بهرام و گورها

 سفر به منطقه‌ی حفاظت شده بهرام‌گور در استان فارس
بهرام‌گور، از پادشاهان ساسانی بوده و به جای پدرش یزدگرد اول بر تخت نشست، پادشاهان سلسله ساسانی، عاشق شکار بودند و این طور که از نقش‌های به جا مانده از آنها بر ظروف مشخص است، در شکار شیر، ببر و پلنگ مهارت خاصی داشته‌اند. بهرام پنجم هم همچون پدرانش به این کار علاقه خاصی داشت و بیشتر هم سر در شکار گورخر داشت و به همین دلیل بهرام‌گور نامیده شد. می‌گویند او در جست‌وجوی گوری، در لجنزار گرفتار شد و در آن فرو رفت. احتمالاً شکارگاهی که بهرام‌گور در آن، اسب به دنبال گور می‌دواند، همین منطقه بوده باشد. منطقه حفاظت شده بهرام‌گور در شرق استان فارس که حالا مأمن حیات گیاهی و جانوری منحصر به فرد ایران است. منطقه‌ای که گرچه همچون نامش، به خاطر حضور گورهای ایرانی در آن معروف است، اما در این منطقه می‌توان پستانداران، خزندگان و پرندگان بی‌شماری را دید.

حافظ گور ایرانی

40 هزار هکتار وسعت منطقه بهرام‌گور، باعث شده تا منطقه وسیعی از استان کرمان تحت اختیار جانوران و گیاهان منحصر به فرد ایران قرار گیرد. منطقه بهرام‌گور در شرق استان فارس و شمال شرقی شهرستان «نی‌ریز» در مرز استان کرمان قرار دارد. جایی با آب‌وهوای گرم و خشک که از سال 1351 با عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس قرار گرفته است. حضور جمعیت پویایی از گورخر ایرانی در این منطقه باعث توجه خاص سازمان محیط زیست و بسیاری از گردشگران و علاقه‌مندان به حیات‌وحش شده است. گورخر ایرانی در گذشته پراکنش وسیعی در ایران داشته و تقریباً تمامی دشت‌های مرکزی ایران، زیستگاه این گونه ارزشمند بوده است؛ به طوری که یکی از شکارگاه‌های مورد علاقه پادشاهان در گذشته به شمار می‌آمد. در حال حاضر این منطقه و پارک ملی توران در استان سمنان تنها مناطق ایران هستند که می‌توان گور ایرانی را در آنها به صورت وحشی مشاهده کرد. چرا که نسل این جانور زیبا در تمام دشت‌های ایران روبه‌نابودی گذاشته است و حالا در مجموع، تنها جمعیتی حدود 800 رأس از اینگونه در این مناطق زیست می‌کنند.
حضور گور ایرانی به عنوان «گونه پرچم» در منطقه حفاظت شده بهرام‌گور، باعث اهمیت و حفاظت هر چه بیشتر این منطقه شده است. گونه‌هایی از جانوران که از آنها به عنوان گونه پرچم یاد می‌شود، به آن دسته از حیوانات گفته می‌شود که بر مبنای آسیب‌پذیری، جذابیت یا شاخص بودن آنها و به منظور جلب حمایت و توجه عموم مردم انتخاب می‌شوند و تمرکز بر حفاظت این گونه‌ها، ممکن است باعث بهبود وضعیت حفاظتی بسیاری از گونه‌های همبوم با آن‌ها شود. گور ایرانی هم جزو گونه پرچم شناخته می‌شود و حفاظت از آن، درجه بالایی برای کارشناسان حیات‌وحش دارد و به همین دلیل، منطقه حفاظت شده بهرام‌گور نیز به مکانی برای حفاظت از این گونه تبدیل شده است.
با توجه به وجود زیستگاه منحصر به فرد و همچنین وجود گونه در خطر انقراض گورخر ایرانی در منطقه، قسمتی از ضلع غربی منطقه در سال 1386 به پارک ملی قطرویه ارتقاء یافته که مساحت آن بالغ بر 31 هزار و 815 هکتار است؛ جایی که بتوان در آن با درجه حفاظتی بالاتری از گورهای ایرانی حفاظت کرد. البته نه فقط گور ایرانی، که این منطقه جانوران منحصر به فرد بسیاری را در خود جای داده است.

