گستره و اقسام‎ عبادات(قسمت اول)

اعمال و رفتاري كه از انسان صادر شود، چنانچه بر اساس انگيزه اي الهي و نيّت بندگي و اطاعت و تقرّب بپروردگار باشد، عبادت محسوب مي‎گردد، روي اين زمينه، عبادات در اسلام وسعت و دايره‎ي وسيعي خواهد داشت، كه اكنون عبادات را در سه قسمت بطور خلاصه مورد بررسي قرار مي‎دهيم:

1. عبادات فردي

منظور از اين نوع عبادت، اعمال و تكاليفي است، كه بر اساس نيّت بندگي و تقرّب صورت مي‎‎گيرد، اما جنبه‎ي فردي دارد، و منافع آن نيز بيشتر و در درجه‎ي اول متوجه خود شخص مي‎‎گردد، مانند: روزه، اعتكاف، حج، تحصيل علم، كسب معاش، انتظار فرج، و نيت پاك.

2. عبادات اجتماعي

اين نوع عبادات شامل سلسله اعمال و وظايفي مي‎‎شود؛ كه در درجه‎ي اول منافع و آثار آن متوجه‎ي افراد اجتماع مي‎‎گردد، و اين دسته اعمال را باز بدو دسته‎ي وظائف جسمي و بدني؛ و تكاليف مادّي و مالي مي‎‎توان تقسيم نمود:
دسته‎ي اول، وظائف واعماليست كه مربوط بجسم و فعاليت بدني انسان است، مانند: جهاد، امر به معروف و نهي از منكر، همكاري دركارهاي اجتماعي؛ دفاع از حقوق جامعه، رعايت حقوق پدر و مادر و همسايه و استاد، توّلِي و تَبرِّي، صلح و سازش بين افراد، و خانه داري زن، و دسته‎ي دوم؛ كارهائي كه مربوط بصرف مال و ثروت است، مانند پرداخت خمس؛ زكات؛ انفاق؛ صدقات؛ و ساير حقوق مالي.

3. عبادات خدائي

اگر چه اين دسته عبادات، با احكام دو دسته‎ي قبل چندان تفاوتي ندارد؛ و معمولا وظائف خدائي و مردمي انسان درهم آميخته است؛ اما در عين حال در درجه‎ي اول؛ جهت معنوي و بندگي آن بيشتر مورد توجه است، تا آثار و جهات فردي و اجتماعي آن، مانند: نماز، مناجات، ذكر، دعا، شناخت صفات خدا، تفكّر در نظام خلقت، و آشنائي با اسرار و حكمتهاي پروردگار.
اكنون طبق سه دسته بندي فوق، قسمتي از آيات و روايات عبادات فردي را از نظر مي‎‎گذرانيم:

1. روزه

درباره‎ي روزه و احكام و شرايط آن در قرآن كريم 13 آيه وجود دارد، كه يكي از آن آيات چنين است:
«كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».[1]
حكم روزه براي شما مقرّر و نوشته شد، همچنانكه اين حكم براي امم قبل از شما هم نوشته شده بود.

2. اعتكاف

اعتكاف يك عبادت اسلامي است، كه طبق شرائطي؛ مانند: سه روز توقّف در مسجد با روزه گرفتن؛ و خودداري از معاشرت هاي جنسي، بايد انجام گيرد، گاهي هم پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بعنوان اِعتكاف ده روز در مسجد مي‎‎ماند و در حال عبادت و مناجات بسر مي‎‎برد و مي‎‎فرمود:
اعتكاف عشر في شهر رمضان تعدل حجتين و عمرتين.[2]
ده روز اعتكاف در ماه رمضان مساوي است با دو حجّ و دو عمره.

3. حجّ

پيرامون عمل حج و شرائط و دستورات آن؛ در قرآن 22 آيه وجود دارد، كه يكي از آن آيات چنين است:
«وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلي كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ».[3]
اي ابراهيم! اعلام حجّ كن، تا مردم پياده و سوار؛ از هر نقطه اي دور دست بسوي تو آيند، و به اعمال حجّ و منافع آن دست يابند.

