نویسنده: راضیه محمّدزاده
1- اهمیت شیر مادر
وَ الْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ ....» (1)مادران باید دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند، آن که خواهد فرزند را شیر تمام بدهد.
«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً...» (2)
و ما انسان را به احسان در حق پدر ومادر سفارش کردیم و (یاد کند که) مادر (نه ماه چگونه) با رنج و زحمت بار حمل کشید و با درد و مشقّت وضع حمل نمود و سی ماه تمام مدّت حمل و شیرخواری بود.
«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ» (3)
و ما به انسان درباره‌ی پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می‌یابد...
همان‌گونه که از آیات قرآن به دست می‌آید مدّت شیردهی 2سال است در این زمینه ائمّه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) سفارش‌های فراوانی دارند از آن جمله:
از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده است که: برای طفل هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.
از امام علی (علیه‌السلام) نقل شده است که: برای کودک شیری با برکت‌تر از شیر مادر نیست. (4)
در بعضی روایات رضاع و شیر دهی کم‌تر از 21 ماه را ظلم و ستمی به کودک می‌شمارند. در حدیثی منقول است که:
«نَظَرَ الصّادِقُ (علیه‌السلام) إلی أُمّ إسحاقَ بِنتَ سُلَیمانَ و هِیَ تُرضَعُ أَحَدَ اِبنَیها مُحَمَّداً أو إسحاقَ لا تُرضِعِیهِ مِن ثَدی واحِدٍ وَ أرضِعیهِ مِن کِلَیهِما یَکُونُ أَحَدَهُما طَعاماً وَ الأخَرُ شَراباً» (5)
از حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السلام) روایت شده که فرمودند: «ای مادر اسحاق، از یک پستان شیر مده از هر دو پستان شیر بده که یکی عوض طعام و دیگری به عوض آب است.»
از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) نقل شده است:
«إذا وَقَعَ الوَلَدُ فِی بَطنِ اُمّه...جَعَلَ اللهُ تَعالی رِزقَهُ فِی ثَدیَی اُمَّهِ فِی أحَدِهِما شَرابُهُ وَ فِی الآخَرَ طَعامُهُ».
خداوندتعالی روزی فرزند را در دو پستان مادرش قرار داده است. در یکی آب و در دیگری طعام اوست.
اگر شیرخوار با تغذیه از یک پستان سیر شد، دفعه‌ی بعد باید از پستان دیگر شیر بخورد. (6)
روایات فراوانی در ثواب شیر دادن بیان شده، از آن جمله روایتی است که از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده و آن حضرت مادر شیرده را به روزه‌دار تشبیه فرموده‌اند.
2- مزایای شیر مادر
کار شیر دادن تنها تغذیه نیست، بلکه تبادل عاطفی و تقویت روحی است. کودک به هنگام مکیدن پستان، صدای قلب مادر را می‌شنود و آرامش نسبی می‌یابد. این گونه کودکان از نظر روانی و جسمی سالم‌ترند و به عقیده‌ی روان‌شناسان شیر مادر کودکان را شاد و خرسند نگه می‌دارد و حتّی از نظر اخلاقی در کودک اثر مثبتی دارد.*شیر مادر، شیری است تمیز وعاری از میکروب‌های بیماری‌زا. (7)
* شیر مادر شامل تمام مواد مغذی است که شیرخوار در 4 تا 6 ماهه‌ی اول زندگی به آنها احتیاج دارد و سریع و راحت هضم می‌شود.
* شیر مادر شامل پروتئین و چربی مناسبی است که نیازهای طبیعی شیرخوار را تأمین می‌کند.
* لاکتوز شیر مادر بیشتر از سایر شیرها است و این همان چیزی است که شیرخوار انسان به آن احتیاج دارد.
* ویتامین شیر مادر کافی است و لذا شیر خوار نیاز به ویتامین اضافی یا آب میوه ندارد.
* آهن شیر مادر برای شیرخوار کافی است، گر چه شیر مادر آهن زیادی ندارد، ولی جذب آن در روده‌ی شیرخوار بسیار خوب است.
* شیر مادر دارای آب کافی برای شیرخوار است؛ حتّی اگر در آب و هوای گرم زندگی کند.
* شیر مادر به میزان مناسبی نمک، کلسیت و فسفات دارد.
* دارای آنزیم مخصوص لیپاز است که باعث هضم چربی می‌شود.
* شیرخوارانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، کم‌تر دچار عفونت می‌گردند؛ زیرا این شیر شامل عوامل مصونیت‌زا در مقابل بیشتر بیماری‌های عفونی از جمله عفونت گوش میانی، عفونت خون، مننژیت و هم چنین آنفولانزا و آنسفالیت (التهاب مغز) می‌باشد.
* شیر مادر، مهم‌ترین و ارزنده‌ترین عامل حفاظتی، در مقابل دو قاتل عمده‌ی شیرخواران و کودکان یعنی بیماری‌های اسهالی و عفونت‌های حاد دستگاه تنفسی است.
* تغذیه با شیر مادر احتمال بروز انواع بیماری‌های ناشی از آلرژی نظیر آسم، اگزما و غیره را به شدت کاهش می‌دهد و در جلوگیری از بیماری‌ها در سنین بلوغ و بالاتر نیز نقش دارد. هم چنین احتمال بروز دیابت جوانان و تعدادی از بیماری‌های دستگاه گوارش در این کودکان کم‌تر از کودکانی است که از شیر مصنوعی تغذیه می‌کنند.
* شیر مادر را در مواقع بیماری نباید قطع کرد زیرا تداوم شیردادن باعث بهبودی سریع‌تر می‌شود.
* شیر مادر به آسانی و با سرعت هضم می‌شود. بنابراین کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌شوند، زودتر از سایر کودکان گرسنه می‌شوند.
* شیر مادر همیشه برای مصرف آماده است و به هیچ نوع آماده‌سازی نیاز ندارد.
* شیر مادر هرگز در پستان ترش یا فاسد نمی‌شود؛ حتّی اگر مادری چند روز کودک خود را از پستانش تغذیه نکرده باشد.
* تغذیه‌ی پستانی باعث ایجاد رابطه‌ی روانی عمیق و محکمی بین شیرخوار و مادرش می‌گردد و وابستگی آنها را به هم زیاد می‌کند. نزدیکی جسمی و روانی شیرخوار با مادرش در ساعات و روزهای اول زندگی، باعث دست‌یابی بهتر او به تعلیم وتربیت و موفقیت‌های بیشتر در آینده می‌گردد.
* شیر مادر ارزان است و لازم نیست هزینه‌ای صرف آن شود و به سادگی در دسترس مادر و نوزاد قرار دارد.
* تکامل بینایی، تکلم و راه افتادن کودکانی که از شیر مادر تغذیه نموده‌اند، خیلی سریع‌تر صورت پذیرفته و این قبیل کودکان در آینده از تعادل روانی مناسب‌تری برخوردارند.
*مکیدن پستان بلافاصله بعد از تولد توسط نوزاد، به واسطه‌ی تحریک ترشح اکسی توسین، موجب انقباض رحم و در نتیجه کاهش خون‌ریزی مادر می‌شود.
* مادرانی که فرزندان خود را از شیر مادر تغذیه می‌کنند، کم‌تر دچار سرطان پستان و تخمدان می‌شوند.
* اندام مادران شیرده به واسطه‌ی مصرف شدن تدیجی مقدار چربی که در دوران بارداری در بدن آنان ذخیره شده بود، زودتر به حالت عادی برمی‌گردد.
* شیر مادر بر طبق نیازهای نوزاد هر روز تغییر می‌کند.
* شیر هر خانمی مطابق نیازهای فرزند خودش می‌باشد. مثلاً مواد موجود در شیر مادر یک بچه‌ی نارس با شیر مادر نوزادی که دوره‌ی کامل درون رحم را طی کرده است، متفاوت می‌باشد.
* کودکانی که از شیرمادر تغذیه می‌کنند، حتّی در دوره نوزادی یعنی هفته‌ی اول زندگی از سایر نوزادان هوشیارترند. مطالعه نشان داده است این دسته از شیرخواران در هفته‌ی اول و دوم تولد، فعالیت بدنی بیشتری داشته و عکس‌العمل‌های آنان نیز از سایر نوزادان بیشتر است.
* اصولاً افرادی که از شیر مادر تغذیه نموده‌اند. در سنین بلوغ و بزرگ‌سالی از نظر عاطفی و روانی متعادل‌تر و پایدارترند. (8)
* تعادل و توازن ترکیبات مختلف شیر مادر، بیشتر برای رشد مغز کودک مساعد است. امّا شیر گاو بیشتر به رشد ماهیچه‌ها کمک می‌کند.
