نویسنده: لیلا صفاری
راهکارهای دینی برای آموزش و کنترل رفتارهای نوجوانان در فضای مجازی
«دخترم تا دیروقت پای لپ تاپ است و با دوستانش چت می‌کند، از وقتی برای پسرم تلفن همراه خریده‌ام، ساعت‌ها سرگرم بازی می‌شود و دیگر به درس و مشقش توجهی نمی‌کند و...» این گلایه‌ها نگرانی مشترک پدران و مادران نسل امروز هستند؛ نگرانی‌هایی که با رو شدن ابزارهای جدید ارتباطی در فضای مجازی، روز به روز بیشتر می‌شود. دیروز فیس بوک و وبلاگ، امروز تلگرام، اینستاگرام و ... دیگر با قابلیت‌های جدید و متنوع و البته فرصت‌ها و تهدیدهای بی‌شمار. اما چگونه شیوه صحیح استفاده از ابزارهای جدید از جمله فضای مجازی را به فرزندانمان آموزش دهیم تا هم بتوانند از امکانات دنیای مجازی بهره ببرند و هم تا حد زیادی خیالمان از آسیب‌های احتمالی ابزارهای دنیای مدرن آسوده باشد. آیا می‌توان در احادیث و دستورات دینی راهکاری برای این مسائل پیدا کرد؟ در این مطلب می‌توانید پاسخ خیلی از پرسش‌هایتان را پیدا کنید.نخستین معلم رفتار ماست
وقتی با ابزار و اتفاق جدیدی در فضای فرهنگی و اجتماعی‌مان رو به رو می‌شویم، باید در نظر داشته باشیم که نمی‌توانیم به بهانه ترس از آسیب‌ها و مضرات احتمالی، به طور مطلق با استفاده از ابزار جدید مخالفت کنیم. هیچکس نمی‌تواند تبر و چاقو را از زندگی بشر حذف کند، تنها به این دلیل که بعضی‌ها به وسیله همین تبر و چاقو، برای زندگی انسان‌های دیگر خطرساز شد‌ه‌اند. ابزار به خودی خود نمی‌تواند منشاء خیر و شر در زندگی بشر باشد بلکه چگونگی به خدمت گرفتن آن است که اثرگذاری مثبت و منفی را در زندگی انسان معنی دار می‌کند و این دقیقاً همان فرهنگسازی است که همیشه وقتی می‌خواهیم از نواقص روابط و آداب اجتماعی‌مان حرف بزنیم از تحقق نیافتن و نهادینه نشدن فرهنگ فلان مسئله یاد می‌کنیم. اصل آموزش و چگونگی استفاده بهینه از ابزارهای مختلف باید قبل از شروع نوجوانی شکل بگیرد. با این حال ماهی را هر وقت از آب بگیرید تازه است. گاهی خودمان متوجه نیستیم که در حال آموزش چیزهای مختلف مثل کتاب خواندن، حفظ محیط زیست، احترام به بزرگ‌ترها و از جمله طرز استفاده از فضای مجازی هستیم. وقتی حوصله بازی کردن با کودک خردسال خود را نداریم و برای آرام کردن او گوشی تلفن همراه خود را در اختیارش قرار می‌دهیم تا از دستش خلاص شویم یا هنگامی که برای مدت زمانی طولانی در مقابل چشمان فرزندانمان، با بازی گوشی تلفن همراه خود سرگرم هستیم یا از هر فرصتی برای سرزدن به صفحه فیس بوک و اینستاگرام خود استفاده می‌کنیم، آرام آرام مفهوم فضای مجازی و کاربردهای آن را برای کودک خود نهادینه می‌کنیم. کودک از شش سالگی کاملاً درک می‌کند که آیا ما در خدمت فضای مجازی هستیم یا تکنولوژی و فضای مجازی در خدمت ما قرار گرفته. پس بهتر است خودمان در محیط خانواده برخورد صحیحی با تکنولوژی و ابزارهای جدید داشته باشیم تا فرزندانمان، از رفتارهای غلط و ناسالم ما الگوگیری نکنند. چنانچه امام صادق (علیه السلام) فرموده: « کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم/ مردم را به چیزی غیر از زبانتان به سوی ما دعوت کنید».2- غیرمستقیم آموزش دهیم