4. علم و دانش

علم و دانش آموختن نيز، از عبادات مسلّم و چشمگير اسلامي است، و بمنظور ارزش و اهميت اين عبادت، از مادّه‎ي علم و مشتقّات آن، در قرآن كريم 855 مرتبه سخن بميان آمده است.
پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در بيان ديگر مي‎‎فرمايد:
فضل العلم احب اليّ من فضل العبادة.[4]
برتري و امتياز علم در نزد من از ارزش وبرتري عبادت بيشتر است.

5. تأمين معاش

تأمين معاش، و تحصيل نيازمنديهاي يك زندگي شرافتمندانه و اسلامي، از وظائف و عبادات يك فرد مسلمان بشمار آمده است.
پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
العبادة سبعة اجزاء، افضلها طلب الحلال.[5]
عبادت هفت قسمت است، كه پرفضيلت ترين قسمت آن، بدست آوردن مال و دارائي حلال است.

6. انتظار فرج

انتظار فرج و ظهور امام غائب ـ عليه السّلام ـ و خود را ساختن و براي آمدن امام آماده گشتن و چشم براه تشكيل يك حكومت عادل دوختن نيز از جمله عبادات فردي اسلامي است.
علي ـ عليه السّلام ـ فرمود:
افضل العبادة، الصبر و الصمت، و انتظار فرج.[6]
بالاترين عبادت، صبر در جاي خود، و سكوت بمورد، و انتظار فرج است.

7. نيت پاك

نيّت پاك و تصميم باعمال خير و انساني، از جمله عبادات فردي است.
شخصي بامام صادق ـ عليه السّلام ـ عرض كرد: قربانت گردم، عبادت چيست؟ امام فرمود:
حسن النية بالطاعة.[7]
نيت پاك داشتن و تصميم بر اطاعت، عبادت است.

عبادات اجتماعي

1. نبرد و فداكاري

در قرآن كريم، در مورد نبرد و فداكاري در راه احياي هدفهاي اسلامي 32 آيه وارد شده است؛ و جهاد و فداكاري را بهترين و مؤثرترين عبادت اجتماعي اسلام مي‎‎توان دانست.
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
صبر المسلم في بعض مواطن الجهاد يوماً واحداً، خير له من عبادة اربعين سنة.[8]
استقامت و پايداري يكروز مسلمان، در بعضي از جبهه هاي جهاد، براي او بهتر و بالاتر از چهل سال عبادت است.
در بيان ديگر فرمود:
لضربة علي ـ عليه السّلام ـ عمرُ بن عَبْدِوَدّ، افضل من عبادة الثقلين[9]
ضربه‎ي شمشير علي ـ عليه السّلام ـ در جنگ احزاب بر«عمرو بن عبدوَدْ» كه قدرتمندترين پيشواي كفر و اِلحاد، و دشمنترين شخص ضد اسلام و قرآن بود، از عبادت جنّ و انس بالاتر است!
باز فرمود: اي علي! ترا بشارت مي‎‎دهم كه اگر عمل امروز ترا (قتل عمرو بن عبدود) با تمام اعمال امت محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ مقايسه كنند؛ عمل تو برتري خواهد داشت![10]

2 و 3. امر بمعروف و نهي از منكر

اين دو تكليف، سنگين، از عبادات بزرگ اسلامي است، و عظمت و آثار درخشان آنرا قرآن كريم در 9 آيه بيان مي‎‎دارد، و امام باقر ـ عليه السّلام ـ هم درباره‎ي فضيلت و قِداست اين دو عبادت بزرگ مي‎‎فرمايد:
سبيل الانبياء و منهاج الصالحين، فريضه عظيمة تقام الفرائض، و تؤمن المذاهب؛ و تحل المكاسب؛ و ترد المظالم، و تعمر الارض ... .[11]
امر بمعروف و نهي از منكر، راه و رسم انبياء، روش صالحان و شايستگان، فريضه و عبادت بزرگي است، كه در سايه‎ي آن واجبات ديگر برقرار مي‎‎شود، افكار و عقائد محفوظ مي‎‎ماند، كسب و تجارت بر اساس مشروع و حلال قرار مي‎‎گيرد، حقوق افراد مظلوم بآنها برميگردد، و سر انجام پهنه‎ي زمين و محيط جامعه بعمران و پيشرفت مي‎گرايد.