3- عوامل افزایش شیر مادر
1) خواندن آیة‌الکرسی: (آیه‌ی 255 سوره‌ی بقره)
2) آرامش مادر:
اگر به دلایلی مادر نگران باشد، عصبانی باشد، بترسد، یا درد داشته باشد، به خصوص اگر تغذیه با پستان دردناک باشد یا به ناگاه در وضعیتی قرار گیرد که باعث خجالت او شود، یا باور نداشته باشد که می‌تواند نوزادش را از پستان تغذیه نماید، همه‌ی اینها می‌تواند ازعوامل بازدارنده‌ی جهش شیر بوده و باعث توقف ترشح شیر شوند.لذا جهت کمک به برقراری بازتاب جهش شیر مادر، مادران را حمایت کنید، با ایشان مهربان باشید، نگرانی آنها را برطرف کنید و اطمینان بدهید که می‌توانند کودکشان را با پستان تغذیه کنند. (امّا هیچ مادری نباید به زور وادار به تغذیه‌ی نوزاد با شیر خود شود.)
هم چنین خوابیدن مادر به اندازه‌ی کافی و گردش در هوای آزاد بسیار مفید است.
3) مکیدن نوزاد:
میزان افزایش شیر (یعنی عرضه) نسبت به تقاضای کودک است. هم زمان با رشد نوزاد، اشتهای او بیشتر شده و بیشتر مک می‌زند و بامک زدن بیشتر شیر بیشتری تولید می‌شود. پس بهترین راه افزایش شیر مادر، مکیدن نوزاد به دفعات زیاد و طولانی است. (9)اگر کودک در ابتدا درست نمی‌مکد و رها می‌کند؛ پس از سیر شدن کودک، شیر را با شیردوش خارج کنید تا تولید شیر کم نشود.
4) تغذیه:
* استفاده از خوراکی‌هایی که ویتامین A دارند؛ مانند جوانه‌ی گندم و سمنو.* استفاده از کازئین نباتی؛ مانند باقلا، لوبیا، نخود، ماش و چای.
* استفاده از رازیانه، شنبلیله وماءالشعیر.
* استفاده ازمایعات ومیوه‌های آبدار مانند هندوانه، خربزه، آب میوه، شربت‌ها.
* مواد کلیسم‌دار مانند گلابی و سوپ استخوان.
* مواد قندی مانند توت و میوه‌ی شیرین.
* میوه‌های روغن‌دار مثل نارگیل و زیتون.
* خوردن غذا به صورت منظم.
* استفاده از قطره‌ی شیرافزا (یک نوع قطره‌ی گیاهی که در داروخانه‌ها و عطاری‌ها یافت می‌شود.)
4- راه‌های گرفتن فرزند از شیر
برای گرفتن از شیر هرگز خشونت به کار نبرید و از کارهایی مانندمالیدن ادویه‌ی تند و غیره پرهیز کنید. چنانچه کودک اصرار دارد که شیر بخورد، او را از خود نرانید.بزرگان، دانشمندان و اطبّا راه‌های زیادی را برای گرفتن شیر مادر از کودک پیشنهاد می‌کنند و ما در این جا به چند راه اشاره می‌کنیم.
توسّل به ائمّه‌ی معصومین (علیهم‌السلام)
انتخاب زمان و مکان خوب همیشه مخصوصاً برای شروع و پایان کارهای مهم و با ارزش، از روش بزرگان و علمای دین بوده و هست. لذا نیکو است که برای پایان این عمل با ارزش و پر از اجر نیز زمان و مکان مناسب و نیکویی را برگزینیم و پس از در نظر گرفتن موقعیت کودک و فصل مناسب برای از شیر گرفتن، از نظر معنوی نیز مکان مقدسی چون حرم ائمّه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) را انتخاب کنیم.جای گزینی
برای قطع شیر مادر لازم است از اصل جای‌گزینی استفاده نموده و زمینه را برای جدایی از شیرمادر فراهم نمایید. جای‌گزینی‌ها عبارتند از:الف- جای‌گزینی غذایی:
کودکی که در طی دوران شیرخوارگی به مکیدن شیر مادر عادت کرده است، هنگام ترک شیر بهانه‌گیری می‌کند. برای رفع این بهانه‌گیری‌ها خوراندن مایعاتی چون شیر یاآب میوه مفید است که البته باید ساعت خوردن این مایعات مانند ساعات خوردن شیر در روز باشد. اگر وابستگی و مقاومت کودک، شما را دچار مشکل کرد، می‌توانید جای‌گزینی برای مکیدن او پیدا کنید که در این صورت استفاده از شیشه‌ی پستانک‌دار ارجح است. البته چنانچه این مشکل وجود نداشته باشد استفاده از استکان مناسب‌تر و بهتر می‌باشد.ب- جای گزینی روحی و عاطفی:
