تامسن، سر چارلز وایویل

[sər čārlz wāyvil tāmsən]
Sir Charles Wyville Thomson
(ت.بوْنساید، لینلیثگوْ، اسكاتلند، 14 اسفند 1209/ 5 مارس 1830؛ و.بوْنساید، 19 اسفند 1261/ 10 مارس 1882)، تاریخ طبیعی، اقیانوس شناسی.
تامسن فرزند اندرو تامسن، جرّاح شركت هند شرقی، بود. تحصیلات ابتدایی وی در مدرسه‌ی مركیتسنِ كاسل انجام گرفت. در شانزده سالگی برای تحصیل در پزشكی در دانشگاه ادینبرا نام نویسی كرد؛ اما بعد از سه سال تحصیل مجبور شد به علت بیماری آن را ترك گوید. گذشته از آن، علاقه‌ی اصلی وی تاریخ طبیعی، بویژه جانورشناسی، گیاه شناسی، و زمین شناسی بود. در 1232 با جین رمیج داسن ازدواج كرد. یگانه فرزند ایشان، فرنك وایویل، با درجه‌ی سروانی جرّاح سوارنظام سوم بنگاله شد.
تامسن چندین مقام فرهنگی و دانشگاهی را عهده دار شد. در 1230 مدرس رشته‌ی گیاه شناسی در دانشگاه ابردین بود؛ دو سال بعد، در 1232، به استادی رشته‌ی تاریخ طبیعی كالج كوئینز در كوْرك منصوب شد. در 1233 استاد رشته‌ی زمین شناسی كالج كوئینز در بلفاست شد؛ و شش سال بعد، ‌در 1239، در همان كالج برای استادی رشته‌ی جانورشناسی و گیاه شناسی نامزد شد. در 1247 استادی رشته‌ی گیاه شناسی كالج سلطنتی علوم دابلین را پذیرفت، و در 1259 آخرین مقام فرهنگی خود، یعنی استادی منتخب پادشاه در رشته‌ی تاریخ طبیعی دانشگاه ادینبرا، را برعهده گرفت.
تامسن، هنگامی كه در بلفاست بود، با انتشار پژوهشهایش درباره‌ی كاوتنان، پرزیوگان و رشته پایان سنگواره، تریلوْبیتها، و لاله وشان، ثابت كرد كه زیست شناس دریایی با استعدادی است. وی همچنین علاقه داشت معلوم كند كه آیا در اعماق زیاد دریا حیات وجود دارد یا نه. فاربز اظهار عقیده كرد كه پایین‌تر از عمق 548 متری منطقه‌ای وجود دارد كه نشانی از آثار حیات در آن نیست. تامسن، در 1245، هنگامی كه در كریستیانیا (اوْمسلوْ) از میكال سارس دیدن می‌كرد، فرصت یافت كه به بررسی جانورانی بپردازد كه در اعماق پایین‌تر از 548 متر گرد آمده بودند. علاقه‌ی تامسن به این موضوع موجب شد كه برای لای روبی در دریاهای عمیق به یك رشته سفرهای بسیار مهم مبادرت ورزد، سفرهائی كه مآلاً به سفر قدیمی و مشهور «چلنجر» (1251-1255) انجامید.
در 1247 تامسن و ویلیام بنجمین كارپنتر، كه در آن زمان نایب رئیس «انجمن سلطنتی» بود، انجمن را ترغیب كردند كه برای یك طرح غوّاصی در دریای عمیق در اقیانوس اطلس شمالی درصدد جلب حمایت وزارت دریاداری برآید. كمك اعطا شد، و در امرداد 1247 تامسن و كارپنتر سوار بر كشتی بخاری چرخدار سلطنتی «لایتنینگ» طرح خویش را شروع كردند. به رغم هوای طوفانی، آنان توانستند قدری غوّاصی كنند و در زیر علامت 548 متری نمونه‌هائی از اسفنجها، ریشه پایان، خارپوستان، سخت پوستان، نرم تنان، و روزن داران را بدست آورند و شاید شگفت انگیزترین نتیجه‌ی این سفر دریایی كشف دماهای گوناگون در اعماق یكسان مناطق مختلف بود. این كشف بر نظریه‌ی پذیرفته شده‌ی مربوط به دمای نسبتاً ثابت ْ4 س زیر دریا پرده‌ی تردید افكند. پیروزی سفر دریایی «لایتنیگ» سبب دریافت كمك اضافی از طرف وزارت دریاداری شد، و در تابستان 1248 كشتی سلطنتی نقشه برداری به نام «پوركیوپاین» در اختیار انجمن سلطنتی قرار گرفت. تامسن، كارپنتر، و جان گوین جفریز به غواصی پرداختند و یك رشته دماهای مختلف در كرانه‌ی غربی آیرلند و جزایر شِتلند ثبت كردند. همچنین به تجزیه و تحلیل نوع تركیب آب دریا در اعماق گوناگون پرداختند. بعد از غواصی در آبهای مختلف پایین‌تر از عمق 1800 متری سطح دریا، در 31 تیرماه 1248 نمونه‌هائی از گل و لای و جانوران دریایی از عمق 4390 متری بدست آوردند. نتایج این دو سفر دریایی آشكارا نظریه‌ی مربوط به فقدان آثار حیات را مورد تردید قرار داد.
تمام این یافته‌ها خدمت شایانی به تجدید علاقه به علم دریا كردند. در 1248 تامسن برای این كار خود عضو انجمن سلطنتی شد. وی جزئیات و دستاوردهای این دو سفر تحقیقاتی را در پژوهش عامه فهم خود به نام The Depths of the Sea («اعماق دریا»، 1873) توصیف كرد. با تشویق كارپنتر، انجمن سلطنتی از نو با وزارت دریاداری داخل گفتگو شد تا برای گسترش دامنه‌ی بررسیهای خود از شمال اقیانوس اطلس به اقیانوسهای جهان كمك دریافت كند.
وزارت دریاداری موافقت كرد، و در 16 آذر 1251 كشتی سلطنتی «چلنجر»، كه یك كشتی بخار با ظرفیت 2300 تُن بود، از شیرنِس حركت كرد. بدین سان یك سفر سه و نیم ساله برای كاوش در اقیانوس شناسی شروع شد. از آنجائی كه كارپنتر مایل نبود فرماندهی این سفر علمی را برعهده گیرد، تامسن به ریاست هیأت دانشمندان غیرنظامی آن برگزیده شد. كارمندان «چلنجر» به مجرد رسیدن به دریا، وظایف دشوار خود، از جمله ژرفایابی، لای روبی، ثبت دماهای متوالی، و برداشتن نمونه‌های آب، را شروع كردند. لای روبی ایشان تأیید كرد كه زندگی در دریا در اعماق نزدیك به 5500 متر هم وجود دارد. آنها همچنین گرهكهائی از پِروْكسید منگنز تقریباً خالص در كف دریا كشف كردند. همین كه در آب عمیقتر به غواصی و ژرفایابی پرداختند، پی بردند كه وجود بستری از خاك رس مشخصه‌ی اعماق زیاد است. ماده‌ی كف اقیانوس باقیمانده‌ی فرایندی شیمیایی است كه كربوْنات آهك را از استخوان بندیهای آهكی روزن داران، نرم تنان، و گونه‌های دیگر خارج می‌كند. آنان در نهشته‌های پایین‌تر از 7200 متری ته اقیانوس آرام، بیستر دریایی را با مشخصه‌های جدید- لای و لجن شعاعیان- كشف كردند. جان ماری، یكی از طبیعیدانان، از معلومات جدیدی درباره‌ی مهاجرت روزانه‌ی پلانكتوْن و توزیع گلوْبژرینها [جنسی از روزن داران] در اقیانوس پرده برداشت. درجه‌های مختلف دما در اعماق گوناگون مناطق متعدد به تأمل و تعمق هرچه بیشتر درباره‌ی ماهیت جریان اقیانوسی كمك شایان كرد. این موضوع پیچیده را اعضای هیأت علمی «چلنجر» حل نكردند، زیرا فیزیكدانی در كشتی نبود كه این مسأله را تجزیه و تحلیل كند. هیأت اعزامی «چلنجر» از لحاظ بررسی در موضوعهای مربوط به اقیانوس شناسی فیزیكی ضعیفترین وضع را داشت. در 3 خرداد 1255 كشتی، بعد از یك سفر 127584 كیلومتری در دریا و بعد از ژرفایابیهائی در 362 ایستگاه،‌ به قرارگاه خود در شیرنس بازگشت.
بیشتر كار هیأت اعزامی هنوز در پیش بود،‌ زیرا نمونه‌ها و اطلاعات گردآوری شده می‌بایست مرتب و توزیع شود، و نتایج علمی بچاپ رسد. انتشار این اطلاعات گوناگون كار سنگینی بود، كاری كه در نهایت برای خزانه داری بریتانیا بیش از 100000 لیره خرج برداشت.
ملكه ویكتوْریا به پاس خدمت تامسن به علم، مقام اشرافی به او اعطا كرد. تامسن شكل و قطع كتاب Challenger Reports («گزارشهای چلنجر») را معین كرد، اما چندان زنده نماند كه تكمیل چاپ این اثر چندین جلدی را، كه رویدادهای سالهای حماسی عمر وی را در كاوشهای اقیانوس شناسی ثبت می‌كرد، ببیند.

