گفتگو با حجت الاسلام محمدی ری شهری
منبع:سايت حوزه
سؤال: لطفاً به عنوان مؤسّس دارالحديث، گوشه هايى از زندگى و تحصيلات خود را بيان فرماييد؟
پاسخ: بنده محمد محمّدى نيك، معروف به محمدى رى شهرى، نام پدرم اسماعيل و متولد شهررى و سمنانى الاصل هستم. جد پدرى من كه از مريدان و دوستان عالم ربانى و مجاهد نستوه مرحوم شيخ محمدتقى بافقى بود (كه در زمان رضاخان به شهررى تبعيد شد)، حدود يكصد و سى سال عمر كرد و در حال خواندن قرآن كريم از دنيا رفت. مادرم از شميران تهران و از اولاد امامزاده «شكر آب» از نواده هاى موسى بن جعفر (علیهما السلام)است. مرقد اين امامزاده در شكر آب آهار شميران واقع شده و به امامزاده شكر آب معروف است. مادرم قبل از انقلاب و پدرم نيز پس از پيروزى انقلاب اسلامى در حادثه تصادف از دار دنيا رفتند.پس از پايان تحصيلات ابتدايى، پدرم به خاطر شرايط خاص دوران ستمشاهى و بيم آن كه شايد ورود من به دبيرستان و دانشگاه، بنيه دينى مرا تضعيف كند، مرا از ادامه تحصيل در دبيرستان بازداشت و از آنجا كه وى فردى متدين و علاقه مند به روحانيت بود، با تشويق و اصرار ايشان، پس از تحصيلات ابتدايى، تحصيلات حوزوى را در مدرسه علميه برهان آغاز كردم و پس از يك سال به قم رفتم. سال 44 در مشهد به اتّهام توزيع اعلاميه اى كه با امضاى مبلغان اصفهان به مناسبت شهادت مرحوم بخارايى و ياران او صادر شده بود، بازداشت شدم. دليل اصلى اين بازداشت نيز حساسيتى بود كه ساواك نسبت به طلاب حوزه علميّه قم داشت و چون اين اطلاعيه در مشهد پخش شد، و كسى را هم نتوانسته بودند دستگير كنند، به تصوّر اين كه اين كار توسط من انجام گرفته، مرا بازداشت و زندانى كردند. دو ماه يعنى چهل و پنج روز در ساواك و پانزده روز در زندان شهربانى زندانى بودم. حدود يك سال پس از آزادى از زندان، يعنى در سال 45، در دادگاه تجديد نظر حاضر نشده، مخفيانه به نجف رفتم. سيزده ماه نجف بودم و در سال 46 به تهران بازگشتم؛ در اين سال آية الله مشكينى به مشهد تبعيد شدند كه من نيز همراه ايشان به مشهد رفتم. هيجده ماه در مشهد بودم، سپس به قم برگشته، و تا سال 57 مشغول تحصيل و تدريس بودم. پس از پيروزى انقلاب، در مسؤوليتهاى رياست دادگاه انقلاب ارتش، وزير اطلاعات و دادستان كل كشور، در نظام مقدس جمهورى اسلامى ايران خدمتگزار بوده ام و هم اكنون مسؤوليت دادستانى ويژه روحانيت و نمايندگى ولى فقيه و سرپرستى حجاج را به عهده دارم. ضمناً توليت آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسنى ـ عليه السلام ـ نيز از طرف مقام معظم رهبرى به اين جانب واگذار گرديده است.سؤال: چه آثارى تاكنون تأليف فرموده ايد؟ و چه كتابهايى را در دست تأليف داريد؟
پاسخ: اولين اثر خود را در سال 1392 هـ .ق. با نام «بحثهايى درباره خدا» به رشته تحرير در آورده و منتشر كردم؛ پس از آن آثار ديگرى به اين شرح داشته ام:1 ـ ميزان الحكمة، كه در سال 63 و در ده جلد منتشر شد و البته اخيراً در چهار جلد با قطع وزيرى با ويژگيهايى كه در مقدّمه آن ذكر شده در حال انتشار است ـ 2 ـ مبانى شناخت ـ 3 ـ مبانى خداشناسى ـ 4 ـ فلسفه وحى و نبوت ـ 5 ـ عدل در جهان بينى توحيدى ـ 6 ـ فلسفه امامت و رهبرى ـ 7 ـ بحث آزاد در اسلام ـ 8 ـ اخلاق مديريت در اسلام ـ 9 ـ جشن تكليف (در سه قطع براى جوانان، پسران و دختران) ـ 10 ـ تداوم انقلاب اسلامى تا انقلاب جهانى حضرت مهدى ـ 11 ـ رمز تداوم انقلاب در نهج البلاغه ـ 12 ـ آگاهى و مسؤوليت ـ 13 ـ شهادت در نهج البلاغه ـ 14 ـ فرازهايى از سيستم قضايى اسلام ـ 15 ـ خاطرات سياسى. اينها كتابهاى ديگرى است كه توسط اين جانب تأليف يافته و تعدادى از آنها نيز به عربى و برخى به انگليسى ترجمه شده است.اخيراً كتابى به نام «رهبرى در اسلام» در تبيين مبانى امامت عامّه و ولايت فقيه نگاشته ام كه به زودى منتشر خواهد شد. نوشته هاى ديگرى نيز مانند: آب حيات، اسلام ناب و اسلام آمريكايى، جرائم امنيتى، خودسازى در اسلام، اخلاق اطلاعاتى و... در دست تأليف دارم. البته اين نوشته ها غير از كتابهايى است كه ان شاء الله تعالى در سال جارى با همكارى محققان دارالحديث منتشر خواهد شد.