به طور کلی می‌دانیم که خوردن شیر مادر برای کودک فقط تأمین نیاز غذایی او نیست، بلکه در آغوش مادر بودن، تماس بدنی با او و.... بسیاری از نیازهای روحی و عاطفی کودک را نیز ارضا می‌کند. پس باید توجه داشت که با گرفتن شیرمادر، کودک از نظر عاطفی و روحی دچار کمبود نشود. همچنین به یاد داشته باشید که قرار است شیر از بچه گرفته شود نه مادر از او. پس سعی کنید کودک را از شیر مادر غافل کنید امّا خود، از بچه غافل نشوید و از طریق دیگری محبتتان را به کودک نشان دهید و وقت کافی را با او صرف کنید تا کودک شما این توجه و همراهی را درک کند.انجام شیوه‌های گام به گام:
روش گام به گام هم زمان با جای گزینی غذایی و روحی و عاطفی انجام می‌شود. تمام این دوره باید حدود 3 ماه طول بکشد تا به طور کامل شیر از بچه گرفته شود. طول این دوره بستگی به میزان وابستگی کودک به شیر مادر دارد.از فواید مهم این روش آن است که به دلیل تدریجی بودنش مادر و کودک، هیچ یک ازنظر عاطفی و روحی احساس خلاء وناراحتی نمی‌کنند و به راحتی شیر ترک می‌شود.
در نیمه‌ی اول این دوره، کم کردن شیردهی از روز آغاز می‌شود، برای این منظور:
* دفعات شیردادن در روز را کم کنید. یعنی فاصله‌ی بین شیر دادن‌ها را کمی طولانی‌تر نمایید.
* کم کردن تغذیه با شیرمادر را از صبح‌ها شروع کنید و بعد از یک الی دو هفته در بعد از ظهرها نیز این کار را انجام دهید.
* در زمان‌هایی که به کودک شیر نمی‌دهید، باید او را به طریقی سرگرم کنید که به خوردن فکر نکند.
* اگر کودک بزرگ‌تر باشد و بتواند بفهمد، مادر باید به او تفهیم کند که وقت خوردنش فرا رسید ولی آن را به بعد موکول نماید.(10)
در نیمه‌ی دوم این دوره، به تدریج شروع به کم کردن دفعات شیر در شب‌ها کنید وشیر‌دهی شبانه را آخر از همه قطع کنید.
یک تجربه
برای انصراف کودک از شیر خوردن، می‌توانید از چسب زخم استفاده کنید. زیرا کودک با آن آشناست و می‌فهمد که الآن مکیدن پستان مادر مقدور نیست.البته بهتر است اول یک طرف را چسب زده و پس از یکی دو روز طرف دیگر را نیز با چسب پوشاند؛ تا کودک به کلی از شیر گرفته شود.
5- چند نکته در رابطه با شیر دادن
* در شروع شیر دادن ذکر «بسم‌الله الرّحمن الرّحیم» را فراموش نکنید. در روایتی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده است:«کُلُّ اَمرٍ ذَی بالٍ لَم یُذکَر فِیهِ بِسم‌اللهِ فَهُوَ اَبتَر»
هر امر مهم و با ارزشی که بدون ذکر بسم‌الله الرّحمن الرّحیم انجام شود ناقص و بدون نتیجه خواهد ماند.
* با یاد امام حسین (علیه‌السلام) به کودک خود شیر بدهید، به استناد آنچه وارد شده است که حضرت فرمودند:
«شِیعَتی مَهما شَربِتُم ماءٍ عَذبٍ فَاذکُرُونی»
ای شیعه من هرگاه آب گوارا، می‌نوشید مرایاد کنید.
* در هنگام شیر به کودک نگاه کنید و با او حرف بزنید و در سخن گفتن به ایّام شهادت و ولادت ائمّه (علیه‌السلام) توجه کنید ونگران فهم کودک نباشید. مادری که میخواهد فرهنگ‌ساز باشد و فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السلام) را به کودک خود منتقل کند، لازم است فرهنگ دین داشته باشد و با فرهنگ دین کودک را تغذیه و پرورش دهد.
* سعی شود شیر دادن با وضو باشد که اثرات معنوی آن بسیار ذکر شده است.
