نویسنده: علیرضا خیراللهی کوهانستانی

1- نخستین مؤلف آیات الأحکام

نخستین کسی که در زمینه آیات الأحکام کتاب مستقلی نوشته است «محمد بن سائب کلبی کوفی» است که از اصحاب امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) بوده و در قرن دوم سال 146 ق وفات یافته است. (1)
جلال‌الدین سیوطی در کتاب «الأوائل» نخستین مؤلف احکام القرآن را «امام شافعی» و در کتاب «طبقات النجاة» نخستین نویسنده احکام القرآن را «قاسم بن اسبغ قرطبی» می‌داند ولی سیوطی اشتباه کرده است زیرا امام شافعی در سال 204 در سن پنجاه و چهار سالگی و قاسم بن اصبغ، در سال 304 وفات یافته است در صورتی که محمد بن سائب کلبی تا سال 146 یعنی قبل از تولد آنها اقدام به نوشتن آیات الأحکام کرده است (2).
نخستین کتب مذاهب اربعه در زمینه آیات الأحکام عبارتند از:
1. احکام القرآن ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی متوفی 204 در مصر.
2. احکام القرآن ابوالحسن علی بن حجر بن محمد سعدی 244 ق.
3. احکام القرآن قاضی ابواسحق اسماعیل بن اسحق ازدی متوفی به سال 282 ق (3).
بنابراین شافعی اولین مؤلف آیات الأحکام در میان اهل سنت است ولی اولین نویسنده آیات الأحکام «محمد بن سائب کلبی کوفی» است که براساس روایات امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) آیات الأحکام خود را تنظیم کرده است.

2- مهم‌ترین کتب آیات الأحکام

کتب آیات الأحکام بسیاری در طول تاریخ از بین رفته و یا به چاپ نرسیده‌اند و در ضمن همه آنها در یک مرحله و رتبه نیستند؛ بعضی از آنها مختصر است و برخی مفصل، برخی سطحی و برخی عمیق؛ از این‌رو به نظر می‌رسد که کتب زیر از مهمترین کتب امامیه باشد:
1. کنزالعرفان فاضل مقداد، متوفی به سال 826 ق (4)
2. مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام علامه محمد جواد کاظمی معروف به فاضل جواد، متوفی اواسط قرن یازدهم (5)
3. قلائد الدرر علامه جزائری، متوفی به سال 1150 یا 1152 ق. (6)
این کتاب از لحاظ اشتمال بر اقوال مختلف و روایات اهل بیت، از ویژگی خاصی برخوردار است.
4. زبدةالبیان فی براهین احکام القرآن (7) تألیف فقیه اهل بیت مجتهد زمان علامه محقق مشهور به مقدس اردبیلی، این کتاب مختصرتر از کتب فوق می‌باشد ولی مشتمل بر فتواهای نو و ابتکار در مسائل فقهی و تفسیری است.
و از آثار عامه، کتب آیات الأحکام زیر مهم‌ترین و جامع‌ترین به نظر می‌رسد:
1. احکام القرآن جصاص (8)، که نسبت به بسیاری از کتب أهل سنت قدیم‌تر است، وی در 370 ق در گذشته است.
2. احکام القرآن ابوبکر محمد بن عبدالله معروف به ابن عربی (9)، متوفی به سال 543 ق؛ که نزد اهل سنت از جامعیت و سندیت خاصی برخوردار است.
و اما کتب تفسیری که در باب آیات الأحکام، دارای جامعیت می‌باشند از اهل سنت عبارتند از:
1. الجامع لأحکام القرآن ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری قرطبی، متوفی به سال 671 ق، که به شکل تفسیر قرآن نوشته شده و جامع‌ترین کتاب آیات الأحکام است. (10)
مؤلف این کتاب در مقدمه تصریح کرده است که از بسیاری از مسائل غیر لازم اجتناب کرده و به مسائل احکام اهتمام بیشتری ورزیده است (11).
2. تفسیر کبیر رازی، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسین رازی، متوفی به سال 606 ق که خود دائرةالمعارف همه گونه مسائل اسلامی و از آن جمله احکام است. (12)
از تفاسیر جامع آیات الأحکام شیعه نیز این دو کتاب را نام می‌بریم:
1. تفسیر مجمع‌البیان أمین الإسلام، ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، متوفی به سال 502 ق. (13)
2. تفسیر المیزان، علامه سید محمد حسین طباطبایی، متوفی به سال 1360 ش. (14)

3- تفاوت شیعه و سنی در نگارش آیات الأحکام

دو شیوه مختلف در نوشتن آیات الأحکام برای دانشمندان اهل سنت و شیعه می‌توان در نظر گرفت:
اهل سنت آیاتی را که مبین حکم و یا موضوع و محور یک حکم بوده است به ترتیب سوره‌های قرآن، مطرح و مورد بررسی قرار می‌دهند ولی دانشمندان شیعه تنها آیات مشتمل بر حکمی از احکام شرعی (نه موضوع و محور حکمی) را طبق ابواب فقه اسلامی از طهارت تا دیات، مدّنظر قرار داده در فهم مفاد آنها به بحث و اجتهاد می‌پردازند.
به طور مثال، «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» نخستین آیه‌ای است که اهل سنت مورد بحث قرار می‌دهند که در ابتدای سوره «فاتحة الکتاب» قرار دارد و آن را از این لحاظ مورد قرار می‌دهند که آیا «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» جزء سوره هست یا نه؟ آیا قرائت آن در فاتحة الکتاب لازم است یا نه؟ و آیا آن را باید به صورت جهر خواند یا اخفات و یا به اختیار مکلف؟ (15)
ولی شیعه نخستین آیه مورد بحثش، آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ...» (16) می‌باشد که مربوط به وضو، غسل و تیمم است.
این گروه، مسائل مربوط به جزئیت بسم الله را برای هر سوره به خصوص فاتحة الکتاب و استحباب جهر آن در باب صلوة ذیل آیه 20 سوره مزمل «فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ...» ذکر می‌کنند (17).
به نظر می‌رسد شیوه شیعه نظر به همسانی ابواب فقه اسلامی سهل الوصول‌تر و منظم‌تر و طبیعی‌تر است (18).

پی‌نوشت‌ها:

1. قربانی لاهیجی 1374: 23.
2. الصدر بی‌تا: 321.
3. قربانی لاهیجی 1374: 23.
4. چاپ «المکتبة المرتضویة» با حواشی علامه آیة الله الشیخ محمدباقر شریف‌زاده، در دو مجلد.
5. چاپ «المکتبة المرتضویة» با حواشی علامه آیة الله الشیخ محمدباقر شریف‌زاده، در دو مجلد.
6. چاپ یک جلدی تهران یا سه جلدی نجف
7. چاپ «المکتبة المرتضویة» تهران
8. چاپ «دار احیاء التراث العربی بیروت» در 5 مجلد
9. چاپ دار الجیل بیروت، در چهار مجلد
10. چاپ در دار الکتب مصر و دار القلم بیروت در 20 مجلد
11. قربانی لاهیجی 1374: 26.
12. چاپ المطبعة البهیة المصریة در 32 مجلد
13. چاپ کتابفروشی اسلامیه تهران با پاورقی علامه شعرانی
14. چاپ جامعه مدرسین قم در 20 مجلد
15. الجصاص 1417 ق، 1997 م، 1367 ش، ج 5: 1-28.
16. قرآن کریم، مائده (5): 6.
17. السیوری 1419 ق، ج 1: 118.
18. قربانی لاهیجی 1374: 23-25.