نویسنده: راضیه محمّدزاده
طبق بررسی‌های علمی، ثابت شده کسانی که هیچ گاه از تشویق و تأییدی برخوردار نبوده‌اند، در زندگی عادی خود دچار سردرگمی بوده و در اخذ تصمیم راجع به مسایل زندگی وامانده‌اند.
در طریق هدایت و سازندگی فرد، از همه‌ی عوامل بازدارنده و یا جهت دهنده استفاده می‌شود و یکی از این عوامل، تشویق است.
نیاز به تأیید و تشویق به طور غریزی در همه‌ی ما وجود دارد. تشویق و ترغیب در فرد، تأمین روانی به وجود می‌آورد. برآورده نشدن این نیاز در صورت تداوم، باعث ایجاد حس عدم اعتماد و تنهایی و عدم لیاقت در فرد می‌شود. گاهی حالات روحی او را متزلزل می‌کند و او را بیمار می‌سازد. تشویق باید از حد معمولش فراتر نرود چون زیان‌آور خواهد بود.
تشویق باید طوری باشد که در فرد ایجاد انرژی بیشتری کند. محرک او برای کار و کوشش بیشتر و رفتار بهتر باشد. همچنین در او میل به ادامه‌ی کار خوب را به وجود آورد و باعث تداوم و پایداری این میل شود. این نیاز در کودکان و نوجوانان معمولاً از طریق پاداش‌های کمی و کیفی برآورده می‌گردد. یا از طریق تشویق‌های بیرونی یعنی عکس‌العملی که اطرافین در مقابل رفتار و عمل خوب کودک از خود نشان می‌دهند.
این که شما کودکی را تشویق می‌کنید، در واقع می‌خواهید بگویید که گفتار یا رفتارش مورد تأیید شماست و شما خواستار ادامه‌ی آن هستید. تجربه نشان می‌دهد کودکانی که در مدرسه مورد تشویق قرار می‌گیرند. بیش از دیگران در فراگیری مسایل موفق می‌شوند.
طفل به سوی هر کسی که به گونه‌ای او را مورد تأیید و تشویق قرار می‌دهد جلب و جذب می‌شود. از تشویق می‌توان برای تقویت انگیزه‌های فعالیت و دل‌گرمی فرد به ادامه‌ی کار استفاده کرد، حس حق‌شناسی را در او زنده کرد و به او درس قدردانی از زحمات را داد. تشویق‌های نابجا باعث ایجاد رقابت نادرست و سبقت جویی‌های بی‌حساب در بین کودکان می‌شود و یا گاهی صورتی از رشوه به خود می‌گیرد و آدمی را به تقلب و فریب کاری می‌کشاند.
1- فواید و اهمیت تشویق
1- تشویق سبب پیدایش شوق و رغبت به کار و تحصیل و کوشش می‌شود و آدمی را به جهتی خاص سوق می‌دهد.2- سبب پیدایش جرأت و شهامت در آدمی شده و سبب آن می‌گردد که از عمل ناروا خودداری کند.
3- تشویق عمل پسندیده‌ای را در فرد تقویت می‌کند و آدمی را به تکرار آن وا می‌دارد.
4- تشویق عاملی برای تأمین روانی و نجات فرد از تزلزل و دودلی است، به او اعتماد ودلگرمی می‌بخشد که دست از عملی بردارد و به عمل دیگر بپردازد.
5- تشویق سبب نشاط روانی و شادابی کودک است.
6- تشویق امید آفرین است و سبب پیدایش خلاقیت و انرژی در افراد است.
7- تشویق عامل انرژی و سببی برای پایداری و مقاومت در امور است.
8- از طریق تشویق فرد، می‌توان به او تفهیم کرد که اجتماع چه انتظاری از افراد دارد.
9- چه بسیارند مسایل و مشکلات انضباطی که در اثر تشویق می‌توان آنها را حل کرد.
10- و بالاخره تشویق سبب تحریک فرد به کار و فعالیت است و سبب آن می‌شود که آدمی بی‌پروا و با استقامت به سوی هدف به پیش رود.
2- موارد تشدید تشویق
1- در مواردی که طفل کار مهمی انجام دهد، کاری که بر حسب تصادف از او انتظار نرود.2- هنگامی که طفل وظیفه‌ای را که بر عهده‌ی دیگر افراد گذاشته شده، با قصد قربت انجام دهد.
3- هنگامی که وظیفه‌ای را بدون تظاهر و ریا انجام دهد.
4- در مواردی که توانسته است برای خود و جامعه‌اش افتخاری بیافریند.
5- در جایی که دچار شکست روانی شده و برای سرپا نگه داشتن او، نیاز به دادن دل‌گرمی است.
6- کودکی که مدت‌ها دچار عقب ماندگی بوده و ناگهان یک درخشندگی در زندگی او پیدا شده و شما قصد دارید آن را مورد اتکا قرار دهید و بر اساس آن پایه‌ی درستی در زندگی او بنا نهید.
7- طفلی که دچار ملامت‌ها و سرشکستگی‌های بسیاری شده و نزدیک است یأس بر او غلبه کند.
