گستره ی کارایی دعا تا کجاست؟

آیا وقتی بیماری به سراغمان می‏آید، می‏توان بدون مراجعه به پزشك و مصرف دارو فقط به وسیله سوره‏ها و آیات قرآن و نیز ادعیه و توسل به ائمه (ع) شفا پیدا كرد . چه موقع می‏توان و چه موقع نمی‏توان .
خداوند عالم هستی را براساس نظام اسباب و مسببات استوار كرده است . بر این اساس، تحقق هر پدیده‏ای معلول علت تامه آن است . اعتقاد به قانون علیت امری مشترك بین مادیون و الاهیون است‏بااین تفاوت كه از دید الاهیون، اسباب وعلل در امور مادی منحصر نیستند و در كنار آن‏ها اسباب معنوی مانند دعا، صدقه، احسان به خلق و . . . نیز تاثیر گذارند . در حقیقت، عالم هستی مجموعه‏ای زنده و با شعور است و اعمال ما به آثار و عكس العمل‏های گونه‏گون می‏انجامد . البته باید توجه داشت علت تامه موجب تحقق معلول است . علت تامه یعنی مجموعه مقدمات، مقتضی شرط و عدم مانع . هر یك از این امور جزء علت‏شمرده می‏شوند . چنان كه برخی امور مادی جز علت تامه تحقق شی‏ء هستند، گاه امور معنوی مانند دعا هم نقش جزء العلة را ایفا می‏كنند . بنابراین، مقصود از روایت‏هایی كه آثار خاصی برای برخی از دعاها ذكر كرده‏اند، «جزء العلة‏» و اقتضای اثر است نه «علت تامه‏» . تاثیر «علت تامه‏» بر معلول حتمی و ضروری است و به هیچ وجه تخلف بردار نیست; در حالی كه مقتضی و «جزءالعلة‏» در صورت فقدان موانع می‏تواند اثر كند . مثلا اگر گفته می‏شود: «آتش سبب سوختن چوب است‏» ، به نحو مقتضی است; یعنی، تا دیگر شرایط پدیدار نشوند و موانع بر طرف نگردد، عمل سوختن صورت نخواهد گرفت . بنابراین، اگر كسی چوب تر در آتش اندازد و احتراق تحقق نیابد، نباید در آن گزاره تردید كند . باید جست و جو كند آیا آن گزاره مشروط به شرایطی نیز هست‏یا نه؟ و آیا مانعی برای تاثیر آتش در چوب وجود دارد یا خیر؟ آنگاه خواهد دید این گزاره، ضمن دارا بودن ارزش صدق، مشروط به شرایط متعددی چون وجود اكسیژن و عدم موانعی چون رطوبت در چوب و تناسب میزان حرارت آتش با مقدار مقاومت چوب است . البته اگر تمام شرایط فوق و هر شرط مفروض دیگری پدید آمد; یعنی علت تامه محقق شد، حتما چوب آتش خواهد گرفت و تخلف آن، به معنای كذب گزاره فوق است .
تاثیر دعا نیز به نحو «جزءالعلة‏» و «مقتضی‏» است و همراه با دیگر شرایط عمل می‏كند . آن شرایط دقیقا چیست؟ سهم هر یك چه اندازه است؟ آیا تاثیر دعا و هر شرط دیگر در همه موارد یكسان است‏یا ممكن است دعا در موردی نقش اصلی‏تر ایفا كند؟ مكانیسم تاثیر دعا چگونه است؟ آیا دیگر ابزارها را در اثرگذاری تقویت می‏كند یا خود مستقیما اثر می‏گذارد؟ این‏ها و ده‏ها سؤال دیگر، مسائلی است كه فكر بشر هنوز نمی‏تواند به طور كاملا دقیق به آن‏ها پاسخ گوید . یكی از خدمات بزرگ انبیا نیز، آگاه ساختن انسان از وجود این عامل است; زیرا عقل به تنهایی هرگز نمی‏تواند چنین عواملی را بشناسد . به طور كلی با ژرف‏كاوی فلسفی و تحقیق در نصوص دینی در می‏یابیم دایره علیت‏به علل و معلولات مادی منحصر نیست و علل طبیعی مقهور ماورای طبیعت هستند . بنابراین، براساس آموزه‏های دینی، دعا یكی از عوامل و علل مؤثر در عالم هستی است; اما «علت تامه‏» نیست . از برخی روایات می‏توان بعضی از شرایط و موانع تاثیر دعا و بخشی از حكمت‏های عدم اجابت دعا را به اجمال به دست آورد; اما همه شرایط و حكمت‏ها برای ما معلوم نیست و علم تجربی نمی‏تواند در این زمینه انسان را یاری دهد . در پایان تذكر این نكته مفید است كه دعا در حقیقت درخواست عاشق از معشوق است و نفس خواست عبد، تجلی عبودیت عبد و ربوبیت رب به شمار می‏آید .