سؤال: اهميّت و جايگاه سنت را در تبيين معارف دينى چگونه ارزيابى مى كنيد؟
پاسخ: حديث، كليد فهم قرآن كريم، تنها راه براى آشنا شدن با نظرات و رهنمودهاى پيشوايان اسلام و بزرگترين ميراث پيامبر (صلی الله علیه و آله)و اهل بيت عصمت و طهارت(علیهم السلام) در كنار قرآن كريم است. جوامع اسلامى در صورتى مى توانند با اسلام حقيقى آشنا شوند و به سرچشمه زلال معارف اسلامى نایل آيند كه از اين دو ميراث گران قدر در كنار هم بهره بردارى كنند. از اين رو مرحوم كلينى ـ رحمت الله عليه ـ در مقدّمه كتاب شريف كافى، حديث را برابر با علم دين مى داند؛ زيرا بدون توجه به احاديث، آشنايى با معارف اسلامى امكان پذير نخواهد بود و دين شناسى بدون حديث شناسى ممكن نيست.بر اين اساس، آنچه در پيام مقام معظم رهبرى به مناسبت افتتاح مؤسسه فرهنگى دارالحديث در تبيين جايگاه حديث در معارف اسلامى آمده كه: «حديث، مادرِ بسيارى از علوم اسلامى يا همه آنهاست» مبالغه آميز نيست.سؤال: حديث چه نقشى در شناخت مكتب و ابعاد گوناگون دين دارد؟
پاسخ: جمع و حمل و فهم و شرح احاديث اسلامى و به طور كلى پژوهشهاى حديثى در تاريخ اسلام به طور عام و در تاريخ شيعه به طور خاص، يكى از فصول مهم تاريخ اسلام است.نگارش حديث در قرن اوّل و دوّم و تا اوایل قرن سوم هجرى به طور غير رسمى انجام مى شد و كتابت حديث رسماً ممنوع بود و از اين رو عمده نوشته هاى حديثى مربوط به بعد از رفع اين ممنوعيت است. دانشمندان و محدثان شيعه در دوره خطرناك منع حديث، نقش مهمّى در حفظ و حراست احاديث ايفا نمودند. آنان با توصيه پيشوايان خود، با رنجهاى فراوان، نسبت به كتابت حديث و حفظ آثار پيامبر (صلی الله علیه و آله)و خاندان او(علیهم السلام) همّت گماشتند و اگر اين فداكارى نبود، ما امروزه راهى براى شناخت اسلام اصيل و نقد روايات موجود نداشتيم. چرا كه در طول سالهاى متمادى، جاعلان حديث، رواياتى را در مجموعه احاديث رسيده از پيامبر (صلی الله علیه و آله)و ائمه معصومين (علیهم السلام)وارد ساختند كه ساختگى بودن بسيارى از آنها جز از طريق كارى كه دانشمندان پيرو اهل بيت در آن دوره حساس و خطرناك انجام دادند، امكان پذير نبود. براى شناخت اسلام و قرآن، هيچ راهى مطمئن تر از راه اهل بيت نيست؛ چرا كه «اهل البيت ادرى بما فى البيت». در واقع، علما ومحدثان شيعه در طول تاريخ، اسلام شناسى از طريق اهل بيت(علیهم السلام) را به مردم ارایه كرده اند و مى كنند.نكته قابل توجه آن است كه چه در دوره منع كتابت و نشر حديث و چه بعد از آن، اصولاً كارها و نوشته ها جنبه فردى داشته و كارى به صورت جمعى و تشكيلاتى و با در نظر گرفتن تمامى نيازهاى جامعه، صورت نگرفته است. البته برخى از علما و خصوصاً مرحوم علّامه مجلسى ـ رضوان الله تعالى عليه ـ در اين زمينه تلاشهاى فراوانى داشته اند؛ ليكن در عين حال نتوانستند تشكيلاتى به وجود بياورند كه پاسخگوى نيازهاى جهان اسلام باشد و همراه با زمان رشد كند و گسترش يابد. هنوز هم پس از گذشت چهارده قرن، جاى چنين اقدام سازمان يافته و تشكيلاتى در رابطه با تنظيم، تبويب، شرح و پالايش و تحقيق در مسائل مربوط به حديث خالى است. البته در گذشته اين عذر براى گذشتگان بود كه حكومتها عمدتاً مانع يك اقدام اصولى و تشكيلاتى در اين زمينه بودند، ولى پس از تأسيس جمهورى اسلامى ايران، دانشمندان شيعه هيچ عذرى پيش خدا ندارند.
سؤال: جناب عالى از چه زمان به پژوهشهاى حديثى روى آورديد؟ علل و انگيزه و زمينه هاى آن را بيان فرماييد:
پاسخ: من از همان آغاز دوره طلبگى و از زمانى كه توانستم كتابهاى روايى را بخوانم و بفهمم، جاذبه زيادى در وجود خود نسبت به احاديث اسلامى خصوصاً احاديث اعتقادى، اخلاقى و عرفانى احساس مى كردم، و از همان زمان اين احساس در من وجود داشت كه حديث، جايگاه شايسته خود را در حوزه هاى علميه پيدا نكرده و جايگاهى را كه بايد داشته باشد، دارا نيست. بهترين سرمايه اى كه حوزه هاى علميه براى خودسازى، ارشاد و سازندگى ديگر افراد جامعه مى توانند داشته باشند، قرآن و احاديث اسلامى است. و همان طور كه در روايات آمده، بهترين وسيله تبليغ مكتب اهل بيت (علیهم السلام)، آشنا كردن مردمان به سخنان زيبا و شيرين و دلنشين آنهاست. متأسفانه در حوزه هاى علميه، بهاى لازم به اين سرمايه گران بها داده نمى شود. اين احساس موجب شد كه تلاش بيشترى در زمينه آشنا كردن مردم خصوصاً نسل جوان با احاديث اسلامى داشته باشم.