3- مراقبت‌های لازم در تشویق
1- سن افراد، 2- رعایت نوع لذات، 3- مقتضای تلاش آن، 4- مقتضای درک و فهم، 5- رعایت نیاز، 6- رعایت استقلال4- چه چیز را تشویق کنید؟
پاسخ تربیتی این است که می‌بایست تکیه بر رفتار و عمل کرد طفل باشد نه خود او. مثلاً کمک طفل به پدر و مادر باید موضوع تشویق باشد نه خود او. کار درست او مورد ستایش قرار گیرد نه قد و قامت و زیبایی او.بکوشید تشویق جنبه‌ی مادی پیدا نکند. اگر در تربیت بتوانید کودک را به کار وادارید که لذت کار و کوشش را در زمینه‌های خاص دریابد، به موفقیت بزرگی رسیده‌ایم.
این که شما عمل خوب و رفتار پسندیده‌ی کودک را درحضور او در مجلسی مطرح کنید، خود یک تشویق است. چنین امری در عین این که ممکن است روح تصنع و ریاکاری و فریب را در او زنده سازد، برای او شاد کننده و سازنده خواهد بود.
طفلی که نقاشی خوبی کشیده و یا به خط زیبایی چیزی نوشته، یک راه تشویقش این است که مثلاً خط یا نقاشی او را در تابلوی حیاط مدرسه یا به دیوار کلاس بچسبانید و از این طریق او را تشویق کنید.
تشویق، گاهی می‌تواند در ذکر یک داستان که مورد علاقه‌ی کودک است خلاصه شود.
توصیه‌ی اسلام در تربیت این است که غبطه و سروری در فرد ایجاد کنید تا خود به انجام عمل بپردازد و خود مؤیّد خویشتن باشد.
شیوه‌هایی که می‌توانید کودک را مورد تشویق قرار دهید:
1- تصدیق زبانی، 2- تأیید او، 3- لبخند رضایت‌آمیز، 4- ذکر موفقیت او، 5- دادن رضایت نامه، 6- معرفی در حضور جمع، 7- معرفی عمل و اثر او، 8- دادن مسؤولیت، 9- فرصت اظهار نظر، 10- نصب عکس او، 11- ذکر داستان، 12- ذکر کلمات احترام‌آمیز، 133- دادن جایزه و پاداش، 14- شیوه‌های دیگر... .
5- توصیه‌های عملی برای تشویق کلامی مادی و غیرمادی
تشویق فقط باید در مورد کوشش و پیشرفت کودک به عمل آید و به شخصیت و منش او ربط نداشته باشد. تصویر حقیقی اعمال کودک را نشان بدهد نه اینکه صورت اغراق‌آمیز و مبهمی را از شخصیت کودک ترسیم کند. طبیعی‌ترین راه این است که از چگونگی فعالیتش و تأثیر این فعالیت در زندگی‌تان صحبت کنید.تشویق غیرمادی:
بکوشید تشویق‌ها کمتر صورت مادی پیدا کند و تکیه روی جنبه‌های غیر مادی باشد. زیرا اگر بنا باشد شما برای هر کار کودک سرمایه‌گذاری مادی کنید اولاً پول و دارایی شما به آنقدر نمی‌رسد، ثانیاً کودک، فردی مادی مسلک و مال دوست بار می‌آید، ثالثاً عادت غلطی است که در همه جا قابل اجرا نیست. اگر قرار باشد تشویق جنبه‌ی مادی پیدا کند، باید توصیه‌های عملی زیر را در نظر گرفت:توصیه‌های عملی برای پاداش مادی مثل: جایزه و پول
اغلب پدر ومادرها دایماً به کودکشان می‌گویند اگر چنین و چنان کنی، چنین و چنان پاداشی خواهی گرفت یا نخواهی گرفت. کلمه‌ی «اگر» ممکن است اتفاقاً کودک را به سوی هدفی آنی و فوری جلب کند امّا ندرتاًً می‌تواند برای او انگیزه‌ی کوشش‌های مداوم باشد. غالباً کودک در مورد پاداش‌هایی که به صورت رشوه به وی داده می‌شود یک نوع حالت مقاومت روانی پیدا می‌کند. چنین روشی کودک را به صورت یک معامله‌گر زیرک درمی‌آورد. پاداش‌های مادی اگر خیلی به ندرت و غیره منتظره به کودک ارائه شود نمایانگر قدردانی شما از کار و رفتار خوب اوست و می‌تواند برایش شادی آفرین و سودمند باشد. کودکی که با این روش پرورش یابد و به آن عادت کند روح رشوه‌خواری در او برانگیخته خواهد شد. در موردتشویق باید موارد زیر را در نظر گرفت:- میزان تشویق و تقدیر نباید بیش از ارزش کار کودک باشد.
- کودک را نباید به تشویق و پاداش عادت دهید.
- درست است که کودک به تشویق نیاز دارد و در محیط تشویق و تمجید از نظر فکری و شعور اجتماعی رشد بهتری می‌کند ولی باید سعی کنید که کودک را رفته رفته متوجه پاداش درونی سازید و به آن عادت دهید.
