نمايى از زندگانى حضرت امام محمد باقر (علیه السلام)

ابو جعفر، امام محمد باقر (ع) پنجمين آفتابى است كه بر افق امامت، جاودانه درخشيد.زندگيش سراسر دانش و ارزش بود، از اين رو باقر العلوم ناميده شد، يعنى شكافنده دشواريهاى دانش و گشاينده پيچيدگيهاى معرفت. خصلت آفتاب است كه هماره گام بر فرق ظلمت مى‏نهد و در لحظه‏هاى تاريك، بر افق زمان مى‏رويد تا ارزشهاى مهجور و نهان شده در سياهى جهل و جور را، دوباره جان بخشد و آشكار سازد. او نيز در عصر حاكميت جور و تشتت انديشه‏هاى دينى امت اسلام، تولد يافت تا پيام آور معرفت و احياگر اسلام ناب محمدى (ص) باشد.

ولادت

حضرت ابو جعفر، باقر العلوم، در شهر مدينه تولد يافت.و بر اساس نظريه بيشتر مورخان و كتابهاى روايى، تولد آن گرامى در سال 57 هجرى بوده است. (1) اين نقل، با رواياتى كه نشان مى‏دهد امام باقر (ع) به هنگام شهادت جد خويش ـ حسين بن على (ع) ـ در سرزمين طف حضور داشته و سه سال از عمرش مى‏گذشته است هماهنگى دارد. (2)
در روز و ماه ولادت آن حضرت نيز نقلهاى مختلفى ياد شده است:
الف ـ سوم صفر 57 هجرى. (3)
ب ـ پنجم صفر 57 هجرى. (4)
ج ـ جمعه اول رجب 57 هجرى. (5)
د ـ دوشنبه يا سه شنبه اول رجب 57 هجرى. (6)
بيشتر محققان با ترجيح نظريه نخست، يعنى سوم صفر آن را پذيرفته‏اند.

تبار والاى امام باقر (ع)

امام محمد باقر (ع) از جانب پدر و نيز مادر، به شجره پاكيزه نبوت منتهى مى‏گردد.
او نخستين مولودى است كه در خاندان علويان از التقاى دو بحر امامت (نسل حسن بن على و حسين بن على عليهما سلام) تولد يافت: (7)
پدر: على بن الحسين، زين العابدين (ع) .مادر: ام عبد الله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبى (ع) (8)
مادر گرامى امام باقر (ع) نخستين علويه‏اى است كه افتخار يافت فرزندى علوى به دنيا آورد . (9) براى وى كنيه‏هايى چون ام الحسن و ام عبده آورده‏اند، اما مشهورترين آنها، همان ام عبد الله است.
در پاكى و صداقت، چنان نمونه بود كه صديقه‏اش لقب دادند. (10)
امام باقر (ع) مادر بزرگوار خويش را چنين توصيف كرده است:
«روزى مادرم كنار ديوارى نشسته بود، ناگهان ديوار ريزش كرد و در معرض ويرانى قرار گرفت، مادرم دست بر سينه ديوار نهاد و گفت، به حق مصطفى (ص) سوگند، اجازه فروريختن ندارى.ديوار بر جاى ماند تا مادرم از آن جا دور شد.سپس ديوار فرو ريخت. (11)

نام و كنيه

نام آن حضرت محمد است.اين نامى است كه رسول خدا (ص) از دير زمان براى وى برگزيده بود .
جابر بن عبد الله انصارى يار ديرين پيامبر (ص) افتخار دارد كه سلام رسول خدا را به امام باقر (ع) ابلاغ كرده است.از بيان او ـ كه بتفصيل خواهد آمد ـ استفاده مى‏شود كه نامگذارى امام باقر (ع) به وسيله پيامبر اكرم (ص) صورت گرفته است.كنيه آن گرامى ابو جعفر (12) است و جز اين كنيه‏اى براى وى نقل نكرده‏اند. (13)

