نقش شرکتهای چند ملیتی در ارتقاء تکنولوژی صنعت نفت

در این مقاله سعی شده است با پرداختن به لزوم توجه به تکنولوژی در رشد اقتصادی، مزایا و فواید همکاری های بین المللی در چارچوب شرکت های چند ملیتی مورد بررسی قرار گیرد. در راستای هدف این مطالعه، توانمندی ها و ظرفیت های ایران برای تشکیل چنین همکاری هایی بیان شده و موانع و مشکلات این امر نیز مورد توجه قرار گرفته است.

● چکیده مقاله

گستره وسیع دانش و تکنولوژی، اثرات شدید آن بر رشد و توسعه اقتصادی و نقش و اهمیت آن در مقایسه با مزیت های تعریف شده در اقتصاد از قبیل سرمایه، مواد اولیه و نیروی کار ارزان باعث شده است کشورهای مختلف با یکسو کردن تمام ظرفیت ها و توانمندی های خود و اتخاذ روش های مختلف جذب و ارتقاء تکنولوژی، سعی در بدست آوردن جایگاهی در عرصه رقابت بین المللی باشند.
تشکیل شرکت های چند ملیتی راهکاری تجربه شده در کشورهایی چون ژاپن، اسرائیل، ایتالیا و بسیاری از کشورهای اروپایی می باشد، که باعث هم افزایی توانمندی تکنولوژیک، قدرت بازاریابی در عرصه بین المللی، استفاده از مزیت های جغرافیایی و در اختیار داشتن مزیت ها نسبی یکدیگر شده است.
صنعت نفت کشور در برهه زمانی بسیار حساس و تکرار نشدنی قرار دارد. با در اختیار داشتن مزیت بازار در سال های آینده می تواند با فراهم آوردن شرایط مناسب داخلی و ارتقاء سطح توانمندی صنعتی، این مزیت را برای تشکیل شرکت های چند ملیتی با کشورهایی که دارای سطح دانش و تکنولوژی مناسب و همچنین روابط مطلوب اقتصادی با ایران می باشند، مورد استفاده قرار دهد.
در این مقاله سعی شده است با پرداختن به لزوم توجه به تکنولوژی در رشد اقتصادی، مزایا و فواید همکاری های بین المللی در چارچوب شرکت های چند ملیتی مورد بررسی قرار گیرد. در راستای هدف این مطالعه، توانمندی ها و ظرفیت های ایران برای تشکیل چنین همکاری هایی بیان شده و موانع و مشکلات این امر نیز مورد توجه قرار گرفته است.

● مقدمه

تلاش برای پیشرفت تکنولوژی و فعالیت شرکت های چند ملیتی در نقاط مختلف جهان دو عامل موثر در شکل دادن روابط اقتصادی و سیاسی بین کشورها شده است. نگاهی دوباره به این دو عامل مهم، سوالات زیادی در مورد نقش سیاست نگاران کشور در ذهن بر می انگیرد:
▪ چگونه می توان فعالیت این شرکت ها را در خدمت توسعه تکنولوژی ملی قرار داد؟
▪ تاثیر شکل گیری این شرکت ها بر سطح تکنولوژی کشور تا چه اندازه می باشد؟
▪ راهکارهای موثر برای جذب تکنولوژی در مواجهه با این شرکت ها چه می باشد؟
▪ حمایت نهادهای دولتی در چه زمینه هایی و تا چه اندازه به شکل گیری چنین همکاری های بین المللی کمک می کند؟
▪ چه راهکارهایی برای شکل دادن چنین همکاری هایی باید اتخاذ گردد؟
در حال حاضر صنعت نفت، گاز و پتروشیمی کشور به علت حجم وسیع فعالیت ها، دارای بیشترین پتانسیل برای شکل گیری چنین شرکت های چند ملیتی در ایران می باشد. در این مقاله سعی می شود با بررسی مزایا و پتانسیل این امر چالش های پیش رو مورد بررسی قرار گیرد.

