نسخه ای بسیار کهن از امالی قاضی عبدالجبار معتزلی

امالی قاضی عبدالجبار مورد توجه زیدیان نیز بوده و به ویژه به دلیل گرایش زیدیان یمن از حدود سده ششم به آثار قاضی عبدالجبار که از ایران به آنجا منتقل شده بودند، در کتابهای متعددی از زیدیان یمن علاوه بر کتابهای زیدیان ایران، احادیث امالی عبدالجبار روایت شده است. این روایات متکی بر نسخه های متعددی از امالی قاضی عبدالجبار هستند که به وسیله راویان مختلفی روایت شده اند. بخشی از امالی عبد الجبار که در میان زیدیه روایت می شده، همینک خوشبختانه باقی مانده است. نویسنده این سطور، متن امالی قاضی عبدالجبار را بر اساس نسخه های خطی باقی مانده از آن و نیز آنچه در آثار زیدی، امامی و اهل سنت از آن روایت شده است، در دست تحقیق و تصحیح دارد. در مقدمه آن کتاب برخی مطالب درباره اهمیت متن و روایت آن وسیله زیدیان ایران و یمن و شواهد این مسئله مورد مطالعه قرار گرفته است. در همان تحقیق بر اساس شماری از متون خطی زیدیان ایران و یمن که روایات قاضی عبدالجبار را نقل کرده اند، اطلاعات تکمیلی را درباره امالی او ارائه داده ایم. در این مقاله تنها کوشش می شود نسخه کهن این اثر و نیز گوشه ای از اهمیت این متن را برای شناخت مشایخ قاضی عبدالجبار در حدیث ارائه دهیم.
قبل از آن ذکر این نکته اهمیت دارد که قاضی جعفر ابن عبدالسلام، دانشمند بلند مرتبه زیدی یمن که سفری نیز به ایران داشته[۱]، در روایت این امالی و انتشار آن در یمن سهم اصلی را بر عهده داشته است. یکی از فعالیتهای او در رابطه با این کتاب، علاوه بر روایت آن در یمن، ترتیب و تنظیم روایات آن امالی و تهذیب آن بوده است. در حقیقت قاضی جعفر همانند امالی ابوطالب هارونی، که آن را به نام تیسیر المطالب تنظیم و تبویب کرده و تنها این تنظیم در اختیار است، امالی قاضی عبدالجبار را هم بر اساس متنی از آن که در اختیار داشته، به شیوه موضوعی مرتب کرده بوده است. این تنظیم به نام نظام/نظم الفوائد وتقریب المراد للزائد/للرائد نامگذاری شده بوده است. در نسخه ای متأخر از متن تنظیم شده قاضی جعفر که در یمن کتابت شده (آغاز كتابت در اول محرم سال ۱۲۳۲ق)، و همینک در کتابخانه واتیکان، به شماره ۱۰۲۷ نگهداری می شود، عنوان این کتاب و توضیحی درباره آن که در آغاز نسخه دیده می شود، چنین است: " أمالی قاضی القضاة عبدالجبار بن أحمد المعتزلی الشافعی رحمه الله تعالی. رتبها علی هذا الترتیب القاضی العلامة رأس علماء الزیدیة بلا كلام جعفر بن أحمد بن عبدالسلام رحم الله مثواه وسماه نظم الفوائد وتقریب المراد للزائد ..." البته از این تنظیم نسخه های دیگری هم در خود یمن موجود است. از آن جمله نسخه ای به تاریخ ۱۳۱۳ق در ۵۰ برگ در کتابخانه جامع کبیر، به شماره ۱۰۱۵ حدیث و نیز در کتابخانه جامع (اوقاف) در صنعاء ، دو نسخه از آن به شماره های ۵۰۳ و ۲۸۷[۲].
در مقدمه (۱ ب از نسخه واتیکان)، قاضی جعفر اشاره می كند كه قطعه ای از امالی قاضی عبدالجبار در شمار مسموعات او بوده است كه طبعا به مسموعات و یافته های او در سفرش به سوی عراق و ایران اشاره دارد. قاضی اضافه می كند كه این امالی مشتمل بر احادیث نبوی همراه با شرح و توضیح و تفسیر مشكلات احادیث بوده است. بنا به گفته او، از آنجا كه ترتیب این امالی چندان مناسب طالب علمان نبوده، وی در این كتاب تلاش كرده است تا تبویبی از كتاب امالی قاضی ارائه دهد و به همین دلیل آن را در ۲۴ باب تنظیم كرده و نامی تازه بر آن نهاده است . قاضی جعفر در مقدمه (۲ الف و ب)، فهرستی از عناوین ابواب بیست و چهارگانه را آورده است:
باب نخست درباره ایمان به خداوند و صفات خدا و صفات مومنین
باب دوم در فضل پیامبر اكرم و اهل بیت و اصحاب و امت
باب سوم در فضیلت قرآن و تلاوت آن
باب چهارم در مورد فضل علم و اهل علم
باب پنجم در مورد نماز و فضیلت نماز
باب ششم در مورد ذكر خداوند و درخواست از خداوند
باب هفتم در مورد زكاة و صدقه
باب هشتم در مورد فضل صیام
باب نهم در مورد حج
باب دهم در مورد بر الوالدین و صلة الرحم
باب یازدهم در مورد امر به معروف و نهی از منكر
باب دوازدهم در مورد حسن اخلاق
باب سیزدهم در مورد فضل زهد و قناعت
باب چهاردهم در مورد رزق و رضا به قسمت باری

باب پانزدهم در مورد نعم الهی و لطف به خلق و حسن تدبیر خداوند . در این باب به ابطال مذاهب طبیعی و اصحاب الاحالة پرداخته شده است؛ موضوعی که به دلیل مقابله قاضی جعفر و سایر زیدیان بهشمی مذهب در یمن با مطرفیان طبیعی مسلک مناسب افتاده است.

باب شانزدهم در مورد آنچه كه مذاهب مجبره و مشبهه و مرجئه را ابطال می كند .
باب هفدهم در ترغیب به خیرات و انواع طاعات
باب هجدهم در تحذیر از معاصی
باب نوزدهم در تحذیر از كذب و ظلم
باب بیستم در توبه و استغفار
باب بیست و یكم در انواع بلایا و بحث عوض
باب بیست و دوم در ذكر موت و قبر
باب بیست و سوم در ذكر شفاعت
باب بیست و چهارم در ذكر جزاء و حساب و جنت و نار
بدین ترتیب، احادیث قاضی عبدالجبار در این تبویب که اثر قاضی جعفر است، در بیشتر ابواب با موضوعات کلامی مورد علاقه معتزلیان پیوند خورده است. از دیگر سو، قاضی در امالی خود تنها به نقل احادیث بسنده نکرده بوده، بلکه به شرح و تفسیر احادیثی که نیازمند توضیح بوده اند، نیز پرداخته است. بنابراین کتاب امالی عبدالجبار از شمار آثاری است که معتزلیان و متکلمان نزدیک به آنان درباره شرح و تفسیر احادیث مشکله و متشابه نوشته بودند و در آن از آراء خود در برابر احادیثی که خلاف عقاید آنان را ارائه می دادند، دفاع می کردند و با شیوه های مختلف و از جمله شیوه تأویلی آن احادیث را مورد تحلیل قرار می دادند. پس این کتاب تنها فوائد حدیثی ندارد، بلکه بیش از آن، کتابی در مباحث کلامی و تفسیری است.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/