كتابشناسی

یكم. كارهای اصلی.

فهرست مقاله‌های علمی تامسن در CSP انجمن سلطنتی، پنجم، هشتم، یازدهم، و نوزدهم ذكر شده است.برای آگاهی از سفرهای دریایی «پوركیوپاین» و «لایتنینگ» ← The Depths of the Sea (لندن، 1873). گزارش مشهوری از فعالیتهای «چلنجر» در اقیانوس اطلس را می‌توان در The Voyage of the Challenger.The Atlantic.A Preliminary Account of the General Results of the Exploring Voyage of H.M.S Challenger During the Year 1873 and the Early Part of the Year 1876، 2 جلد (لندن، 1877) یافت. نتایج علمی در Report on the Scientific Results of the Voyage of H.M.S Charllenger during the years 1873-1876، 50 جلد (لندن، 1880-1895)، چاپ شد.
دوم.خواندنیهای فرعی. برای دستیابی به طرحی زندگینامگی از تامسن به قلم شاگرد سابق و همكارش، ← «Sir C.Wyville Thomson and the Challenger Expedition»، از ویلیام هردمن، در Founders of Occeanography and Their Work (لندن، 1923)، 37-67. نیز← «The Magnificent Generalization» و «The Voyage of H.M.S. Charllenger»، از مارگریت دیكن، در Scientists and the Sea 1650-1900 (لندن، 1971)، 306-332، 333-365. برای ارزیابی مشكلات منتشر ساختن گزارشهای مربوط به سفرها، ←«Science and Government in the Nineteenth Century:The Challenger Expedition and its Report»، از هرلد ل.برستین، در BIO، 2 بخصوص شماره‌ی 2 (1968)، 603-611.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز كولستون، (1387)، زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام...[ و دیگران]، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول