اصلاح شرایط تحمیل به نفس |
حفظ زبان |
||
|
معرفی الگو |
ادب |
||
|
اعطای بینش |
پرهیز از خشم |
||
|
بحث گروهی |
ساده زیستی |
||
|
مواجهه با اعمال |
پرهیز از اسراف |
پی‌نوشت‌ها:
1. طلبه سطح سه حوزه و دانشجوی كارشناسی ارشد مشاوره.
2. كارشناس ارشد روان شناسی بالینی.
3. احزاب (33): 33.
4. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 58.
5. كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، ج3، ص 141.
6. ابن بابویه، همان، ج1، ص 154.
7. ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، ص 443.
8. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 389.
9. كلینی، همان، ج3، ص 45.
10. ابن بابویه، همان، ج1، ص 297.
11. ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، ص303.
12. كلینی، همان، ج3، ص 389.
13. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج72، ص 115.
14. علی بن موسی، امام هشتم (علیه السلام)، صحیفة الامام الرضا (علیه السلام)، ص 52.
15. ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 256.
16. علی بن موسی، امام هشتم (علیه السلام)، صحیفة الامام الرضا (علیه السلام)، ص 48.
17. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 31.
18. همان، ج2، ص 69.
19. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص 443.
20. ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 179.
21. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج75، ص 336.
22. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج1، ص 282.
23. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص 281.
24. همان، ج2، ص 53.
25. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ص 445.
26. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ص 156.
27. مجلسی، همان، ج68، ص 352.
28. ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، ص 73.
29. كلینی، همان، ص 293.
30. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 44.
31. همان، ج2، ص 50.
32. مجلسی، همان، ج75، ص 352.
33. ابن بابویه، همان، ج2، ص 29.
34. ابن بابویه، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 183.
35. كلینی، همان، ج1، ص 53.
36. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 71.
37. حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج21، ص 531.
38. ابن بابویه، همان، ج2، ص 127.
39. صفوی، امان الله، روش‌ها و فنون و الگوهای تدریس، ص 123.
40. باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ص 151.
41. صفوی، همان، ص 232.
42. باقری، همان، ص 218.
43. شعبانی، حسن، مهارت‌های آموزشی و پرورشی، ص 223.
44. باقری، همان، ص 184.
45. همان، ص 215.
46. همان، ص 216.
47. فروهی، ناصر، سروریان، حمیدرضا، «اصول و روش‌های آموزش و تربیت دینی در سیره‌ی عملی پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)» ، فصلنامه علامه، 1385، ص 16.
48. باقری، همان، ص 144.
49. همان، ص 197.
50. همان، ص 161.
51. همان، ص 160.
52. شعبانی، همان، ص 273.
53. باقری، همان، ص 165.
54. همان، ص 93.
55. همان، ص 98.
56. محمدی، رضا، «اصول و روش‌های تربیتی از دیدگاه پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)» ، اندیشه حوزه، ش 72، 1387، ص126.
57. باقری، همان، ص 231.
58. همان، ص 235.
- ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، كتابچی، تهران، 1376.
-___، التوحید، جامعه مدرسین، قم، 1398ق.
-___، الخصال، جامعه مدرسین، قم، 1362.
-___، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، دارالحدیث للنشر، قم، 1406ق.
-___، صفات الشیعه، اعلمی، تهران، 1362.
-___، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، جهان، تهران، 1378.
-___، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413ق.
-ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، جامعه مدرسین، قم، 1363.
-باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، مدرسه، تهران، 1386.
-حرعاملی، محمد بن حسن، جهاد النفس وسائل الشیعه، ترجمه صحت، ناس، تهران، 1364.
-___، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت (علیهم السلام)، قم، 1409ق.
-حكیمی، محمدرضا، حكیمی، محمد، حكیمی، علی، الحیاة، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380.
-شعبانی، حسن، مهارت‌های آموزشی و پرورشی، سمت، تهران، 1387.
-صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات فی فضائل آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، مكتبه آیه الله المرعشی النجفی، قم، 1404ق.
-صفوی، امان الله، روش‌ها و فنون و الگوهای تدریس، سمت، تهران، 1385.
-طبرسی، علی بن حسن، مشكاة الانوار فی غرر الاخبار، المكتبة الحیدریه، نجف، 1385.
-علی بن موسی، امام هشتم (علیه السلام)، صحیفه الامام الرضا (علیه السلام)، كنگره جهانی امام رضا (علیه السلام)، مشهد، 1406.
-فروهی، ناصر، سروریان، حمیدرضا، «اصول و روش‌های آموزش و تربیت دینی در سیره‌ی عملی پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)» ، فصلنامه علامه، 1385.
- كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، دارالحدیث، قم، 1429ق.
-___، بهشت كافی، ترجمه حمیدرضا آژیر، سرور، قم، 1381.
- ___، تحفه الاولیاء (ترجمه اصول كافی)، ترجمه محمدعلی اردكانی، دارالحدیث، قم، 1388.
-___، متقی هندی، علی بن حسام الدین، كنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، دارالكتب العلمیه، بیروت، 1424ق.
-مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ایمان و كفر از كتاب بحارالانوار، ترجمه عزیزالله عطاردی قوچانی، عطارد، تهران، 1378.
-___، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.
-___، زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) (منتخبی از بحارالانوار)، اسلامیه، تهران، 1380.
-محمدی، رضا، «اصول و روش‌های تربیتی از دیدگاه پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)» ، اندیشه حوزه، ش 72، 1387.
منبع مقاله :
همایش ملی سبک زندگی رضوی (مقالات برگزیده)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول (1393).