چند نمونه از تأثیر اعجاب‌انگیز شیر در تربیت.
به مادر شیخ انصاری - که یکی از افتخارات عالم تشیّع است - گفتند بارک‌الله چه بچه‌ی خوبی تحویل جامعه دادی! مادر جواب داد: من توقّع بیشتر از این پسر داشتم. برای اینکه من در 2 سالی که او را شیر دادم، هیچ وقت بدون وضو نبودم. نصف شب بچه‌ام گریه می‌کرد و شیر می‌خواست، بلند می‌شدم وضو می‌گرفتم و بعد بچه‌ام را شیر می‌دادم.آری مادری که نماز شب بخواند و در میان نماز شبش پستان در دهان کودک بگذارد، خیلی تفاوت دارد با زنی که نماز نمی‌خواند. این آتش است که به کودک می‌دهد نه شیر.
هم چنین از مادر مقدّس اردبیلی سؤال کردند: سبب مقام ارجمند مقدّس اردبیلی چیست؟ فرمود: من هرگز لقمه‌ای شبهه‌ناک نخوردم و قبل از شیر دادن بچه وضو می‌گرفتم و ابداً چشم به نامحرم نینداختم و بعد از شیر گرفتن، باز در تربیت او کوشیدم و نظافت و طهارت را مراعات داشتم و با بچه‌های خوب او را می‌نشاندم. (11)
*هنگام شیر دادن و خواباندن، طفل در سمت چپ قرار گیرد، زیرا کودک از درون رحم با صدای قلب مادر انس دارد. لذا در سمت چپ راحت‌تر است.
* هنگام شیر دادن، کودک را روی بازوان لخت قرار دهید تا طفل، گرمای بدن مادر را احساس کند؛ زیرا این احساس در رشد جنبه‌ی عاطفی کودک مؤثر است. کودکان در هنگام مکیدن پستان مادر علاقه‌ی شدید دارند که بدن وی را لمس کنند و دائماً به بدن او دست زده و بازی می‌کنند. اگر مادر به علت ناآگاهی مانع این امر شود، آثار نگرانی و گرفتگی در رخسار، و عاقبت گریه‌ی کودک ظاهر می‌شود و حتّی ممکن است تصمیم به ترک شیر خوردن بگیرد.
البته مادرانی که طفل خود را شیر هم نمی‌دهند، لازم است او را در آغوش بگیرند و نوازش کنند.
* صبر و آرامش، عصبانیت و تندخویی، افکار سالم یا غیر سالم، گذشت و رأفت اسلامی و یا لجاجت و انتقام‌گیری شما، همه وهمه بر روی کودک تأثیر خواهد گذاشت. پس آینده‌ی فرزندتان در گرو اعمال و برخورد شماست.
* شکر الهی را در پایان شیر دهی و غذا دادن به کودک فراموش نکنید.
* بعضی از کودکان از شدّت گرسنگی و اشتهای زیاد، برای به دهان گرفتن سینه‌ی مادر و مکیدن شیر، آن قدر تقلّا می‌کنند که خیس عرق می‌شوند و به همین علت مقدار زیادی هوا همراه شیر می‌بلعند که باعث نفخ و درد شکمشان می‌شود و چه بسا هنگام نوشیدن شیر گریه و زاری راه اندازند.
* مادر جوان باید در چنین حالتی کودک را بلند کند و آرام به پشتش بکوبد تا گاز هوای معده‌اش خارج گردد و بتواند به نوشیدن ادامه دهد.
* گاهی اوقات شیرخوار به علت بیماری، از گرفتن پستان خودداری می‌کند. شیرخوار ممکن است خیلی کوچک و یا قدرت مکیدن او ضعیف باشد همچنین می‌تواند اختلال مغزی یا سایر اختلالات مادرزادی عامل این امتناع باشد. لذا وزن و سن جنین ارزیابی شود، چون ممکن است نیاز به مراقبت ویژه داشته باشد تا به اندازه‌ی کافی رشد کرده و بتواند به طور طبیعی تغذیه نماید.
* گاهی ممکن است مشکلی در بینی یا دهان داشته باشد. مثل گرفتگی بینی، برفک، عفونت گلو یا گوش و یا این که زمان دندان در آوردن او باشد. همچنین عفونت‌های تنفسی می‌تواند عامل نگرفتن پستان باشد؛ زیرا تنفس و در نتیجه مکیدن شیر برای او مشکل می‌شود.