اولین مواجهه کودک در فضای مجازی در ذهن او خواهد ماند. اگر از همان کودکی عکس و فیلم دیگران را به او نشان دهیم، به او یاد می‌دهیم که باید در فضای مجازی در جست و جوی فضاهای خانوادگی و خصوصی دیگران باشد پس بهتر است به جای نشان دادن تصویر دیگران، کودک را با خودش بیشتر آشنا کنیم. مثلاً می‌توانیم در دوران نوزادی از او فیلم و عکس بگیریم و وقتی بزرگ‌تر شد به او نشان دهیم که بفهمد چقدر رشد کرده و بزرگ‌تر شده. وقتی فرزندمان هنوز کودک است و وارد دوران نوجوانی نشده بهترین فرصت است تا او را با محاسن و معایب فضای مجازی آشنا کنیم. هر گونه آموزش در دوران کودکی از طریق قصه و بازی انجام می‌شود. پس هرگز برای کودکمان نصیحت و سخنرانی نکنیم. ما نیز در دوران کودکی خود بسیاری از مهارت‌های لازم را از طریق داستان‌های مختلف یاد گرفته‌ایم. پس باید برای فرزندانمان قصه‌هایی بگوییم که در خلال این داستان‌ها با محیط پیرامون و ابزارهای دنیای جدید آشنا شوند. مثلاً می‌توانیم قصه دو دوست صمیمی را تعریف کنیم که پس از سال‌ها با استفاده از فضای مجازی همدیگر را پیدا کرده‌اند یا از بچه‌ای بگوییم که تمام وقتش را پای بازی‌های رایانه‌ای سپری کرده و به دروس مدرسه‌اش لطمه خورده. تمام موقعیت‌هایی که برای کودک خود طراحی می‌کنیم باید واقعی باشد تا او بتواند با شخصیت قصه‌ها همذات پنداری کند. برای آموزش استفاده صحیح از فضای مجازی علاوه بر به کارگیری ابزار قصه و بازی، از الگوهای صحیح رفتاری نیز کمک بگیریم. مثلاً می‌توانیم با استفاده از نرم افزارهای موجود در تلفن همراه و ... با دوستی که مدت‌هاست از او بی‌خبریم یا بستگانی که در شهر یا کشور دیگری سکونت دارند معاشرت کنیم و از حالشان خبر بگیریم یا قبوض آب و برق و... را به صورت آنلاین پرداخت کنیم. در این صورت فرزندان ما با مشاهده الگوهای رفتاری والدین خود یاد می‌گیرند که می‌توان از فضای مجازی برای صله رحم، صرفه جویی در هزینه، مدیریت زمان و گرفتن اطلاعات مفید استفاده کرد. شیوه آموزش غیرمستقیم را می‌توانیم از زندگی ائمه معصومین (علیهما السلام) دریابیم. حتماً داستان تعلیم غیرمستقیم وضو گرفتن امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) به پیرمرد را شنیده‌اید که چگونه به او فهماندند وضو گرفتنش اشکال دارد.3- خودمان با فضای مجازی بیگانه نباشیم
تا قبل از 16 سالگی برای فرزندان خود تلفن همراه، لپ تاپ یا اینترنت مستقل تهیه نکنید و اجازه بدهید برای ارتباط با دوستان خود از تلفن همراه خودتان استفاده کنند. چون تا قبل از دوره نوجوانی، فرزند شما هنوز شناخت کافی نسبت به ابعاد مثبت و منفی فضای مجازی پیدا نکرده و تمام باورهایی که از طریق آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم کسب کرده در درونش نهادینه نشده و نمی‌توانیم مطمئن باشیم که او به خوبی از عهده همه چیز برمی‌آید و می‌تواند خودش را مدیریت کند اما در 16،15 سالگی که نوجوان می‌خواهد خودش را به اطرافیانش اثبات کند و در عین حال وارد مرحله انتزاعی شده و تمام آموزش‌های دوران کودکی در درونش نهادینه شده، می‌تواند تا حدی خیالمان را آسوده کند که استفاده هوشیارانه و آگاهانه از امکانات فضای مجازی را یاد گرفته. همیشه