تشویق ابزاری کارآمد جهت تربیت کودک:
تحقیقات نشان داده است که پاداش، در استحکام بخشیدن به رفتار، اثرات فوق‌العاده‌ای دارد. در حالی که تنبیه، نقش مهمی در تضعیف رفتار دارد.تشویق بیش از حد، نوعی تملق به حساب می‌آید که مورد تأیید اسلام نیست. تشویق زمانی به کار گرفته می‌شود که عطشی را فرو نشاند و انتظاری را برآورده سازد و یا لااقل جانشین طبع و مذاق گردد.
بر اساس دیدگاه اسلامی ضروری است مزد را در پایان عمل به فرد بدهید تا خستگی از تنش زایل شود و روح تلاش و فعالیت در او زنده بماند.
ضروری است به والدین و مربیان هشدار دهیم که:
«شدت علاقه‌شان به کودک، سبب آن نشود که طفل بی‌جا و بدون استحقاق مورد تشویق قرار گیرد».
6- دوران تشویق
از آغاز تا پایان حیات را در بر می‌گیرد. آنچه مهم است این است که آدمی را باید به تدریج از تشویق مادی و توسط دیگران خلاص کرد، به گونه‌ای که از حدود سنین جوانی باید مستقلاً سر پای خود بایستد و بدون توجه به تأیید دیگران وظیفه‌ی خود را تشخیص دهدو به پیش رود.از نکات مهمی که در تشویق باید مطرح و مورد نظر باشد، مراقبت در دور نگه داشتن کودک از «رشوه» است که این تشویق‌ها ممکن است آثاری زودگذر یا مؤثّر داشته باشند، ولی در دراز مدت، اثر آن سوء و ناروا خواهد بود.
نفوذ و اثر تشویق در سرعت و فوریت آن است. (تسریع در اجرا).
7- در تشویق رعایت این نکات ضروری است
1- تشویق باید به گونه‌ای باشد که عمل و یا رفتار و گفتار نیکو جا افتد و اثرش در اذهان تثبیت گردد.2- تشویق یک فرد نباید به گونه‌ای باشد که موجبات تحقیر دیگران را فراهم آورد و سبب پیدایش اختلاف گردد.
3- در تشویق کودک و مایه‌گذاری در این زمینه، فکر ایامی را هم بکنید که این طفل کاری مهم‌تر و ارزنده‌تر انجام خواهد داد و در چنان روزی، دیگر چه پاداش و جایزه‌ای به او خواهید داد.
4- در تشویق لازم نیست همیشه تکیه بر تأیید باشد، در مواردی می‌توان نقاط قابل انتقاد او را هم در ضمن آن مطرح کرد.
5- در تشویق اصول و ضوابط معین و روال خاصی را باید در نظر داشت تا کودک بداند والدین و مربیان همه گاه در رابطه با فلان مسئله، فلان دید مثبت یا منفی دارند. آن چنان نباشد که طفل برای یک عمل مشابه دو گونه پاداش یابد، یک بار پاداش مثبت و بار دیگر پاداش منفی.
تشویق بی‌جا، زنگ خطری برای والدین
شیوه‌ی تربیت از همان آغاز باید طفل را وظیفه‌شناس کند تا او اعمال خود را بر اساس آن شکل و جهت دهد.خودباختگی در تشویق و تأیید، ممکن است کودک را خطرناک و رشوه‌خوار بار بیاورد و بعدها کار او را به حیله و فریب کشاند.
کودکی که در ازای انجام کاری، به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم از ما رشوه می‌خواهد، لازم است که مورد بی‌اعتنایی قرار گیرد تا دریابد که مربی او اهل رشوه دادن نیست.
در تشویق، باید شرایط و مقتضیات سنی کودک را در نظر داشت. در هر سن خواسته و نیازی مطرح است، تهیه‌ی یک جلد کتاب گران قیمت برای تشویق یک کودک دبستانی، به همان میزان نادرست است که دادن جعبه شکلاتی به یک فرد بزرگ‌سال.
دوباره تأکید می‌کنیم که چه چیزی را در کودک تشویق کنید، آیا خود فرد مورد تشویق قرار می‌گیرد یا رفتار و عملکرد او؟ پاسخ تربیتی این است که می‌باید تکیه بر رفتار و عملکرد طفل باشد نه خود او. (1)
پی‌نوشت:
1- با استفاده از: حدیث تربیت از سخنان چهارده معصوم - دکتر مظلومی، رجبعلی، بیایید به حرف بچه‌هایمان گوش کنیم - دخانیاتی، علی، تربیت فرزندان خود- خلیلیان، سید خلیل، با دنیان کودک آشنا شویم - سینکلر، ادوارد، دنیای کوچک بزرگ من- دکتر قائمی، علی، خانواده و نیازمندی‌های کودکان- معتمدی، زهرا، رفتار با کودک- دکتر استاپرد، مریام، همه کودکان تیز هوش‌اند اگر ... نشریه پیوند.
منبع مقاله :محمّدزاده، راضیه، (1393)، مادر اگر این گونه می‌بود، تهران: منیر، چاپ پنجم