القاب

براى امام باقر (ع) اين القاب ياد شده است:
1 ـ باقر.
اين لقب مشهورترين القاب آن حضرت بشمار مى‏آيد و بيشتر منابع بدان تصريح كرده‏اند. (14)
در بيان فلسفه تعيين اين لقب براى وى، آمده است:
ـ شكافنده معضلات علم و گشاينده پيچيدگيهاى دانش بود. (15)
ـ به دليل گستردگى معارف و اطلاعاتى كه در اختيار داشت، باقر ناميده شد. (16)
ـ بدان جهت كه در نتيجه سجده‏هاى بسيار، پيشانيش فراخ گشته بود. (17)
ـ احكام را از متن قوانين كلى، استنباط و استخراج مى‏كرد. (18)
2 ـ شاكر
3 ـ هادى
4 ـ امين ـ شبيه، به جهت شباهت آن حضرت به رسول خدا (ص) (19) .

همسران

در منابع تاريخى، براى امام باقر (ع) دو همسر و دو «ام ولد» (20) نام برده‏اند.
همسران عبارتند از:
1 ـ ام فروة دختر قاسم بن محمد بن ابى بكر.
او هر چند از نسل ابو بكر بود، اما همانند پدرش قاسم بن محمد حق امامان را مى شناخت و اهل ولايت معصومين (ع) بود، چنان كه در روايتى از امام رضا (ع) آمده است كه روزى نام قاسم بن محمد نزد آن حضرت برده شد، امام فرمود: او به ولايت و امامت اعتقاد داشت. (21)
2 ـ ام حكيم دختر اسيد بن مغيره ثقفى.

فرزندان

براى امام باقر (ع) هفت فرزند ياد كرده‏اند، پنج پسر و دو دختر.
1 ـ جعفر بن محمد الصادق (ع) .
وى مشهورترين، ارجمندترين و با فضيلت ترين فرزند امام باقر (ع) مى‏باشد كه از ام فروة زاده شد و نسل امامت از طريق او استمرار يافت.
2 ـ عبد الله بن محمد.او يگانه برادر امام صادق (ع) بشمار مى‏آيد كه هم از ناحيه پدر و هم از ناحيه مادر با آن حضرت متحد است.مورخان وى را صاحب فضل و صلاح دانسته‏اند و متذكر شده‏اند كه فردى از بنى اميه به او سم خورانيد و او را به شهادت رساند. (22)
3 ـ ابراهيم بن محمد، از ام حكيم.
4 ـ عبيد الله بن محمد، از ام حكيم.
5 ـ على بن محمد.
6 ـ زينب بنت محمد، اين دو (يعنى زينب و على) از يك مادرند كه ام ولد بوده است.
7 ـ ام سلمه، مادر وى را نيز ام ولد دانسته‏اند. (23)
برخى از منابع، تنها شش فرزند براى امام باقر (ع) نام برده‏اند و بر اين باورند كه امام باقر فرزندى به نام عبيد الله نداشته است. (24)
گروهى ديگر گفته اند: امام باقر (ع) دو دختر نداشته است، بلكه زينب و ام سلمه در حقيقت دو نام براى يك دختر است. (25)

پى‏نوشت‏ها:

1 ـ در سال تولد امام باقر (ع) جهار نقل وجود دارد كه عبارتند از: سالهاى 56، 57، 58، 59 هجرى در اين ميان نقل دوم، يعنى سال 57 از پشتوانه تاريخى و حديثى بيشترى برخوردار است.برخى از منابعى كه سال 57 را ياد كرده‏اند عبارتند از: دلائل الامامة 194 اصول كافى 2/372، ارشاد مفيد 2/56، مصباح المتهجد 557، اعلام الورى 259، مناقب ابن شهر آشوب 4/210، روضة الواعظين 1/207، كفاية الطالب 455، وفيات الاعيان 4/..174.و منابعى كه سال 58 را سال ولادت امام باقر (ع) دانسته‏اند عبارتند از: اثبات الوصية 150 ـ 153، عيون المعجزات 75 و منابعى كه سال 59 را نقل كرده اند چنينند: فرق الشيعة 61، عمدة الطالب 138 ـ 139، بحار 46/217 به نقل از مصباح كفعمى.
2 ـ ر.ك: سبائك الذهب 74، عيون المعجزات 75، اخبار الدول و آثار الاول .11
3 ـ كشف الغمة 2/318، الفصول المهمة 211، مصباح كفعمى 522، نور الابصار شبلنجى 142، و...
4 ـ تذكرة الائمة، لاهيجى .125
5 ـ دلائل الامامة 94، مصباح المتهجد 557، اعلام الورى .259
6 ـ اعيان الشيعة 1/ .650
7 ـ انه اول من اجتمعت له ولادة الحسن و الحسين (ع) .رك: مناقب ابن شهر آشوب 4/208، عمدة الطالب 138 ـ 139، نور الابصار، مازندرانى .51
8 ـ برخى منابع، ام عبد الله، فاطمه را فرزند حسن مثنى (حسن بن حسن) دانسته اند مانند : تذكرة الخواص 302، وفيات الاعيان 4/174.اما بيشتر منابع وى را فرزند بى واسطه امام حسن مجتبى (ع) به شمار آورده‏اند مانند: تاريخ يعقوبى 2/320، فرق الشيعة، نوبختى 61، دلايل الامامة 95، اصول كافى 2/372، اثبات الوصية 150، اعلام الورى 259، تذكرة الخواص 302، البداية و النهاية 9/309، اخبار الدول و آثار الاول ...111
9 ـ هى اول علوية ولدت علويا.دلائل الامامة .95
10 ـ همان.
11 ـ عيون المعجزات 75، اثبات الهداة 5/270، بحار 46/217، نور الابصار، مازندرانى 44، الانوار البهية .115
12 ـ مثير الاحزان، جواهرى 237، تاريخ ابن خلكان 2/23، تاج المواليد، طبرسى/39، المعارف 215، سير اعلام النبلاء، 4/401 و...
13 ـ الفصول المهمة 211، بحار 46/216، سيرة الائمة الاثنى عشر 2/ .200
14 ـ سبائك الذهب 74، عيون الاخبار، ابن قتيبه 1/312، ارشاد مفيد 2/156، تذكرة الخواص 302، مرآة الجنان 1/248، تاريخ ابن وردى 1/248، روض الرياحين 67، الصواعق المحرقة 210، شذرات الذهب 1/ .149
15 ـ تاريخ يعقوبى 2/302، سير اعلام النبلاء 4/402، الفصول المهمة 211، شذرات الذهب 1/ .149
16 ـ تاج المواليد 39، كشف الغمة 2/318، تذكرة الخواص 302، اعيان الشيعة 1/ .650
17 ـ تذكرة الخواص 302، اعيان الشيعة 1/ .650
18 ـ البداية و النهاية 9/ .309
19 ـ اين القاب در منابع زير آمده است: دلائل الامامة 94، تاج المواليد 39، كشف الغمة 2/318، تذكرة الخواص 5/302، احقاق الحق 12/165 و...
20 ـ ام ولد به كنيزى گفته مى‏شود كه از مولاى خود صاحب فرزند شده باشد.
21 ـ ذكر عند الرضا (ع) القاسم بن محمد...و سعيد بن المسيب فقال: كانا على هذا الامر ...قرب الاسناد 210، بحار 46/ .366
لازم به يادآورى است كه در متن حديث قاسم بن محمد دايى امام موسى بن جعفر (ع) ياد شده كه جد مادرى به جاى آن صحيح است و آنچه مى‏نمايد كه مراد از قاسم بن محمد همان جد مادرى است، ذيل حديث مى‏باشد.
22 ـ الفصول المهمة .221
23 ـ برخى از منابع كه اين هفت تن را ياد كرده‏اند عبارتند از: ارشاد مفيد 2/172، تاج المواليد 118، مناقب 4/210، تذكرة الائمة .216
24 ـ طبقات ابن سعد 5/236، تذكرة الخواص .306
25 ـ اعلام الورى 265، كشف الغمة 2/322، الفصول المهمة 221، بحار 46/ .365