نخستین آموزش‌ها در درون محیط خانواده شکل می‌گیرد و پدر و مادر اولین معلم فرزندان هستند. اما در مورد فضای مجازی و تکنولوژی‌های به روز دنیای مدرن اتفاق وارونه‌ای رخ داده و در بسیاری از موارد، والدین هیچگونه شناختی نسبت به امکانات نرم افزاری و سخت افزاری ندارند و دقیقاً همین جاست که شکاف و فاصله بین آنها و فرزندان ایجاد می‌شود و نمی‌توانند مهارت لازم برای استفاده بهینه از فضای مجازی را به فرزندان خود آموزش دهند. بنابراین قبل از هر چیزی واجب است پدر و مادر خودشان با ابزارهای جدید غریبه نباشند و مرتباً خود را به روز کنند. مصداق این موضوع حدیثی است که در نهج البلاغه آمده؛ « فرزند زمانه خود باش». از این رو آشنایی با امکانات روز، یکجور تکلیف است و همان طور که ما برای آموزش تکالیف دینی مثل روزه گرفتن و نماز خواندن، اول خودمان شیوه ادای این فرایض را یاد می‌گیریم و بعد به فرزندانمان آموزش می‌دهیم، درباره استفاده از ابزارهای جدید نیز باید همین گونه عمل کرده و ابتدا خودمان را به روز کنیم. سپس به فکر آموزش فرزندانمان باشیم. بنابراین بهتر است نوجوان ما با اپلیکیشن‌های دنیای مجازی در محیط خانواده و از طریق پدر و مادرش آشنا شود. حتماً به آموزش دهیم که چگونه امنیت صفحه‌های شخصی خود را در محیط مجازی بالا ببرد یا چه راهکارهایی وجود دارد تا بتواند اطلاعات شخصی خود را در فضای مجازی مدیریت کند.4- قانون و مجازات تعیین کنیم
بعد از اینکه فرزندمان با امکانات سخت افزاری و نرم افزای برنامه مورد نظری که در فضای مجازی از آن استفاده می‌کند آشنا شد، باید برای کمیت و کیفیت حضور او در فضای مجازی قانون تعیین کنیم. مثلاً بگوییم فقط در ساعت مشخصی از اینترنت استفاده کند کاملاً یا تا قبل از انجام دادن تکالیفش با رایانه بازی نکند یا مثلاً بگوییم ما به حجاب اعتقاد داریم و همان طور که در فضای واقعی، در برابر نامحرم پوشش مناسب داریم، در فضای مجازی نیز نباید برای تصویر پروفایل خود از عکس‌های بی‌حجاب استفاده کنیم. علاوه بر تعیین قانون، حتماً به فرزند خود بگوییم در صورت عدم رعایت قوانین گذاشته شده چه تنبیهی برایش در نظر می‌گیریم. تنبیه کردن بدون اینکه قانون مشخصی را از قبل تعیین کرده باشیم، نتایج منفی به بار می‌آورد. حتماً باید در نظر داشته باشیم که تنبیه باید متناسب با نوع خطای نوجوان باشد. در دین اسلام امر به معروف و نهی از منکر مراحلی دارد. مثلاً اول باید با رفتار خود از جمله نوع نگاه، فرد را متوجه کنیم که مرتکب کار خطایی شده بعد از آن مرحله تذکر لسانی است و در این مرحله نیز نباید فرد را تحقیر و سرخورده کنیم. اگر فرزندانمان در استفاده از فضای مجازی دچار اشتباه و خطایی شدند باید حواسمان باشد که آنها را در جمع خانواده یا میان دوستانشان سرزنش و تحقیر نکنیم. نباید نوع تنبیه به گونه‌ای باشد که نوجوان احساس کند دیگر او را دوست نداریم بلکه باید بفهمد با وجود اینکه برایمان عزیز است، از کار خطایی که انجام داده دلخور و ناراحت هستیم. ابتدا به او تذکر بدهیم و در صورت تکرار، امکانات فضای مجازی را برای مدتی از او بگیریم. مثلاً بگوییم چون بیش از زمان تعیین شده مشغول بازی با رایانه بودی و به تکالیف درسی‌ات نرسیدی به مدت سه روز از اینترنت محروم هستی! اگر قوانینی که برای استفاده از فضای مجازی تعیین کرده‌ایم جنبه عمومی داشته باشد، یعنی همه اعضای خانواده متناسب با سن و نوع فعالیت خود در فضای مجازی به این قوانین پایبند باشند، تأثیرگذاری بیشتری روی فرزند نوجوان ما خواهد داشت.5- به نیازهای نوجوانان بی‌توجه نباشیم