در سال 46 كه در نجف بودم، با مراجعه به مجموعه هاى حديثى، احاديثى را كه به نظرم جالب مى رسيد يادداشت مى كردم، ولى هرگز فكر نمى كردم اين يادداشت بردارى از احاديث، روزى به مؤسسه فرهنگى دارالحديث و تنظيم موسوعه بزرگ احاديث اسلامى و دانشكده علوم حديث منتهى شود. سال 47 در زندان مشهد به فكر افتادم احاديث يادداشت شده را به صورت الفبايى تنظيم كنم و همانجا كار را شروع كردم. پس از آزادى از زندان ـ كه دومين زندان من بود ـ تصميم گرفتم براى كار اساسى روى احاديث اسلامى در ابعاد غير فقهى، وقت كافى بگذارم. كار را از كتاب شريف بحارالانوار آغاز كردم و تمامى آن را تقريباً دوبار خواندم و يادداشت برداشتم و همينطور بسيارى از متون حديثى را مرور كردم كه نتيجه آن، كتاب «ميزان الحكمة» است كه در دسترس همگان قرار دارد و اميدوارم توفيق تكميل آن را با همكارى همكاران دارالحديث داشته باشم.سؤال: كارى كه هم اكنون در ارتباط با ميزان الحكمه انجام مى پذيرد، به چه شكل است و چه تفاوتهايى با ميزان الحكمه قبلى دارد؟
پاسخ: در چند سال گذشته، با كمك محققان مركز تحقيقات دارالحديث، پژوهشى دقيق تر و عميق تر را آغاز كرده ايم كه نسبت به ميزان الحكمه قبلى تفاوتهاى اساسى و مهمى دارد كه به چهار ويژگى آن اشاره مى كنم:
نخست: جامعيت كار است؛ به اين معنى كه هر آنچه را در زمينه موضوع مورد تحقيق وجود دارد استخراج مى كنيم. در كار جديد، براى تحقيق درباره هر موضوع، كليّه كتابهاى مربوط و موجود در كتابخانه تخصصى دارالحديث مورد استفاده قرار مى گيرد. و به خاطر همين ويژگى است كه كار، علاوه بر جامعيت، خود نوعى كتاب شناسى حديثى را نيز به همراه دارد و پژوهشگر با تمامى كتابهايى كه در خصوص آن موضوع خاص تأليف شده، آشنا مى شود. در اين زمينه، تمامى امكانات كامپيوترى و نرم افزارى حديثى مورد بهره بردارى است.دوّم: در كار جديد، علاوه بر نقل حديث، جمع بندى احاديث نيز وجود دارد. در آغاز هر عنوان، مدخلى ذكر شده كه جمع بندى احاديث باب در آن آمده، و علاوه بر آن، هر كجا نياز به بيان، تحليل و توضيح بوده، توضيح داده شده است.سوّم: در كار جديد، در زمينه عقايد و تاريخ اسلام، تاريخ پيشوايان اسلامى، و جنگهاى اسلامى، كار گسترده اى انجام داديم كه در «ميزان» قبلى وجود نداشت. به عنوان نمونه، كارى كه در زمينه زندگانى امام على (علیه السلام)انجام شده، به اندازه نيمى از ميزان الحكمه قبلى است و اميدوارم بتوانيم در سال آينده آن را به چاپ برسانيم.
چهارم: شيوه تدوين و نگارش ميزان الحكمه جديد با ميزان قبلى تفاوت اصولى دارد. در شيوه جديد، احاديث، نمايه گزارى شده، و عناوين فرعى گاه به چند شاخه فرعى كوچكتر تقسيم مى شود و همگى قابل انتقال به كامپيوتر است و در نتيجه كار را براى محققان آسان تر مى كند. در يك جمله مى توان گفت عصاره و شهد تمامى احاديث اسلامى شيعه و سنى در زمينه هاى مختلف (به جز مسایل فقهى) در اين مجموعه آمده است و اگر توفيقى باشد اميدوارم اين كار در پنج سال آينده به اتمام برسد.
