چرا خواب‌های خود را به یاد می‌آوریم یا فراموش می‌کنیم؟

معمولاً برای همه‌ی ما اتفاق می‌افتد که در وسط یک خواب شیرین ناگهان از خواب بیدار شده و خواب‌مان تمام ‌شود. در این حالت احساسات خود را در خواب به یاد می‌آوریم اما جزئیات و اتفاقات واقعی متأسفانه ناپدید می‌شوند. چرا این اتفاق می‌افتد؟ چرا خواب‌های مشخصی را به یاد می‌آوریم ولی بعضی را فراموش می‌کنیم؟
خواب‌ها ترکیبی از تصاویر، افکار، عواطف و احساسات هستند که به طور غیر ارادی توسط مغز در طول مراحل ویژه‌ی چرخه‌ی خواب مشاهده می‌شوند. بعضی از این خواب‌ها شگفت آورند که دیده می‌شوند و ما را به مرحله‌ی جدیدی می‌برند اما خواب‌های دیگر از ترس‌های درونی و برخوردهای ما روایت می‌کنند. همه‌ی اینها با برخاستن فرد از خواب تمام شده و به واقعیت برمی‌گردد و می‌فهمد که آن تصاویر، خیالی بیش نبوده است.
وقتی که افراد می‌خواهند خواب خود را با جزئیات برای دیگران تعریف کنند بخش‌هایی را انگار گم می‌کنند و نمی‌توانند همه‌ی آنچه خواب دیده‌اند را به یاد بیاورند. این حالت معمولاً رخ می‌دهد و اکثر مردم نمی‌توانند حتی خواب خود را به یاد بیاورند و تا حدودی کلیات آن را به یاد می‌آورند و باور می‌کنند که از این رخداد ذهنی ناتوان هستند. افراد بسیار کمی موفق می‌شوند که خواب خود را به یاد بیاورند و این افراد نیز تمام خواب خود را به یاد نمی‌آورند و فقط تکه‌هایی از کل خواب‌شان را به یاد می‌آورند. بر اساس مطالعات علمی مختلف در 5 دقیقه‌ی اول برخاستن از خواب، ما 50 % خواب خود را فراموش می‌کنیم و 50 % باقیمانده با انجام دادن فعالیتهای معمول روزانه از ذهن ناپدید می‌شود.
به علم مطالعه‌ی خواب، خواب شناسی گفته می‌شود که تلاش می‌کند زمینه، معنی و هدف خواب را کشف کند. دلیل واقعی اینکه چرا خواب می‌بینیم و چرا تکرار می‌شود هنوز مشخص نشده است. تنها انسان‌ها نیستند که خواب می‌بینند بلکه این پدیده در حیوانات مختلفی چون گربه‌ها، سگ‌ها و موشها نیز مشاهده شده است. هم چنین این یک پدیده جهانی است. برای کشف عمق خواب و معنی آن باید ابتدا آن را بررسی کرد اما اشکالی که وجود دارد این است که تلاش برای یادآوری خواب یک سعی بی‌فایده است.
چرا بعضی خوابها را به یاد می‌آوریم و بعضی را به یاد نمی‌‌‌‌‌آوریم؟
در طول سالیان، فرضیات مختلفی برای توضیح علت فراموشی یا یادآوری خواب توسط محققان ارائه شده است. اساس این فرضیات بر اسناد مختلفی چون مطالعه‌ی امواج مغز تا انگیزه‌ی روانکاوی مربوط به خود خواب بنا شده است. این فرضیات عبارتند از:

1 سیگموند فروید، روانشناس مشهور، فرضیه‌ی سرکوب را مطرح کرد. او ادعا کرد که هر آنچه که در خواب مشاهده می‌شود و احساس می‌شود نتیجه‌ی تلاش مغز برای برآوردن آرزوهاست. وقتی که نمی‌توانیم خواب خود را به یاد بیاوریم یعنی اینکه مغز، یا سریال را بلوکه کرده است یا خود آرزو بسیار عاطفی و احساسی بوده است که مغز نتوانسته آن را کنترل کند و یا کل خواب و آرزوی پشت آن تا حدودی آسیب‌زا بوده است. در نتیجه ادعا کرد که با فراموش کردن خواب، مغز از خود حفاظت می‌کند.
2 فرضیه‌ی برجستگی بیان می‌کند که علت فراموشی خواب‌ها این است که خیلی جالب نیستند. وقتی اتفاق با ارزشی در خواب رخ ندهد مغز برای ثبت آن در حافظه انرژی مصرف نمی‌کند. مطالعات مختلف انجام شده نیز به همین نتیجه رسیده‌اند و از این فرضیه حمایت می‌کنند. نکته‌ی جالب دیگر در این فرضیه این است که انتقال دهنده‌های عصبی که اطلاعات را از حافظه‌ی کوتاه مدت به بلند مدت انتقال می‌دهند در طول خواب REM تحت فشار هستند در نتیجه باعث می‌شوند که هیچ خوابی در حافظه‌ی ما ثبت نشود.
3 فرضیه‌ی تداخل به کمبود اطلاعات ضبط شده در مغز مرتبط است و یک دلیل ممکن دیگر برای فراموش کردن خواب است. بر اساس این فرضیه با تداخل حافظه‌ی قدیمی و اطلاعات جدیدی که در خواب نمایش داده می‌شوند یک اغتشاش بین این دو سری اطلاعات ایجاد شده و باعث می‌شود که مغز اطلاعات جدید را فراموش کند.
4 مطالعه‌ی اخیر نشان می‌دهد که احتمال یادآوری خواب، به سطح فعالیت مغز که توسط قشر جلویی مغز و تبادل موقت انجام می‌شود و مناطقی از مغز که با جهت توجه به محرک خارجی مرتبط است، وابسته است. سطوح بالاتر فعالیت مغز در هر دو زمینه، در بیداری نیز همانند خواب باعث افزایش یادآوری خواب می‌شود. هم چنین تصور می‌شود که این اتفاق وقتی می‌افتد که افزایش فعالیت باعث بهبود هوشیاری در خواب می‌شود و در نتیجه توانایی رمزگشایی مؤفق خواب‌ها را ممکن می‌کند.
5 یک فرضیه‌ی دیگر این است که ما اگر در مرحله‌ی REM چرخه‌ی خواب از خواب بیدار شویم می‌توانیم خواب خود را به یاد بیاوریم. این به این خاطر است که در مرحله‌ی REM ، امواج تتا تولید شده در سطح بالاتری هستند و امواج آلفا کمتری تولید می‌شود. امواج تتا توانایی شکل‌گیری خواب‌های روشن و واضح را دارند و امواج آلفا با هوشیاری که مغز را نسبت به محرک‌های خارجی حساس می‌کند مرتبط هستند. در طول مرحله‌ی REM سطوح بالاتر امواج تتا باعث یادآوری خواب می‌شوند و سطوح پایین امواج آلفا از واکنش مغز به محرکهای محیطی که باعث قطع خواب می‌شوند جلوگیری می‌کنند. افرادی که به غیر از مرحله‌ی REM از خواب بیدار می‌شوند یا خواب خود را خیلی کم به یاد می‌آورند یا اصلاً به یاد نمی‌آورند چون در مرحله‌ی غیر از REM سطح امواج آلفا بالا و سطح امواج تتا پایین است.

عوامل دیگری نیز بر توانایی یادآوری خواب مؤثر هستند. به طور متوسط خانم‌ها بیشتر از آقایان خواب‌های واضح و روشن دارند و پس از برخاستن از خواب بیشتر از مردان خواب‌های خود را به یاد می‌آورند. هم چنین کودکان توانایی زیادی برای یادآوری خواب‌های خود دارند. توانایی یادآوری خواب هنوز علم دقیقی نیست و برای روشن‌تر شدن کامل به تحقیقات بیشتری نیاز دارد.