دوره نوجوانی با همه حساسیت‌هایش یک ویژگی مهم دارد که کمتر مورد توجه واقع شده و آن میل نوجوان به حرف زدن است. حرف زدن اعتماد به نفس فرد را افزایش می‌دهد و نمی‌توان این نیاز را در نوجوان حذف کرد یا به آن کم توجهی نشان داد. اگر میل به ابراز وجود و معاشرت با دیگران در دنیای واقعی مجال کمتری برای بروز و ظهور داشته باشد، فضای مجازی یکی از گزینه‌های قطعی و در دسترس فرزندان برای تخلیه هیجانات و احساسات و ارتباط برقرار کردن با انسان‌هاست. نوجوانان نسل قبل به واسطه سبک زندگی سنتی و ارتباطات شفاهی و کاملاً گسترده می‌توانستند علایق، سلایق و نظرات خود را در دنیای واقعی با دیگران به اشتراک بگذارند اما در دنیای امروز به واسطه تغییر سبک زندگی، راه‌های پاسخگویی به نیازهای مختلف از جمله نیاز نوجوان به ابراز وجود و حرف زدن به دیگران نیز تغییر کرده. پس وقتی نوجوان ما در خانه بیشتر وقت خود را پای اینترنت و فضای مجازی سپری می‌کند، حتماً این سؤال را از خود بپرسیم که شاید فرزندانمان در محیط خانه گوش شنوایی برای حرف‌هایش پیدا نمی‌کند یا شاید ما به صحبت‌های او بی‌توجه بوده‌ایم برای اینکه هم به نیاز فرزندانمان پاسخ دهیم و هم دورادور از او در فضای مجازی مراقبت کنیم، بهتر است گروه‌هایی را تشکیل دهیم و خودمان و فرزندمان در آن عضو شویم. مثلاً گروه دختر خاله‌ها، نوه‌ها یا گروه همکلاسی‌ها. در این گروه‌ها اعضای فامیل و دوستان مدرسه را که همسن و سال فرزندمان هستند عضو کنیم و خودمان نیز در بحث‌ها و پست‌هایی که در گروه گذاشته می‌شود فعال باشیم و نظر بدهیم این کار باعث می‌شود فرزندمان به ما اعتماد کند و خیلی از مسائل و مشکلاتی را که در زندگی روزمره یا در فضای مجازی برایش اتفاق می‌افتد قبل از هر کس با پدر و مادرش در میان بگذارد. روابط عاطفی میان اعضای خانواده باید به قدری مستحکم باشد که نوجوان اعتماد کردن به پدر و مادر یا خواهر و برادرش را به درددل کردن با دوست مجازی‌اش ترجیح دهد چرا که اعتماد در فضای مجازی نسبی است و معلوم نیست شخصی که به اسم لیلا یا زهرا با دخترمان چت می‌کند، تا چه اندازه هویت واقعی‌اش را معرفی کرده! گرامی شمردن فرزندان در محیط خانواده و دادن عزت نفس به آنها این نتیجه را به دنبال دارد که آنها در خلوت خود نیز هرگز تن به ذلت گناه ندهند. امیرالمومنین (علیه السلام) در این خصوص فرموده: «من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته/ کسی که شخصیتش برایش ارزشمند باشد، تن به خواری گناه نمی‌دهد». از این رو وقتی محیط خانواده جایی برای آرامش، تکریم و رشد و بلوغ فکری فرزندان باشد، دیگر نوجوان حاضر نیست برای رسیدن به نیازهای خود، فیلترینگ و قوانین ملی استفاده از اینترنت را زیر پا بگذارد.منبع مقاله : نشریه همشهری آیه، دوره جدید، سال هفتم، آبان 1394