سؤال: ميزان الحكمه جديد حدوداً چند جلد خواهد شد؟
پاسخ: پيش بينى ما اين است كه حدود 50 جلد وزيرى (از قرار هر جلد هزار صفحه) خواهد شد.سؤال: ازچه زمان درصدد ايجاد مركزى به نام مؤسسه فرهنگى دارالحديث برآمديد؟
پاسخ: پس از چاپ ميزان الحكمه در سال 63 و به دلايلى كه در مقدمه كتاب به آن اشاره كرده ام، احساس مى كردم كه كار كاملى نيست؛ ليكن به اين دليل نسبت به چاپ آن اقدام نمودم كه اگر همين مقدار هم به چاپ نمى رسيد، شايد براى هميشه به صورت دستنويس باقى مى ماند. مرحوم شهيد مطهّرى ـ رحمت الله عليه ـ قبل از پيروزى انقلاب اسلامى مى فرمودند اين نوشته ها مناسب است چاپ شود. روشى كه دانشمندان غرب هم دارند اين است كه هر وقت نوشته اى قابل استفاده است، آن را چاپ مى كنند و بعد اگر فرصتى شد، در چاپ بعدى نسبت به اصلاح كتاب اقدام مى شود و اگر چنين فرصتى فراهم نيامد، لااقل آنچه چاپ شده مورد استفاده محققان قرار خواهد گرفت. در سال 60 كه ترورها آغاز شد، به فكر افتادم كه ممكن است زحمات انجام شده از بين برود، لذا در صدد چاپ آن برآمدم. پس از چند سال، برخى از فضلا و طلاب حوزه علميه را براى تكميل ميزان الحكمه دعوت كردم و با همكارى آنها از اواسط سال 66 ، كار تكميل ميزان الحكمه به طور رسمى آغاز گرديد. آيين نامه اى براى اين كار تدوين كرديم و به تدريج و با استفاده از تجربيات گذشته، راههاى جديدى به روى ما گشوده شد؛ به تدريج احساس كردم اگر كار بخواهد به صورت اساسى پيگيرى شود، به چند تشكيلات مستقل امّا مرتبط با يكديگر نياز هست:ـ كتابخانه تخصّصى: بدون در اختيار داشتن همه كتابهايى كه توسّط محدثان و محققان شيعه و سنى در زمينه حديث و علوم مربوط به آن نوشته شده، تحقيق گسترده امكان پذير نيست و چنين كتابخانه اى در كشور وجود نداشت. لذا در صدد ايجاد كتابخانه تخصصى حديث برآمدم. البته در گذشته ظاهراً كتابخانه هاى تخصصى حديث در برخى كشورها وجود داشته (مثل كتابخانه هاى «دارالحديث اشرفيه» و «دارالحديث ضيائيه» در دمشق).
مرحوم علّامه مجلسى نيز كتابخانه اى داشته كه گرچه به عنوان كتابخانه تخصّصى علوم حديث شناخته نشده ولى بى ترديد يكى از غنى ترين كتابخانه هاى تخصصى حديث بوده و متأسفانه پس از رحلت وى، به لحاظ اينكه كتابخانه شخصى بوده، به بازماندگان ايشان به ارث رسيده، و آن كتابخانه مهم و پرارزش رفته رفته از بين رفته است و اكنون بسيارى از نسخه هاى اصيل و ارزشمندى كه در اختيار علامه بوده، ديگر وجود ندارند.به هرحال ايجاد كتابخانه تخصّصى حديث، اوّلين دستمايه براى كارهاى گسترده حديثى است كه خوشبختانه به همّت برادران مسؤول و خصوصاً جناب آقاى قاضى عسكر كه مسؤوليت اين كار را پذيرفته اند تشكيل شده و هم اكنون مؤسسه فرهنگى دارالحديث، كتابخانه تخصّصى آبرومندى در علوم حديث دارد كه در كار تحقيقات، نمونه و بى نظير است. محقّقانى كه تاكنون از كتابخانه بازديد داشته اند اين اقدام را تحسين نموده اند و اميدوارم با تلاشهايى كه صورت خواهد گرفت اين كتابخانه روز به روز غنى تر شود.
2 ـ نياز دوّم، مسئله تحقيقات پايه در علوم اسلامى بود؛ يعنى ارائه خدمات جانبى نرم افزارى و سخت افزارى براى تحقيقات كاربردى و مؤسسات و مجامع علمى. در رفع اين نياز، معاونتى تحت عنوان معاونت تحقيقات پايه ايجاد نموديم. اين معاونت براى دستيابى به هدف فوق، 14 وظيفه دارد كه در شرح وظايف آن ذكر شده است.
3 ـ نياز سوّم، تحقيقات كاربردى بود كه محققين بايد روى عناوين مختلف عقيدتى، اخلاقى، تاريخى، اقتصادى، فرهنگى، سياسى و... كاركرده، و حاصل تحقيقاتشان را به صورت يك پروژه ارائه نمايند كه «ميزان الحكمه» جديد اولين كار تحقيقات كاربردى است، و اكنون بيشترين فرصت فراغت اين جانب در انجام بخشيدن به اين مهم صرف مى شود.
4 ـ دانشكده علوم حديث، مهمترين قسمت را در اين چهار بخش تشكيل مى دهد و سه ركن قبلى يعنى كتابخانه تخصّصى، تحقيقات پايه، و تحقيقات كاربردى در حقيقت سرمايه هاى دانشكده علوم حديث اند كه اميدواريم بتوانيم بر اساس اهدافى كه در اساسنامه دانشكده به آنها اشاره شده، در آينده نزديك شاهد افتتاح دانشكده باشيم.
اگر اين چهار ركن اساسى در كنار هم قرار بگيرند مى توان انتظار داشت كه در آينده اى نه چندان دور، شاهد رشد و بالندگى علوم حديث در كشورمان و حتى در خارج كشور باشيم.
سؤال: پس از اتمام كار ميزان الحكمه، چه كار تحقيقاتى علمى را در دستور كار خود داريد؟
پاسخ: ان شاء الله پس از خاتمه يافتن كارى كه تحت عنوان ميزان الحكمه صورت مى پذيرد، چند كار مهم را در دستور كار خود داريم:طرح اوّل، تهيه ليست غير تكرارى از مجموعه احاديث اسلامى اعم از شيعه و سنى است. من همان زمان كه بحارالانوار را مطالعه مى كردم به نظرم رسيد اگر روايات تكرارى را برداريم، شايد بتوان حدود بيست جلد بحار را حذف كرد. در ديگر كتب حديثى هم مسئله به همين شكل است. ما براى آسان سازى كار براى محققان، لازم است احاديث تكرارى را همراه با نام كتابهايى كه اين احاديث در آنها آمده است و نيز تفاوت نقلها را مشخص كنيم.