● اهمیت تکنولوژی در جریان رشد

بصورت سنتی در اقتصاد، رشد اقتصادی و مزیت های رقابتی وابسته به مزیت موقیت جغرافیایی، نیروی کار، سرمایه و شاید آموزش بود. ولی در اقتصاد مدرن این عوامل تا حدود بسیار زیادی اهمیت خود را از دست داده است لذا:
▪ بدون ایجاد ارزش افزوده با استفاده از ابزار تکنولوژی منابع طبیعی اثر چندانی بر رشد اقتصادی نخواهند داشت. تکنولوژی صحرای اسرائیل را به تجمعی از شرکت های با تکنولوژی بالا تبدیل کرده است که بیشترین اثر را در رشد اقتصادی آن دارد.
▪ ساختارهای تولید اتوماتیک و ارتقاء بهره وری تولید با استفاده از تکنولوژی، مزیت نیروی انسانی را از تکیه بر نیروی فیزیکی به توانایی در یادگیری، خلاقیت و قدرت بکارگیری تکنولوژی ها تغییر داده است. لذا کمیت و ارزانی نیروی کار واژه ای است که کاربرد خود را به کیفیت و توانایی حرفه ای خواهد داد.
▪ سرمایه گذاری نیز تنها وقتی دارای اعتبار و ارزش است که در خدمت تکنولوژی و برای افزایش بهره وری تولید، استفاده بهینه از منابع و ایجاد ارزش افزوده در مواد اولیه باشد.
▪ حتی امروزه آموزش و تحصیلات عالی نیز خود را با نیازهای تکنولوژیک جوامع تطبیق می دهد. اگر چه منظور از این همسویی، تمرکز صرف بر علوم مهندسی و دانش علوم پایه نمی باشد و نمی توان منکر تاثیر عمیق علوم انسانی در شکل دادن به ساختارهای جامعه انسانی بود.
در حقیقت در بسیاری از موارد عامل اساسی برای به حرکت در آوردن جریان رشد تا آن اندازه که به پیشرفت تکنولوژی وابسته است به سرمایه گذاری مالی نیازمند نمی باشد. با این نگاه، مفهوم رشد در یک کشور ساختار و فرمول بندی جدیدی را پیدا می کند و جریان دانش در استراتژی رشد نسبت به جریان سرمایه دارای اهمیت مشابه می باشد و سیاست گذاران ملی باید برای روبرو شدن با این مسئله راهکارهایی را بیندیشند.

● جریان بین المللی دانش

چگونه یک کشور باید برای جذب تکنولوژی های مورد نظرش در یک زمینه خاص حرکت کند و چه سیاستی در این راستا حضور و گسترش فعالیتش را تضمین می کند؟ متاسفانه بیشتر سیاست ها در ایران با این نگرش بوده است که ما مجبور به خلق دانش تکنولوژیک از طریق تحقیق و توسعه در داخل کشور هستیم و لذا تمرکز صرف بر تحقیق و توسعه داخلی، گسترش ساختارهای آموزشی مبتنی بر مراکز دانشگاهی، ایجاد مراکز تحقیقاتی دولتی و غیره از جمله تبعات آشکار این دیدگاه بوده است. در حالی که کشورهایی از قبیل ژاپن، سوئد و اسرائیل با درک حقیقت های بین المللی موجود در تکنولوژی های مدرن، موفق به اجرای استراتژی های اقتصادی-تکنولوژیک گزینشی در کشور خود شده اند.
هیچ کشوری تنها با تکیه به تکنولوژی و بازار خود نمی تواند در سطح رقابت بین المللی خود را حفظ کند. بلکه باید پاسخی گزینشی به سوالات زیر داشته باشد:
۱) تمرکز منابع دانش و تکنولوژی خود را در کجا متمرکز کند که بیشترین اثربخشی را داشته باشد؟
۲) چگونه آن دسته از تکنولوژی ها را که خود قادر به توسعه کارا و بهینه آن نیست وارد کرده و بکاربگیرد؟
قابل توجه آنکه بکارگیری تکنولوژی در کاربردهای جدید از طریق خلاقیت و نفوذ آن سهم قابل توجهی در رشد دارد. بسیاری از کشورها بدون داخل شدن در حیطه علوم پایه و یا حتی درک کاملی از یک تکنولوژی تنها با توسعه کاربرد آن توانسته اند به رشد قابل توجه ای دست پیدا کنند.
با این پیش زمینه به بررسی پتانسیل های تکنولوژیک و راه های انتقال آن در داخل کشور و نقش شرکت های چند ملیتی پرداخته می شود.