جانوران منحصر به فرد

گور ایرانی گرچه ارزشمندترین گونه جانوری در این منطقه است، اما تنوع جغرافیایی منطقه حفاظت شده بهرام‌گور باعث شده تا جانوران و گیاهان خاص مناطق مختلف، از جمله کوهستانی، تپه ماهوری و همچنین دشتی در این منطقه زیست کنند. در ارتفاعات این منطقه می‌توان کل و بزها را که به «سلطان صخره‌ها» معروفند مشاهده کرد. کل و بزها که بیشتر در صخره‌ها و در ارتفاعات زندگی می‌کنند، بخش مهمی از حیات‌وحش این منطقه را شامل می‌شوند. در مناطق کم ارتفاع و در تپه‌های منطقه حفاظت شده بهرام‌گور هم، گونه قوچ و میش زندگی می‌کند. جبیر هم گونه‌ای از آهوهای ایران است که در مناطق دشتی این منطقه می‌تازد. این تنوع بالا از علفخواران، یکی از مهم‌ترین دلایل حضور یوزپلنگ آسیایی در این منطقه بوده است؛ یوزپلنگ آسیایی از گونه‌های شاخصی است که در گذشته در این منطقه مشاهده می‌شد ولی امروزه شواهد محکمی بر حضور آن در این منطقه وجود ندارد. متأسفانه روند نابودی یوز ایرانی چنان سرعتی به خود گرفته است که با وجود حضور شکار مناسب در منطقه بهرام‌گور، از حضور یوزپلنگ ایرانی در این منطقه خبری نیست یا اگر هم هست، آن قدر تعدادش پایین است که به ثبت نرسیده. البته با توجه به وسعت منطقه این امکان وجود دارد که همچنان این گربه‌سان ارزشمند، این زیستگاه را به عنوان یک کریدور مهاجرتی و یا یک زیستگاه موقتی در نظر بگیرد.
البته حضور جانوران در منطقه حفاظت شده بهرام‌گور، تنها به همین گونه‌ها خلاصه نمی‌شود. گراز، تشی و خرگوش هم از دیگر گونه‌های حیات‌وحش منطقه هستند. اما جدای از اینها، یکی از نایاب‌ترین پستانداران ایران را نیز در همین منطقه می‌توان مشاهده کرد؛ کاراکال، گربه‌سانی کمیاب و شکارچی ماهر و منحصر به فردی که استعداد بالایش در شکار همواره مورد علاقه و تحسین دوستداران حیات وحش بوده است. گربه‌ای خاص با دو دسته موی بلند بر بالای گوش که خوشبختانه در این منطقه از جمعیت نسبتاً خوبی برخوردار است. کاراکال را در زبان فارسی سیاهگوش می‌نامند و در گذشته، شکارچیان با اهلی کردن آن از توانایی‌اش در شکار بهره می‌بردند. سیاهگوش به راحتی به شکار خرگوش و سایر جوندگان در منطقه حفاظت شده بهرام‌گور می‌پرداخت و آنها را برای صاحب خود می‌آورد. حالا کاراکال یا همان سیاهگوش، خود جزو جاندارانی هستند که باید از آنها حفاظت کرد تا نسل‌شان منقرض نشود. کاراکال امروزه از شمار جوندگان کوچک و پرندگانی مثل کبک و تیهو غذای خود را تأمین می‌کند. حضور گوشتخواران در منطقه حفاظت شده بهرام‌گور، منحصر به یوز ایرانی و سیاهگوش نمی‌شود. گرگ، شغال، روباه، کفتار و گربه جنگلی هم از دیگر گوشتخوارانی هستند که در این منطقه روزگار می‌گذرانند. گوشتخواران بزرگ جثه، غذای خود را از شکار تأمین می‌کنند و لاشه‌ها و علفخواران کوچک هم نصیب گوشتخواران کوچک می‌شود.
خاص بودن جانوران این منطقه، فقط مختص پستانداران آن نیست؛ لاک‌پشت آسیایی و بزمجه از جمله خزندگان شاخص منطقه به شمار می‌آیند که می‌توان در فصول گرم سال این خزندگان را به همراه انواع مارمولک‌ها و مارها مشاهده کرد. لاک‌پشت آسیایی جزو لاک‌پشت‌های کوچک و طول آن بین 16 تا 25 سانتیمتر است. این خزنده گرچه بومی ایران نیست، اما جزو جانوران مهمی است که در ایران زندگی می‌کند، همچون بزمجه‌ها که خزنده‌هایی بزرگ و نایاب‌اند و نسل‌شان به شدت در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.
نگاه را از روی زمین برداریم و بر آسمان منطقه حفاظت شده بهرام‌گور بیندازیم، جانور منحصر به فرد دیگری را خواهیم دید که تنها در ایران زندگی می‌کند و نسلش نیز در معرض خطر انقراض است. بهرام‌گور، زیستگاه زاغ‌بور است؛ پرنده‌ای بومی ایران که در سایر مناطق دنیا قابل مشاهده نیست و از مهم‌ترین جاذبه‌های حیات‌وحش این منطقه به شمار می‌آید. البته هوبره، کبک، تیهو، انواع پرندگان شکاری از جمله عقاب طلایی، عقاب مارخوار و انواع پرندگان از راسته کنجشک‌سانان نیز جزو پرندگان این منطقه محسوب می‌شوند. وجود این تعداد از حیات‌وحش منحصر به فرد باعث شده تا بهرام‌گور به یکی از نقاط حساس حفاظتی برای سازمان محیط زیست تبدیل شود.