طرح دوّم، تهيه شناسنامه حديث است كه پس از حذف روايات تكرارى، براى هر حديثى شناسنامه اى تنظيم خواهيم كرد كه توضيح خواهم داد.طرح سوّم، اجراى همين دو طرح درباره احاديث فقهى است.
سؤال: طرح تهيه شناسنامه براى احاديث را تشريح نموده، اهداف خود را از اين طرح بيان فرماييد:
پاسخ: در زمينه تنظيم شناسنامه حديث، نكات فراوانى را مى توان بيان داشت كه من تنها به چند مطلب مهم اشاره مى كنم:مجموعه اطلّاعات مورد نياز براى شناسنايى هر حديث، ابتدا در كامپيوتر ثبت مى شود. اينكه آيا حديث سند دارد؟ چه كسانى در سلسله سند قرار دارند؟ سند صحيح است يا نه؟ تا چه حد قابل اعتماد است؟ متن در چه زمان و در كدام كتاب آمده و نقل شده است؟ چه قسمتهايى از حديث در طول تاريخ به تدريج از حديث حذف شده است؟ و چه قسمتهايى به آن اضافه شده است؟ معارض دارد يا نه؟ تا به آنجا كه... چه نكاتى از اين حديث استفاده مى شود؟بسيارى از علوم، ريشه در احاديث اسلامى دارند كه تمامى اينها نمايه گزارى خواهند شد تا هر كس در رشته مورد علاقه خود بتواند به خوبى از آنها استفاده نمايد. بر اساس اين طرح، هر حديثى بين يك تا بيست صفحه شناسنامه پيدا مى كند و محقق به جاى مراجعه به كتابهاى گوناگون، با ديدن يك صفحه يا بيشتر خواهد توانست به تمامى مطلب دست يابد و از آنجا كه كار، بسيار پيچيده و تخصّصى است، محققانى كه از هم اكنون در زمينه هاى مختلف مشغول به كارند، به تدريج با تخصّصى كه پيدا مى كنند ان شاء الله كار تهيه شناسنامه حديث را آغاز خواهند كرد. كار نهايى و خصوصاً نمايه گزارى را نيز به خواست خدا خود بر عهده خواهم داشت كه كارى فنى و حساس است؛ بايد كلماتى كوتاه و گويا را انتخاب كرد تا محقق به سهولت و راحتى بتواند مطلب خود را دريافت و آن را دنبال كند.
سؤال: چه اقدامى تاكنون براى تهيه شناسنامه احاديث صورت گرفته است؟
پاسخ: هم اكنون كار مطالعاتى در حال انجام است؛ ولى تا طرح ميزان الحكمه به پايان نرسد، امكان شروع آن طرح وجود ندارد.سؤال: كتابخانه تخصصى علوم حديث از چه زمان و با چه هدفى تأسيس شد و هم اكنون چند عنوان كتاب دارد؟پاسخ: كتابخانه در تاريخ 22/8/74 همزمان با ولادت حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ با پيام مقام معظم رهبرى حضرت آية الله خامنه اى افتتاح شد و اكنون استفاده از آن براى همه كسانى كه بتوانند از كتابها استفاده نمايند آزاد است. بخش خواهران و بخش برادران از يكديگر جداست و امكان استفاده براى آنها فراهم شده است. ليكن در حال حاضر از امانت دادن كتابها معذوريم كه اميدواريم در آينده بتوانيم امكاناتى براى امانت دادن كتابها نيز فراهم آوريم.تاكنون كتابخانه حدود هفت هزار عنوان كتاب در گردش دارد كه محققان از آنها استفاده مى كنند. حدود دو هزار عنوان نيز در دست آماده سازى است كه به تعداد قبلى اضافه خواهد شد. اين نه هزار عنوان، حدود چهارده هزار جلد است و علاوه بر اين، شش هزار جلد كتاب نيز براى دانشكده علوم حديث خريدارى شده كه پس از افتتاح دانشكده به كتابخانه آن منتقل مى شود. بر اساس برآوردى كه داشته ايم، در آينده، كتابخانه مركزى بالغ بر يكصد و پنجاه هزار جلد كتاب در زمينه علوم مربوط به حديث خواهد داشت.
سؤال: كارهاى كامپيوترى كه تاكنون دارالحديث انجام داده چيست؟ چه كارآيى هايى دارد؟ و چه برنامه هايى در دستور كار داريد؟
پاسخ: كار جالب و ارزنده اى كه دارالحديث در دو سه سال اخير انجام داده، برنامه نرم افزارى «كنزالعمّال» است كه تحقيقاً از همه كارهايى كه تاكنون در ايران در زمينه احاديث انجام گرفته كاملتر و بهتر است. علاوه بر همه ويژگيهايى كه اين برنامه دارد، دسترسى به احاديث در آن آسان تر و سريعتر از ديگر برنامه ها صورت مى پذيرد. همچنين تلاش شده تا اين برنامه عيوب برنامه هاى مشابه را نداشته باشد و كارآيى آن نيز براى محققان بيشتر باشد. خصوصيات اين برنامه در جزوه اى جدا به چاپ رسيده كه علاقه مندان مى توانند به آن مراجعه نمايند.برنامه كامپيوترى كردن «ميزان الحكمه» را نيز در دستور كار خود داريم كه قسمتى از كار انجام شده و اميد است به زودى در اختيار علاقه مندان قرار گيرد.