* مادر باید به کودک از هر دو پستان شیر بدهد. بهتر است هر بار از یکی از سینه‌ها شروع کند (در یک نوبت از سینه راست و در نوبت بعد از سینه‌ی چپ شروع کند به صورت متناوب). شیر مادر برای نوزاد کافی است و به هیچ غذا و مایعات دیگری (حتّی آب) نیاز ندارد. (12)
* استفاده از میوه‌جات، سبزیجات خام، ویتامین D و ویتامین B برای مادر لازم است. پس از زایمان و در دوران شیر دهی نیز مادر باید رژیم غذایی متعادلی داشته باشد. رژیم غذایی خوب، رژیمی است که درهر وعده‌ی آن مقداری پروتئین (ماهی، گوشت، تخم‌مرغ، پنیر و شیر) کمی کربوهیدارت (نان، سیب‌زمینی و غیره) و میوه و سبزیجات وجود داشته باشد. مایعات نیز باید به میزان کافی (حدود سه لیتر شیر، آب میوه، چای، آب) نوشیده شود.
* از مصرف داروهایی که سبب کاهش سطح پرولاکتین خون می‌شوند - مثل داروهای محتوی ارگوت ERGOT - مطلقاً پرهیز کنند.
* به تجویزها و اظهار نظرهای افراد بی‌اطلاع و جاهل نسبت به شیر مادر توجه نکنند و همیشه با متخصص این رشته مشورت کنند، نه با جاهلانی که به صورت ظاهرممکن است خود را عالم این فن معرفی کنند (مثل کارخانه‌های سازنده‌ی شیرخشک وشیرمایع).
* کوشش شود که محیطی نشاط‌انگیز و خوشحال کننده برای مادر شیرده (ان‌شاءالله برای همه اعضای خانواده) به وجود آید، زیرا بهترین و مهم‌ترین عاملی که سبب قطع یا کاهش شیر مادر می‌شود، غم و غصه، زندگی در محیط غم‌انگیز و توأم با نگرانی است.
* اگر بچه گریه کند و بعد شیر داده شود رابطه‌ی منطقی را یاد نمی‌گیرد، فکر می‌کند باید برای هر کاری لجاجت کند.
* در جریان آماده شدن برای شیر دادن باید دقت شود خصوصیات اخلاقی منفی در کودک به علت انتظار ایجاد نشود (گریه کردن)، زیرا آثار سوء اخلاقی بعدی را به دنبال می‌آورد.
* اگر امکانی برای مرتب وضو گرفتن در شب نباشد مادر می‌تواند تیمم کند (بهتر است سنگ تیمّمی در کنارش باشد).
* در هنگام سفر بخصوص در ارتفاعات و یا هنگام اوج گرفتن و یا زمین نشستن هواپیما حتماً به نوزاد شیر دهید زیرا مکیدن باعث جلوگیری از گوش درد می‌شود.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 233.
2. سوره‌ی احقاف، آیه‌ی 15.
3. سوره‌ی لقمان، آیه‌ی 14.
4. علّامه مجلسی، حلیة المتّقین، ص 85.
5. همان مدرک.
6. علّامه مجلسی، حلیة‌المتّقین، ص 85.
در 100 سانتی متر مکعب از شیر مادر 87/6 گرم آب، 71 کالری انرژی و 12/7 گرم مواد جامد وجود دارد (که شامل 21/. گرم خاکستر، 3/8 گرم چربی، 7 گرم لاکتوز و 1/1 گرم پروتئین است)
همچنین در 100 سانتی متر مکعب شیر مادر 43 میکروگرم ویتامین A، 27 میکروگرم کاروتینوئید، 16 میکروگرم تیامین، 43 میکروگرم ریبوفلاوین، 127 میکروگرم اسید نیکوتینک و 11 میکروگرم پیریدوکسین نیز وجود دارد.
7. نیتووسکی، هارولد، اصول بیولوژیک طب کودک.
8. فصلنامه‌ی شیر مادر، پیش شماره وشماره‌ی 1، ص 8 و 9 ؛ کمک به مادران شیرده، ص 39-41؛ بهداشت مادر وکودک، ص 89-90.
9. راهنمای مادران شیرده، ص 7.
10. کمک به مادران شیرده، ص 150.
11. مفاسد مال و لقمه‌ی حرام.
12. کمک به مادران شیرده.
محمّدزاده، راضیه، (1393)، مادر اگر این گونه می‌بود، تهران: منیر، چاپ پنجم