● شرکتهای چند ملیتی

بی تردید شرکتهای چند ملیتی مهمترین نقش را در تبادلات تکنولوژی در بین مرزهای کشورها بر عهده دارند. اگرچه سایر انواع همکاری ها از قبیل همکاری تکنولوژیک ریسک پذیر ، همکاری مشترک در تحقیق و توسعه و فعالیت تحت لیسانس نیز به نوعی باعث انتقال تکنولوژی می گردند ولی محدود بودن سطح همکاری، وجود مشکلات در ایجاد ارتباط، وجود موانع و محدودیت های سیاسی و نیز عدم وجود یک هدف واحد بین دو شرکت از جمله مواردی است که میزان انتقال تکنولوژی را نسبت به تشکیل شرکت های چند ملیتی محدود می کند.
از طرف دیگر شرکت های چند ملیتی نه تنها بر اساس دارا بودن مزیت در دانش و مدیریت تکنولوژی شکل می گیرند بلکه دارای قدرت بازاریابی و دسترسی به پتانسیل های بازار جهانی، دارای مراکز تحقیقاتی در مناطق مختلف جهان و نیز دارای سیستم متمرکز در تصمیم گیری، ارتباطات و منابع هستند تا بتوانند توانایی های تکنولوژیک موجود در یک منطقه جغرافیایی را برای حل مشکل و یا استفاده در یک موقعیت ایجاد شده در منطقه دیگر بکاربگیرند.

● روش های انتقال تکنولوژی در شرکت های نفتی چند ملیتی

شرکت های چند ملیتی بستری برای تبادل تکنولوژی بین کشورهای عضو به چندین روش می باشند که به صورت اجمال مورد بررسی قرار می گیرد
۱) روش های مستقیم

▪ فروش محصولات:

در حال حاضر یکی از مشکلات گریبانگیر صنعت نفت کشور محدودیت در تهیه تجهیزات برای شرکت های داخلی و شرکت ملی نفت ایران می باشد، که این امر به خصوص در بخش بالادستی بسیار مشهود می باشد. در بسیاری از تجهیزات این بخش، سطح مطلوب با توجه به توانایی داخلی بهره برداری از این تکنولوژی می باشد اما متاسفانه به دلیل محدودیت های ایجاد شده برای کشور تهیه آنها اغلب با مشکل روبرو است.

▪ همکاری های آموزشی:

عدم برنامه ریزی بلند مدت برای تامین نیروی انسانی، کنار رفتن نیروهای با تجربه از صنعت نفت کشور و گسترش روزافرون حجم پروژه ها، شرکت ملی نفت ایران را با مشکل کمبود نیروی انسانی مجرب روبرو کرده است که جبران آن مستلرم صرف هزینه و وقت بسیار می باشد. از جمله مزیت های شرکت در همکاری های بین المللی و ایجاد شرکت های چند ملیتی امکان استفاده از پتانسیل دیگر اعضاء برای تبادل سریع دانش از طریق بکارگیری نیروهای کارآزموده آنها در پروژه های مشترک می باشد. به علاوه امکان ارسال نیروی کار برای شرکت در پروژه های بین المللی و کسب تجربه نیز وجود دارد.

▪ سرمایه گذاری مستقیم:

تامین منابع مالی در پروژه های نفتی کشور و عدم توانایی در تامین این منابع در داخل کشور باعث شده است شرکت های نفتی خارجی با استفاده از این مزیت صنعت نفت ایران را عرصه ای برای رشد خود ببینند. این امر نه تنها باعث شده کشورهایی همچون مالزی، چین، کره جنوبی که نه تنها از نظر قدمت فعالیت در صنعت نفت دارای سابقه طولانی نیستند بلکه از نظر دارا بودن سطح تکنولوژی نیز در رده های اول جهانی قرار ندارند، صنعت نفت ایران را محلی برای یادگیری و حضور در عرصه بین المللی تجربه کنند. از طرف دیگر شرکت های سرمایه گذار با در نظر گرفتن ریسک بسیار بالا برای سرمایه گذاری در ایران به صورت غیر مستقیم از میزان سود واقعی انجام پروژه ها در کشور می کاهند.
مزیت تشکیل شرکت های چند ملیتی در این مورد تسهیل جریان سرمایه بین این کشورها می باشد و حضور ایران در این چرخه نه تنها اجازه تامین منابع مالی برای پروژه ها را با استفاده از مزیت دسترسی دیگر اعضائ به منابع مالی می دهد، بلکه سود انجام پروژه ها را نیز واقعی تر می کند.