برنامه ديگر، ارائه نرم افزار احاديث غير تكرارى است كه مقدّمه اى براى تهيه شناسنامه احاديث خواهد بود. همچنين قسمتى از مركز تحقيقات دارالحديث، بانك حديث است كه تمامى نرم افزارهاى حديثى در اين بخش گردآورى شده و محققان مى توانند از آنها بهره بگيرند؛ تصوّر نمى كنم مركز ديگرى تمامى اين امكانات را فراهم آورده باشد.
سؤال: از چه زمان اقدام به گزينش دانشجو كرده اید؟
پاسخ: از مهر ماه سال 1376 دانشكده شروع به كار نموده است.سؤال: مكان دانشكده كجاست و امكاناتى كه براى آن در نظر گرفته ايد در چه سطحى است؟
پاسخ: در حال حاضر مركز دانشكده در شهررى و كنار مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم حسنى (علیه السلام)با حدود بيست هزار متر زير بنا در حال احداث است. تمامى امكانات مورد نياز دانشكده در طرح اوليه پيش بينى شده است. سه كتابخانه در آنجا ايجاد خواهد شد: 1 ـ كتابخانه نسخ خطّى ـ 2 ـ كتابخانه تخصصى دانشكده ـ 3 ـ كتابخانه عمومى ـ تخصصى.مركزى در ارتباط با علم نجوم در كنار دانشكده احداث مى شود كه هم براى دانشجويان و هم براى محققان خارج دانشگاه قابل استفاده خواهد بود.خوابگاه دانشگاه، تعداد قابل توجهى دانشجو را مى تواند در خود جاى دهد. فضايى هم براى ورزش دانشجويان نظير استخر شنا و امثال آن پيش بينى شده است. براى محققانى كه از خارج كشور و يا شهرهاى ديگر به تهران مى آيند خوابگاه ويژه اى اختصاص يافته تا اگر يك يا دو ماه براى تحقيق، نيازمند سكونت در آنجا باشند بتوانند از امكانات دانشكده بهره بگيرند.
بخش ديگرى براى كامپيوتر و امور نرم افزارى و بانك اطلاعات در نظر گرفته شده است و به هر حال مجموعه احداث شده مى تواند پاسخگوى نيازهاى مادى و معنوى محققان و دانشجويان دانشكده باشد.هم اكنون كار اسكلت دانشكده به اتمام رسيده و اميدواريم به موقع آماده بهره بردارى گردد.سؤال: طلاب حوزه هاى علميه چگونه مى توانند به دانشكده راه يابند و آيا مدرك معادل را نيز خواهيد پذيرفت؟
پاسخ: دانشكده علوم حديث به لحاظ ويژگيهاى خاص خود، طبيعى است كه بيشترين جاذبه را براى طلاب علوم دينى خواهد داشت؛ از اين رو ترتيبى داده ايم تا مدرك معادل نيز پذيرفته شود تا محققان و دانشجويان حوزه هاى علميه بتوانند از فرصت پيش آمده كمال بهره بردارى را بنمايند. همچنين دارندگان مدرك ديپلم كه ويژگيهاى لازم را براى ورود به دانشگاه دارا باشند از طريق كنكور پذيرفته مى شوند.
سؤال: آيا تصميم داريد در شهرستانها و يا در خارج كشور نيز شعبه هايى احداث نماييد؟
پاسخ: تاكنون از برخى كشورها و نيز از تعدادى شهرستانها درخواستهايى براى احداث شعب دانشكده داشته ايم كه در حال بررسى امكانات و شرايط هر يك از آنها هستيمسؤال: آيا دانشكده شبانه روزى است؟ و از خارج كشور نيز دانشجو مى پذيرد يا نه؟
پاسخ: بنا بر اين است كه از خارج كشور هم دانشجو بپذيريم ليكن در زمينه شبانه روزى بودن آن، هنوز به نتيجه قطعى نرسيده ايم؛ اگر روزى قرار شود به صورت شبانه روزى اداره شود امكانات آن را داريم.سؤال: در اين مدت كه با احاديث و كتب حديثى سرو كار داشته ايد، چه تأثير روحى در خود احساس مى كنيد؟
پاسخ: در زيارت جامعه آمده است: كلامكم نور و امركم رشد. كلام معصوم (علیه السلام)خود نور است و براى طالبان و حاملان آن نيز ايجاد نورانيت مى كند. آرامشى كه محقق در قرآن و حديث به آن دست مى يازد، هرگز در ساير علوم قابل دسترسى و دستيابى نيست. گرچه من نتوانسته ام از اين نورانيت بهره كافى و شايسته ببرم، ليكن به بركات فراوانى از كار پيرامون حديث در زندگى فردى و اجتماعى دست پيدا كرده ام.سؤال: چه پژوهشهايى را در زمينه احاديث و كتب حديثى لازم مى دانيد؟
پاسخ: همان گونه كه قبلاً نيز به آن اشاره كردم، پژوهشهاى حديثى نيز همچون خود حديث در كشور ما به نوعى غربت گرفتار است؛ لذا كارهايى كه انجام شده نسبت به آنچه كه بايد انجام شود بسيار ناچيز است. به نظر من چند كار اصولى در زمينه احاديث اسلامى بايد انجام شود:1 ـ احاديث عقيدتى نيازمند كار جدّى است؛ چرا كه در گذشته كار زيادى درباره آنها صورت نگرفته است. مقصود من تنها كارهاى عميق و پيچيده اى كه فقط قابل استفاده در حوزه هاى علميه باشد نيست؛ بلكه كارهايى را مى گويم كه لازم است براى عرضه احاديث در مجامع علمى جهان و آشنا ساختن مردم با مبانى عقيدتى اسلام صورت پذيرد. عرضه احاديث عقيدتى، بهترين راه براى تحكيم مبانى عقيدتى در بين مردم خصوصاً نسل جوان است.
