واژهشناسی
منبع:مجله ديدار آشنا
تفسیر موضوعی*
تفسیر قرآن كریم به دو گونه صورت میگیرد: تفسیر ترتیبی، كه به ترتیب سور و آیات انجام میگیرد . این نوع تفسیر بسیار زمانبر و طولانی خواهد بود . تفسیر موضوعی كه با گذشت زمان و مواجهه مسلمانان با مسائل و نیازهای جدید، ضرورت پیدا كرد كه در آن، نظر قرآن كریم در باره موضوعی از موضوعهای قرآنی استخراج میشود .«تفسیر موضوعی قرآن» شیوهای تفسیری است كه در آن برای به دست آوردن نظر قرآن در باب موضوعی از موضوعهای قرآنی، تمام آیات گرد آوری و بررسی میشود . «تفسیر موضوعی» هرچند اصطلاحی نوظهور است كه از قرن چهاردهم بر این روش خاص از تفسیر قرآن كریم اطلاق (1) و به آن توجهای ویژه شد و روز به روز ابعاد جدیدی از آن در حوزه گسترده فرهنگ اسلامی قرآنی آشكار گردید، اما پیشتر نیز قرآن كریم به این شیوه تفسیر میشده است; یعنی مفسران موضوعاتی را به قرآن عرضه كرده، با جمعآوری آیات همگون، پاسخ خویش را میگرفتهاند . (2)
قرآن پژوهان و مفسران برای تفسیر موضوعی تعریفهای گوناگونی ارائه دادهاند . (3) در اینجا، به اجمال میتوان گفت: «تفسیر موضوعی» عبارت است از گردآوری همه آیات مربوط به موضوعی از موضوعهای قرآنی و بررسی و استنطاق آن‌ها برای استخراج نظر قرآن كریم درباره آن موضوع .
چنانكه از تعریف مزبور برمیآید، تفسیر موضوعی دارای دو مرحله است:
1 . گردآوری مجموعه آیات مرتبط با موضوع . در تفسیر موضوعی لازم است مفسر تمام آیات مربوط به موضوع مورد پژوهش را جمعآوری كند . در این مرحله مفسر باید از حضور ذهن بالایی درباره قرآن برخوردار باشد تا بتواند به مقدار وسع و تكلیف، همه آیاتی را كه نفیا و اثباتا به موضوع مورد بحث نظر دارد، گردآوری كند و مدار را محتوا قرار دهد نه لفظ . (4)
2 . جمعبندی و داوری درباره آن آیات و نیر نتیجهگیری از آن‌ها . از این رو، اگر در آثاری فقط به جمعآوری آیاتی از یك موضوع در قرآن اقدام شده، نمیتوان آن‌ها را تفسیر موضوعی دانست .
تفاوت تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن با قرآن
چنانكه اشاره شد، در یك تقسیم كلی، تفسیر قرآن را در دو گونه «ترتیبی» و «موضوعی» میتوان جای داد . تفسیر ترتیبی نیز دارای روشهای گوناگون است; یكی از آن‌ها، روش اجتهادی قرآن با قرآن میباشد كه در آن، مفسر برای شرح آیات بیشترین كمك را از خود قرآن میگیرد و از آیات دیگر برای روشن شدن آیه موردنظر استفاده میكند . به رغم این، دو روش تفسیری مزبور (موضوعی و قرآن با قرآن) همگونی صوری با یكدیگر دارند و در هر دوی آن‌ها مفسر، آیات دیگر را به یاری میطلبد، اما اهداف متفاوت و متمایزی دارند .در تفسیر قرآن به قرآن، هدف مفسر كمك گرفتن از آیات هم مضمون است تا از آیه مورد بحث ابهامزدایی كند و با كمك دیگر آیات، هر چه بیشتر و بهتر مفهوم آن آیه را روشن نموده، به فهم دقیقتری از آن برسد . (5) با نیل به مفهوم دقیق آیه، نیاز به آیات دیگر مرتفع میگردد . البته در بسیاری از موارد با كنار هم قراردادن چند آیه متناسب، حقیقتی تازه و معارفی نو پدید میآید كه بدون این عمل هرگز اینگونه معارف به دست نمیآمد . (6) اما در تفسیر موضوعی غرض مفسر این است كه آیات مشابه و هم مضمون (از لحاظ لفظ و معنا) را در خصوص یك موضوع به یكدیگر پیوند دهد و از مجموع آیات، به پرسش خود پیرامون آن موضوع پاسخ داده، نظریه قرآن را استخراج نماید . (7) به عبارت دیگر، در تفسیر موضوعی مفسر میكوشد تا برای موضوعی كه یا برگرفته از خود قرآن است و یا از نیازهای روز است و قرآن اشارهای به آن دارد، از آیات مرتبط با موضوع، دیدگاه كلام الهی را بیابد . وی به دنبال ابهامزدایی یا روشن شدن مفهوم آیهای خاص نیست; زیرا وصول به مفاهیم آیات از مراحل آغازین كار میباشد، بلكه مطلوب نهایی او یافتن نظر قرآن نسبتبه موضوع مورد نظر اوست .
بنابراین، با دوگانه شدن هدف، آن دو را نمیتوان یك روش به حساب آورد، بلكه میباید دو شیوه متفاوت و متمایز از یكدیگر دانست . تفسیر قرآن به قرآن، از نوع تفسیر ترتیبی است و مقدم بر موضوعی میباشد .
پینوشت:
*در این زمینه از مقاله "اهلبیت: و تفسیرموضوعی قرآن"، محمدرضا داودی، مجله معرفت، ش 71 استفاده شده است .
1 - مصطفی مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، چ 3، دمشق، دارالقلم، 1421، ص 17 .
2 - ر . ك: محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406ق، ج 1، ص 125/ابن ندیم، الفهرست، چ 2، بیروت، دارالمعرفه، 1417ق، ص 58 .
3 . محمدباقر صدر، المدرسة القرآنیة، چ 1، قم، مركز بررسی آثار شهید صدر، 1421ق، ص27 .
4 . عبدالله جوادی آملی، زن در آئینه جلالوجمال، تهران، رجا، 1369 ش، ص 50 .
5 . محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن، قم، مؤسسه در راه حق، 1367 ش، ج 3 - 1، ص 9 .
6 . سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، چ 5، قم، اسماعیلیان، 1371، ج 1، ص 72 .
7 . تفسیر راهنما، ج 1، 37