4. دفاع از حقوق مسلمانان

از نظر اسلام، اهل ايمان و مسلمانان برادر همديگر محسوب مي‎شوند.
قرآن مي‎فرمايد:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ».[12]
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ نيز فرمود:
المسلم اخ المسلم. [13]
اهل ايمان برادر يكديگر، و مسلمانان نيز برادر همديگرند. و چون افراد نسبت بهمديگر برادرند و تمام جوامع اسلامي هم جامعه‎ي واحدي است، در نتيجه تمام افراد هم مسئوليت دارند، از حقوق افراد ديگر كه در واقع برادر آنها حساب مي‎شوند، دفاع كنند، و اگر ضربه و لطمه اي بر پيگر فرد يا جامعه اي وارد شود آنرا رفع نمايند، و اگر از اين وظيفه‎ي سنگين شانه خالي كردند، و بناله هاي مظلومان و ستمديدگان ترتيب اثري ندادند، چنين افرادي مسلمان واقعي و راستين نخواهند بود!
پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
من سمع مسلماً ينادي يا للمسلمين، فلم يجبه فليس بمسلم.[14]

5. كمك به نيازمندان

كمك بنيازمندان و محتاجان جامعه نيز؛ از وظائف حتمي و عبادات چشمگير اسلامي قرار گرفته است.
پيامبر عاليقدر فرمود:
من مشي في عون اخيه و منفعته، فله ثواب المجاهدين في سبيل الله.[15]

6. احسان به پدر و مادر

در قرآن كريم پس از آنكه وظيفه‎ي عبادي انسان در برابر خدا بيان مي‎‎گردد، بدنبال آن احسان و خدمت به پدر و مادر بعنوان، يك تكليف مسلّم و مقدس مي‎‎آيد؛ و مي‎‎فرمايد:
«لاَ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً».[16]
جز براي خدا عبادت نكنيد، و به پدر و مادر احسان و نيكي نمائيد.
اين آيه، خدمت به پدر و مادر را كه، واسطه‎ي خلقت او بوده اند يكنوع وظيفه‎ي واجب و عبادت و اطاعت معرفي مي‎‎نمايد، و حتي رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نگاه محبت آميز و عطوفانه‎ي اولاد را به پدر و مادر يكنوع عبادت مي‎‎شمارد و مي‎‎فرمايد:
نظر الولد الي والديه حُباً لهما عبادة.[17]
نگاه فرزند به پدر و مادر، در صورتيكه از روي محبت و مودّت باشد؛ عبادت است.

7. خانه داري

صرف نظر از اينكه در خانواده؛ مرد در برابر همسر خويش وظائف سنگيني دارد؛ و مي‎بايست همانطور كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: براي افراد خانواده اش از هر جهت منشاء فضائل و خوبيها و مهربانيها باشد[18] زن نيز در مورد، خانه داري و شوهر داري، موظّف است، نهايت سعي و كوشش خود را به كار ببرد، و شوهر داري زن در خانه يكنوع جهاد و فداكاري به حساب آمده است:
امام موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ فرمود:
جهاد المرئة حسن التّبعل.[19]
جهاد زن اينست كه در خانواده به طور شايسته شوهر داري نمايد.

پی نوشت:

[1] . بقره، 183.
[2] . وسائل الشيعه، ج 7، ص 397.
[3] . حج؛ 27.
[4] . تحف العقول، ص34.
[5] . تحف العقول، ص 143.
[6] . تحف العقول، ص 33 و 142.
[7] . سفينه، ج 2 ص 628.
[8] . الفقه؛ كتاب الجهاد؛ ص16.
[9] . تفسير منهج؛ ج 7، ص 293.
[10] . تفسير منهج؛ ج 7، ص 293.
[11] . منهاج الصالحين، ج 1، ص 229.
[12] . حجرات، 10.
[13] . وسائل؛ ج 2؛ ص 228.
[14] . وسائل، ج 2، ص 520.
[15] . وسائل، ج 5، ص 602.
[16] . بني اسرائيل، 23.
[17] . تحف العقول، ص 37.
[18] . وسائل؛ ج 14، ص 122.
[19] . وسائل، ج 14، ص 116.

منبع:عبادت در اسلام