2 ـ در زمينه مسایل فقهى، نياز به كار فراوان و جدّى داريم. در حال حاضر موسوعه اى كه احاديث اهل تسنن و تشيع را كنار هم در ابواب مختلف جمع آورى كرده باشد وجود ندارد. طرح اين احاديث در كنار هم براى استنباط فقيه مى تواند بسيار كارساز باشد.
3 ـ در زمينه مسایل اجتماعى و مسایل مورد نياز جامعه در سطوح مختلف نيز نيازمند پژوهشهاى حديثى هستيم كه اميدواريم با پيشرفت كارها در دارالحديث و افتتاح دانشكده علوم حديث، محققان بتوانند خدمات شايسته و بايسته اى را ارایه نمايند.
سؤال: تحقيق خوب و صحيح از چه ويژگيهايى برخوردار است؟
پاسخ: تحقيق خوب در زمينه هاى مختلف با يكديگر تفاوت دارد. كسى كه در زمينه علوم حديث به پژوهش مى پردازد لازم است اولاً به صورت جامع و همه جانبه، تمامى كتابهاى تأليف شده را نسبت به حديث مورد نظر ملاحظه كند، صدور و عدم صدور حديث، برداشتهايى كه از اين حديث در زمان هاى مختلف توسّط علما و دانشمندان شده، همه و همه را مورد توجه قرار دهد و استنباط خود را به قرآن عرضه نمايد و اظهار نظر كند.اصل دوّم در تحقيق، ايجاد سهولت در دسترسى به مطلب است. محقق بايد به گونه اى عمل كند كه خواننده به راحتى بتواند مطلب مورد نياز خود را بيابد و به آنچه ائمه(علیهم السلام) و پيشوايان ما در مورد زندگى بهتر در دنيا و حسن عاقبت و سعادتمندى در آخرت بيان فرموده اند نایل آيد. اين كار نياز به برنامه ريزى، سرمايه گذارى و تلاش مداوم دارد و لازم است از تكنيكهاى روز استفاده شود تا آنچه فرايند تحقيقات يك محقق است، به سادگى، با سرعت و در همه جاى جهان قابل استفاده باشد. در همين زمينه مى توان با شبكه جهانى اطلاعات ارتباط برقرار نمود، و يافته هاى خود را به جهان عرضه كرد كه متأسفانه هنوز در اين زمينه كار جدّى صورت نپذيرفته است.
سؤال: چه كارهايى را هم اكنون در دست پژوهش داريد؟
پاسخ: اولين كارى كه در دست پژوهش داريم و اميدواريم به زودى براى انتشار آماده شود كتابى تحت عنوان «مَنْ هُمْ اَهْلُ البيت؟» است كه براى نگارش آن بيش از چهارصد متن و مصدر حديثى مورد استفاده قرار گرفته است و تصور من اين است كه كتابى به جامعيّت آن و با استفاده از احاديث شيعه و سنى تاكنون در معرفى اهل بيت نوشته نشده است. اين اولين اثرى است كه پس از افتتاح مركز تحقيقات دارالحديث منتشر خواهد شد. كتابهاى ديگرى نيز پس از آن منتشر خواهد شد، مانند: «العقل و الجهل فى الكتاب والسنة»، «العلم فى الكتاب والسنة»، «الحج فى الكتاب والسنة»، «الصلوة فى الكتاب والسنة» و «كتاب الامام على (علیه السلام)» كه در زمينه تأليف و تدوين اين كتاب، شخصاً فوق العاده وقت گذاشته ام؛ كتابى است حقيقتاً در موضوع خود بى نظير. در اين كتاب، تمامى آنچه كه در حيات على بن ابى طالب (علیهما السلام)از ابتدا تا انتهاى زندگى ايشان اتفاق افتاده خلاصه شده. اين كتاب عصاره صدها كتاب و هزاران حديث درباره على بن ابى طالب (علیهما السلام)است كه با شيوه اى نوين نگارش يافته است و هم اكنون در حال اقدامات نهايى آن هستيم و شايد اوایل سال آينده بتوانيم آن را در سه يا چهار جلد منتشر كنيم.سؤال: چه توصيه هايى براى انتقال صحيح فرهنگ اهل بيت به مردم انقلابى كشورمان خصوصاً نسل جوان داريد؟
پاسخ: در مرحله اول بايد نيازهاى مخاطبان خود و خصوصاً نسل جوان را بشناسيم و سپس به تأليف و عرضه كار بپردازيم. متأسفانه كتابهاى دينى معمولاً بدون توجه به مخاطبان آن به رشته تحرير درمى آيد. محقق، آنچه را كه با استعداد و ذوق خود مناسب است ارائه مى كند. ما اگر بخواهيم فرهنگ اهل بيت (علیهم السلام)را به مردم و خصوصاً نسل جوان و حتى ديگر مذاهب دنيا منتقل و منعكس كنيم لازم است نيازها و جاذبه ها را بشناسيم و از همان نقطه وارد شويم و از بهترين و ساده ترين روشها براى عرضه اين فرهنگ استفاده كنيم.سؤال: در زمينه نشر احاديث شيعه و ترجمه آنها به زبانهاى مختلف و معرّفى به ساير مذاهب، چه طرحى را پيشنهاد مى فرماييد؟
پاسخ: پيشنهاد من آن است كه ما احاديث شيعه را از احاديث اهل سنت جدا نكنيم. بسيارى از احاديث ما در كتب اهل سنت با تفاوتهاى اندكى نقل شده است. چنين اقدامى در گسترش فرهنگ اهل بيت نقش به سزايى خواهد داشت. پس از تنظيم احاديث با توجه به نكته فوق، لازم است نسبت به ترجمه آنها به زبانهاى زنده دنيا اقدام شود؛ تا تمامى ملّتها بتوانند از فرهنگ غنى و انسان ساز عترت بهره بگيرند. مؤسسه فرهنگى دارالحديث نيز در نظر دارد آثار خود را حدّاقل به پنج زبان زنده دنيا منتشر سازد. كتابهاى ارائه شده نيز حتماً بايد جمع بندى، تحليل و توضيح داشته باشند؛ چرا كه بدون توضيح، گاهى گمراه كننده هستند و ممكن است خواننده را نسبت به اساس دين بى رغبت كنند.برخى از كتب حديثى كه من مى بينم، تحقيقاً چاپ و نشر آنها زيانبار است؛ چون بدون توجه به نكاتى كه براى نشر آثار اهل بيت بايد به آن توجه شود، به چاپ رسيده اند.
سؤال: انتشار فصلنامه علمى تخصصى «علوم حديث»، چه نقشى در گسترش فرهنگ اهل بيت (علیهم السلام)در جامعه حال و آينده خواهد داشت؟پاسخ: به يقين جاى چنين مجله اى در حوزه هاى علميه و محافل علمى خالى بود؛ مجله اى كه بتواند علاوه بر ارائه تحقيقات محققان در زمينه هاى علوم حديث، خط دهى در زمينه تحقيقات را نيز به عهده بگيرد، به محققان داخل و خارج كشور نقاط ضعف تحقيقات ارایه شده را بنماياند، تحقيق خوب را معرفى كند، و آنان را به بايسته هاى پژوهش و نشر حديث راهنمايى نمايد و نيز از كارهاى تكرارى جلوگيرى كند. در حال حاضر متأسفانه در كشور ما كارهاى تكرارى فراوان انجام مى شود و چه بسا محققانى كارهايى را انجام مى دهند كه در چند مركز علمى ديگر نيز همان كار و يا مشابه آن در حال انجام است؛ هم نيروهاى انسانى به هدر مى رود و هم چه بسا از امكانات بيت المال در اين زمينه مصرف مى شود كه اسراف است و خلاف شرع. مجلّه خواهد توانست حلقه اتصالى بين محققان باشد و اطلاع رسانى حديث را در تمامى زمينه ها از جمله كتابهايى كه به چاپ رسيده و آنچه در دست پژوهش است به عهده بگيرد.
سؤال: نكات مهم و جالبى كه جناب عالى در كارهاى تحقيقاتى خويش به آنها دست يافته ايد را بيان فرماييد؟
پاسخ: پاسخ گويى به اين سؤال، نياز به فرصت بيشتر و مجال ديگرى دارد و از آنجا كه اين موضوع (تجربيّات و يافته هاى محقّقان حديث) داراى اهميت فوق العاده اى است، تصور مى كنم براى آينده بايد واحدهايى را در برنامه درسى دانشكده، به اين مطلب اختصاص داد و بدين وسيله تجربه ها و يافته ها و روشهاى محققان را جمع آورى و از آنها براى آينده بهره بردارى كرد. در همين زمينه به چند نكته به طور خلاصه اشاره مى كنم:نخستين نكته اى كه به نظر من، در تحقيق و جمع بندى احاديث اسلامى در زمينه هاى غير فقهى بسيار جالب بوده، هماهنگى احاديث در بسيارى زمينه هاست و همان گونه كه «القرآن يُصدّق بعضُه بعضا»، در احاديث اسلامى هم وقتى به احاديث وارد شده از پيامبر (صلی الله علیه و آله)و ائمه معصومين (علیهم السلام)كه در كتب شيعه و سنى آمده مى نگريم، درمى يابيم كه يك نوع هماهنگى بين آنها وجود دارد كه مكمّل يكديگرند و شهادت به صدق مطالب بيان شده در حديث ديگر مى دهند كه خود، قرينه گويا و شاهدى بر صحت احاديث است.
نكته دوم، تحريف احاديث اسلامى به دست سياستمداران در زمانهاى گوناگون گذشته است. روش اين مركز در تهيه شناسنامه احاديث، به سادگى احاديث ساختگى را آشكار نموده، دستكاريها و تحريفها را روشن مى سازد.
نكته سوم، ورود تعدادى حديث به كتب روايى پس از گذشت پنج يا شش قرن از تاريخ اسلام است. وقتى ملاحظه مى كنيم كه حديثى تا شش قرن در مصادر حديثى وجود ندارد و يكباره بدون اينكه اشاره به مصدر اصلى آن گردد، مورد استناد قرار مى گيرد، بى پايه بودن آن تا حدود زيادى مشخص مى گردد. البته اين مطلب كليّت ندارد و ممكن است گاهى مدارك و منابع در برخى دوره ها به خاطر شرايط سياسى حاكم بر آن زمان مفقود گرديده، سپس يافت شده باشد.نكته مهم ديگر، مسأله تقطيع احاديث توسط محدثان بزرگ ما، بدون اشاره به كيفيّت آن تقطيع است. مثلاً سيد بن طاووس حديثى را كامل آورده، در حالى كه در كتاب ديگر، همان حديث به گونه اى تقطيع شده كه خواننده متوجه تقطيع نمى شود؛ وقتى ما اين احاديث را كنار هم قرار مى دهيم قسمتهاى حذف شده روشن مى شود. دريافت اين نكات، محققان را در شناخت بسيارى از واقعيّتها عميقاً يارى خواهد داد.