مقابله با تهدید

گرچه بهرام‌گور منطقه باارزشی است و بخشی از آن به عنوان پارک ملی انتخاب شده، اما چهار پاسگاه محیط بانی، جوابگوی حفاظت از این منطقه ارزشمند نیست. پارک ملی قطرویه و منطقه حفاظت شده بهرام‌گور به شدت از کمبود نیروی اجرایی و تجهیزات کافی رنج می‌برد و حفاظت از مناطق آن را برای محیط بان‌ها به شدت سخت کرده است. شکار بی‌رویه حیات وحش، تخریب زیستگاه و همچنین چرای بی‌رویه دام در بیشتر مناطق کشور باعث کاهش شدید جمعیت حیات‌وحش شده و گونه‌های مهم جانوری و گیاهی را در معرض انقراض قرار داده است.
مهمترین گونه‌ای که در منطقه بهرام‌گور و قطرویه مورد حفاظت قرار می‌گیرد، گورخر ایرانی است. یکی از مشکلاتی که حفاظت گورها را بسیار سخت می‌کند، مهاجرت اینگونه در مقاطعی از سال به سایر مناطق اطراف است. این حیوانات در فصول مختلف سال به علت خشکسالی یا سرمای شدید و با کمبود منابع آبی و غذایی، و همچنین در بهار زمانی که جفت‌گیری این گونه شروع می‌شود، اقدام به مهاجرت می‌کنند و تعدادی از آنها از منطقه خارج و در مناطق آزاد اطراف تردد می‌کنند. همین امر باعث به وجود آمدن مخاطراتی برای حفاظت از آنها شده است. معمولاً این مهاجرت به سمت بخش‌هایی از استان کرمان و حوالی شهرستان شهر بابک صورت می‌گیرد. خوشبختانه طی این سال‌ها و با شناسایی این کریدورهای مهاجرتی، نیروهای محیط زیست استان کرمان نیز در زمان تردد اینگونه به کمک محیط‌بانان بهرام‌گور آمده و در حوزه استحفاظی خود به حفاظت می‌پردازند تا خطراتی که در این تردد برای آنها به وجود می‌آید را به کمترین حالت برسانند.
علاوه بر گورخرها، سایر علفخواران هم در این منطقه در خطر شکار شکارچیان انسانی هستند. جبیر، قوچ و میش و کل و بز از جمله پستاندارانی هستند که به شدت در معرض خطر هستند و در صورتی که حفاظت از آنها صورت نگیرد، جمعیت آنها به سرعت نابود می‌شوند. وسعت منطقه و محیط‌بانان کم، از جمله عوامل سختی حفاظت از این منطقه است که سازمان حفاظت محیط زیست ایران باید فکری برای حل آن بکند.
از دیگر مخاطراتی که به شدت حیات در این مناطق را تهدید می‌کند، توسعه شهرها و همچنین فعالیت‌های صنعتی است. با توسعه شهرنشینی و نیاز به جاده‌سازی و ارتباط با سایر نقاط، این زیستگاه‌های بکر و دست نخورده که مأمن امنی برای حیات‌وحش به شمارمی‌آیند، دستخوش تغییراتی مخرب شده‌اند. عبور جاده‌ها از میان این زیستگاه‌ها باعث جزیره‌ای شدن و همچنین قطع ارتباط ژنتیکی در دو سمت جاده می‌شوند. تصادفات جاده‌ای هم در این مواقع بسیار زیاد می‌شود و تعداد زیادی از گونه‌های حیات وحش که قصد عبور از این جاده‌ها را برای رسیدن به زیستگاه دیگر دارند، تلف می‌کند. از دیگر تهدیداتی که طی چند سال اخیر در این منطقه شاهد آن بوده‌ایم، عبور ریل قطار از میان منطقه حفاظت شده بود که این نیز می‌تواند خطر بزرگی را برای زیستمندان منطقه به وجود آورد.
معادن و استخراج انواع مواد معدنی در این مناطق نیز باعث سلب آرامش می‌شوند و به همین دلیل گونه‌های جانوری این مناطق را ترک کرده و در معرض شکار شدن در مناطق آزاد قرار می‌گیرند. به علت وجود معادنی در منطقه بهرام‌گور، چند سالی است که زمزمه‌های برداشت از آنها در این منطقه، به گوش می‌خورد که می‌‌تواند زنگ خطری برای نابودی حیات‌وحش منطقه و دل نگرانی عظیمی برای دوستداران و علاقه‌مندان به طبیعت باشد. برداشت مواد معدنی و احداث معدن در این منطقه، با رفت‌و آمد ماشین آلات سنگین و تردد افراد همراه است که معضل بزرگی را در حفظ این منطقه به دنبال دارد. در صورتی که حفظ این قبیل مناطق، ارزشی به مراتب بیشتر و پایدارتر از استخراج منابع دارند و می‌توان با برنامه‌ریزی اصولی درآمدی بسیار بیشتر از معادن در این مناطق داشت. یکی از این راهکارها، جذب درآمد از طریق گردشگران و دوستداران حیات‌وحش است.

گردشگران حیات وحش

گردشگری، امروزه یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین دلایل حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری و در مقیاس بزرگ‌تر زیستگاه‌های آنهاست. گردشگری و اکوتوریسم در دنیای امروزه به عنوان درآمدهای پایدار هر کشوری محسوب می‌شود، به صورتی که می‌توان آنها را جایگزین منابعی همچون نفت و گاز دانست. اگر این درآمدها از گردشگری حاصل نمی‌شد، توان ضعیف حافظان محیط‌زیست نمی‌توانست به حفظ گونه‌های جانوری و گیاهی بیانجامد. اگر ما هم بتوانیم با حفظ منابع ارزشمندی که در اختیار داریم همانند کشورهایی که از صنعت توریسم سالانه درآمدهای بالایی دارند، مسافران داخلی و خارجی را به بازدید از تنوع جغرافیایی و زیستی تشویق کنیم کمک بزرگی به رشد اقتصاد مملکت خود کرده‌ایم. میراث تاریخی، فرهنگی و طبیعی ایران پتانسیل بسیار زیادی برای رشد در این صنعت پردرآمد دارد و امروزه بسیاری از علاقه‌مندان را می‌تواند به بازدید از کشورمان فرا خواند. پارک ملی قطرویه و منطقه حفاظت شده بهرام‌گور می‌تواند در کنار آثاری همچون پاسارگاد و تخت‌جمشید سالانه میزان علاقه‌مندی بسیاری قرار گیرد.
با طی مسافتی حدود 300 کیلومتر به سمت شرق شیراز، در مجاورت شهر قطرویه سرمحیط‌بانی قطرویه واقع شده که می‌توان با دریافت مجوزهای لازم از محیط زیست، بازدیدی از این منطقه داشت. با صرف زمانی کوتاه می‌توان شاخص‌ترین گونه این منطقه را در نزدیکی سرمحیط بانی قطرویه مشاهده کرد؛ گورهای آسیایی که جمعیتی بالغ بر 500 گور را شامل می‌شوند، در این منطقه زندگی می‌کنند و به راحتی هم قابل مشاهده هستند. با صرف کمی وقت بیشتر و همچنین کمی شانس، می‌توان در این مناطق جبیر، قوچ و میش، کل و بز و سایر وحوش اعم از پرندگان و خزندگان را هم مشاهده کرد. این موضوع در هر کجای جهان که باشد، عامل مهمی برای جذب گردشگر به حساب می‌آید.
علاوه بر مبحث گردشگری، این مناطق ذخایر ژنتیکی ارزشمندی برای ما به شمار می‌روند که منبع مطالعاتی برای دانشجویان و کارشناسان محیط‌زیست و جانورشناسی به شمار می‌آیند. با توجه به ارزش‌های بی‌شمار این قبیل مناطق، هر ایرانی باید این منابع غنی را به عنوان میراثی ارزشمند بداند و سعی در حفاظت و نگهداری از آن کند تا فرزندان ما هم بتوانند از این گنجینه‌های ارزشمند استفاده کنند.
منبع مقاله:
نشریه سرزمین من، شماره‌ی 70.