نویسنده: راضیه محمّدزاده
آیا راهی برای آرام کردن کودکان سرکش وجود دارد؟
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «مگر کودکان ما حیوان‌اند که جز از راه کتک تأدیب نشوند.» (1)
کودک باید بیاموزد که در خانه و اجتماع قوانین و مقرراتی وجود دارد که باید به آنها احترام بگذارد و باید بداند که برای او حد و مرزی وجود دارد و چنانچه از آن محدوده پا را فراتر بگذارد مستحق تنبیه خواهد شد.
تنبیه وسیله‌ای است حساس و خطرناک و می‌باید سعی گردد تاحد امکان به کار گرفته نشود و در صورت لزوم سنجیده باشد و مقدار و میزان آن حساب گردد.
کودکی که برخلاف هدایت و آگاهی والدین عمل می‌کند، باید جریمه‌ی آن را نیز قبول کند و تنبیهی را که از این باب در موردش اعمال می‌شود، پذیرا باشد.
در اسلام بر اساس آنچه از کتاب و سنت در دسترس است، تنبیه وجود دارد، ولی شیوه‌ی آن به گونه‌ای نیست که عارضه‌آفرین باشد.
مربی نباید منتظر باشد که طفل خطایی را مرتکب شود تا اقدام کند، بلکه او باید همه گاه زمینه‌سازی‌هایی در هدایت و مراقبت کودک داشته باشد تا رفتارش او را به تنبیه نکشاند.
1- تنبیه چیست؟
در پاسخ به این سؤال باید گفت تنبیه تحریکی است عاطفی از راه خشونت و امری مقابل تشویق است. بر اساس آن می‌توان فردی را که در مسیر لغزش و انحراف است و یا از راه صلاح بیرون رفته به راه آورد و او را از کاری که آن را ناروا می‌خوانیم بازداشت.2- دیدگاه اسلام در این مورد
حضرت علی (علیه‌السلام) فرمود: «آن کس که در سایه‌ی مدارا و خیرخواهی و نادیده گرفتن‌ها، اصلاح نشود ناگزیر او را از راه مکافات و تنبیه باید اصلاح کرد» و هم فرموده است:«در آن هنگام که احترام و گرامی داشت چاره و درمان درد نباشد باید از راه تنبیه او را به راه آورد.»
تنبیه از دیدگاه اسلامی کاری است بسیار دشوار و مربی باید فردی باریک بین و محتاط و دوراندیش باشد و هم می‌بایست بفهمد که آیا در موردی خاص باید از چوب و ترکه استفاده کند یا از مهرورزی و ابراز محبت و تشویق و تهدید.
بسیاری از لغزش‌ها و کج روی‌های کودکان ناشی از جهل آنهاست و جهل تنها با هدایت از بین می‌رود نه با تنبیه.
هدف از تنبیه آگاه کردن کودک از خطایی که مرتکب شده، می‌باشد نه متلاشی ساختن حیثیت و شخصیت او.
3- انواع تنبیه
الف) تنبیه اخلاقی:
ممکن است نگاهی عمیق، کلمه‌ای پر معنی، تذکر یا سلب آزادی کودک، محروم کردنش از آنچه دوست می‌دارد باشد.ب) تنبیه بدنی:
کتک زدن کودک، که با ترساندن و تحقیر او همراه است. تنبیه توأم باتحقیر و سرزنش، کودک را دچار ناامیدی و احساس حقارت و میل به انزواطلبی می‌کند. مقایسه کردن کودک با دیگری رابطه‌ی آن دو را بر هم می‌زند.ترسانیدن کودک با اعمالی نظیر حبس کردن، او را فردی ترسو بار می‌آورد و دچار اضطراب و دلهره‌ی دائمی می‌کند. ضررهای کتک زدن کودک این است که به او روش نامعقول رفع عصبانیت را می‌آموزیم و دیگر این که مانع رشد شعور کودک می‌شویم. کتک زدن سبب می‌شود که احساس گناهی که در کودک بر اثر خطا ایجاد شده به زودی برطرف شود. از دیگر اثرات مضر تنبیه بدنی: سرپیچی، نافرمانی، دروغ‌گویی و آزار دوستی کودک است و در صورت تکرار فراوان در طفل احساس لذت از تنبیه را به وجود می‌آورد که بسیار خطرناک است.
پدید آمدن معایب در کودک: معایب اغلب اثرات نامطلوب احساس طفل هستند. مثلاً احساس حقارت، احساس کم توجهی و... صفات بد و ناخوشایند طفل حاکی از احتیاج او به ارشاد و کمک ما است.
لازم است به طفل بفهمانیم که او تنها نیست و فقط به خاطر خود زندگی نمی‌کند و دانستن یک سلسله اصول برای رفتار و برخورد با دیگران برایش لازم است.
4- نتایج ناخوشایند تنبیه
ترس، احساس عدم امنیت، عدم اعتماد، دشمنی و کینه‌توزی، حقارت، دل‌سردی، نقصان در پرورش شخصیت طفل، کتک، یاغی‌گری، دروغ، مازوشیسم (کم کم کتک خوردن به صورت عادت برای طفل درآمده از آن لذت می‌برد).5- شرایط تنبیه
1- در انتخاب نوع تنبیه باید دقت فراوانی کنید.2- تنبیه باید با نوع خطا و شدت آن متناسب باشد.
3- هدف از تنبیه نباید فرو نشاندن خشم خود باشد.
4- کودک باید علت تنبیه شدنش را بداند.
5- کودک نباید احساس کند که چون خطایش به شما ضرر رسانده او را تنبیه می‌کنید.
6- نوع تنبیه باید به عمدی یا غیر عمدی بودن خطای کودک بستگی داشته باشد.
7- تنبیه نباید توأم با رسوا کردن خطاکار باشد و در مقابل دیگران انجام شود.
8- تنبیه نباید باعث درهم شکستن شخصیت کودک و احساس حقارتش شود.
9- تنبیه نباید نا به جا و دائمی باشد.
10- تنبیه باید بی‌درنگ پس از انجام خلاف صورت گیرد.
11- تنبیه باید متناسب با روحیه‌ی کودک و میزان حساسیتش باشد. نگاهی عمیق یا کنایه‌ای ممکن است برای طفل حساس کافی باشد، امّا در مورد کودکان جسور و عصبانی لازم است رفتار شدیدتری در پیش گرفت.
برای اینکه تنبیه اثر مطلوب و معقول داشته باشد، رعایت این نکات لازم است:
الف) مطالب را باید بدون عصبانیت و خشم به کودک فهماند.
ب) نتایج نامطلوب عمل بد او را برایش توضیح دهیم.
ج) در بعضی موارد می‌توان عملاً بعضی از مطالب را به کودک فهماند. مثلاً به او نشان داد که بخاری گرم است.
د) کودک باید احساس کند که بعضی از اتفاقات نتیجه‌ی مستقیم اعمال او است. مثلاً اگر دیر به خانه بیاید غذایی برایش باقی نمی‌ماند.
هـ) به هر تقدیر کودک نباید فکر کند «همه چیز به صورت امر و دستور می‌باشد». زیرا در این صورت از انجام آن بیشتر سرپیچی می‌کند.
6- چه باید کرد؟
آن لحظه‌ای که کودک احساس می‌کند می‌خواهید او را تنبیه کنید او را ببخشید.کتک زدن کودک باید خیلی مختصر، محکم و نادر باشد.
تنبیه را باید آن کس عهده‌دار باشد که بیش از همه فرزند را دوست دارد، و فرزند هم به او بیش از همه علاقه‌مند بوده او را محل اطمینان می‌داند.
تنبیه را آنگاه در نظر بگیرید که راه چاره و تدبیر از همه سو بسته است. (نه این که بنا به بی‌حوصلگی شما مسدود باشد). چگونگی تنبیه را در خانه، شورای خانواده (بچه‌ها، خواهر و برادر) در حالی که پدر و مادر فقط حق حضور و حق توضیح دارند، نه حق رأی، مطرح کنید؛ و اگر فقط یک فرزند دارید، خود او، طرح قضیه کند و قبول کند که شایسته‌ی تنبیه است.
نوع تنبیه
باید خوار کننده نباشد (یعنی بر سر او صدمه نزند) زیان بر اعصاب او وارد نکند، درحضور دیگران نباشد و اثر بر بدن نگذارد.اهمیت را بر آن بدهد که اثبات زشتی عمل بشود و استحقاق تنبیه معلوم گردد که فرزند احساس ستم نکند و داوری را در خلوت نزد این و آن نبرد.
تنبیه کننده باید ابتدا به فرزند بگوید:
می‌دانی که تو را دوست دارم و تو کاری می‌کنی که از علاقه من کم شود، و من چون می‌خواهم که تو را بیشتر دوست داشته باشم، تو را تنبیه می‌کنم که اصلاح شوی، خوب شوی، باز هم دوست داشتنی باشی، باید خوب شوی. این کلمات را همراه با حال علاقه و صمیمی که چشم‌ها ابلاغ آن را می‌کند به فرزند اعلام دارد.
مقدار تنبیه معلوم نباشد، تا به محض این که در چشم‌های فرزند نشانه‌ی تأثّر درونی و ندامت باطنی پیدا شد تنبیه را قطع کند. طوری که از فرزند روی بگرداند، بیرون برود، فرزند را لحظاتی در خلوت بگذارد که کسی با او در تماس نباشد تا نیک بیندیشد و عبرت بگیرد.
چون چند دقیقه گذشت، خود به سراغ او آید. مثل این که اتفاقی نیفتاده باشد، توپی را نزد او بیندازد و بگوید: این توپی که گم کرده بودی.
پاشو، می‌خواستی به پارک بروی با احمد برو.
این لباس را دوست داری که فردا بپوشی؟
چه جوراب قشنگی پوشیده‌ای، چقدر پول توجیبی داری؟ ببین این کلاه من زشت نیست؟...
و باز از جلوی فرزند رد شود. حتماً متوجّه باشد که تا یک شبانه روز از قضیه نگذرد، حتماً هیچ بچه‌ی دیگری که از تنبیه او مطلع است با او از آن تنبیه چیزی نگوید و داوری کودکانه و منحرف نکند تا به خوبی در روح و دل فرزند اثر بگذارد.
تنبیه هرگز نباید با سرزنش همراه باشد و هرگز نباید تعلق خاطر را بکاهد.
و ابداً نباید اعتماد فرزند را نسبت به اولیای خود (پدر، مادر، معلم) از دست بدهد یا آن را بکاهد. تنبیه باید بیدار کننده باشد و فرزند را متوجه کند که او دوباره به وظایف خود پایبند و علاقه‌مند است. (2)
پی‌نوشت‌ها:
1. امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: «اِنّ العاقِلُ یَتَغَظّ بِالأَدَبِ و البَهائِمِ لایَتَغَظُ اِلاّ بِالضَّربِ» پند پذیری انسان عاقل به وسیله‌ی ادب و تربیت است، چهار‌پایان و حیواناتند که تنها با ضرب و زور تربیت می‌شوند.
حدیث تربیت کودک ص 91.
2- با استفاده از: حدیث تربیت از سخنان چهارده معصوم - دکتر مظلومی، رجبعلی، بیایید به حرف بچه‌هایمان گوش کنیم - دخانیاتی، علی، تربیت فرزندان خود- خلیلیان، سیدخلیل، با دنیای کودک آشنا شویم - سینکلر، ادوارد، دنیای کوچک بزرگ من- دکتر قائمی، علی، خانواده و نیازمندی‌های کودکان معتمدی، زهرا، رفتار با کودک، دکتر استاپرد، مریام، همه کودکان تیزهوش‌اند اگر... نشریه پیوند - کلاسهای درس مهندس صالحی.
محمّدزاده، راضیه، (1393)، مادر اگر این گونه می‌بود، تهران: منیر، چاپ پنجم