▪ خرید تجهیزات و مواد:

در حال حاضر صنعت ساخت تجهیزات نفت در کشور در برهه زمانی حساسی قرار دارد و چنانچه از مزیتی که طرح های در دست اجرا و طرح های آینده برای آن خلق کرده است استفاده مطلوب نبرد، آینده روشنی را نمی توان برای آن ترسیم کرد. اما صنعت ساخت تجهیرات درکشور با پارادکس قابل توجه ای روبرو است: ساخت دسته ای از تجهیزات به دلایلی چون عدم در اختیار داشتن تکنولوژی، کافی نبودن بازار داخلی برای سرمایه گذاری و تولید و عدم توانایی رقابت با شرکت های بزرگ بین المللی، دور از دسترس قرار گرفته است. از سوی دیگر سازندگان داخل از عدم خریداری محصولات خود توسط پیمانکاران خارجی ابراز نارضایتی می نمایند.
واضح است وقتی شرکتی مثل Hyundai کره جنوبی خود دارای خوشه ای از تولیدکنندگان تجهیزات نفت می باشد به هر صورت ممکن سعی خواهد کرد تامین تجهیزات پروژه هایی که در آنها شرکت دارد از طریق شرکت های زیر مجموعه خود صورت پذیرد. ایجاد همکاری در قالب شرکت های چند ملیتی در کشور باعث خواهد شد رقابت جای خود را به همکاری داده و نه تنها خرید از شرکت های سازنده ایرانی تحقق پذیرد، بلکه مزیت نسبی واقع شدن ایران در منطقه ای که حجم وسیعی از پروژه های نفت و گاز در حال اجرا است کشورهای عضو را تشویق به سرمایه گذاری برای تولید تجهیزات در داخل کشور نماید که مزایای اقتصادی و تکنولوژیک این امر کاملاً روشن می باشد.

▪ تحقیق، توسعه و مهندسی:

بی شک مهمترین سد در مقابل رشد توان مهندسی پایه در کشور و استفاده از توان بالای علمی و تحقیقاتی در این بخش از صنعت، عدم وجود ساختاری نظام یافته برای هدایت و ارتباط موثر بین مراکز تحقیقاتی و پیمانکاران پروژه های نفتی می باشد. این امر باعث شده است مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی بنا به علاقه اساتید و محققان و بدون وجود تقاضای جدی از طرف صنعت نفت دست به انجام پروژه هایی بزنند که محترمانه ترین کاربرد تلاش جمعی این محققان و هزینه های صرف شده چیزی جز اشغال طبقه های کتابخانه ها نمی باشد.
از طرف دیگر پیمانکاران و مردان صنعت نفت نیز از تحقیق و توسعه تصوری جز دستاوردهایی که خالی از هر گونه کاربرد است در ذهن ندارند- که البته با توجه به شرایط همکاری و ارتباط فی مابین دور از انتظار نمی باشد.
پیوستن و ایجاد شرکت چند ملیتی به خودی خود دوای دردی بر این مسئله نیست ولی:
۱) استفاده از ظرفیت های تحقیق و توسعه موجود در شرکت های دیگر.
۲) در اختیار قرار دادن پتانسیل های داخلی برای شرکت در تحقیق و توسعه مبتنی بر نیازهای واقعی.
۳) درک و تجربه نظام همکاری مراکز تحقیق و توسعه در فرآیند انجام پروژه های نفتی.
۴) تقویت حس اعتماد به نفس در محققان داخلی با مورد استفاده قرار گرقتن نتایج تحقیقاتشان.
۵) انتقال دانش در همکاری با مراکز تحقیق و توسعه شرکت های دیگر.
از جمله دستاوردهایی است که در این ساختار می تواند حاصل گردد.
۲) روش های غیرمستقیم

▪ مشاهده و الگوبرداری:

از جمله مباحث بسیار مهم در انتقال تکنولوژی سرریز دانش و تکنولوژی می باشد. یقیناً حضور در همکاری هایی منطبق با استانداردهای بین المللی نه تنها به صورت مستقیم آن بخش را تحت تاثیر قرار خواهد داد، بلکه اثر محسوسی نیز در نهادها و شرکت هایی که به صورت غیر مستقیم در ارتباط قرار می گیرند خواهد داشت. نحوه استفاده از تجهیزات، نظام مدیریتی، پرداخت حقوق و غیره از جمله مواردی است که عیناً در بخش های دیگر صنعت نیز قابل کپی برداری است. کشورهایی همچون ایتالیا و ژاپن با انتقال تکنولوژی از طریق کپی برداری در صنایع مختلف اثرات عمیقی را بر صنعت خود شاهد بوده اند.

▪ حضور در عرصه رقابت جهانی:

اگر چشم انداز آینده صنعت نفت کشور را دارا بودن شرکتی در سطح استانداردهای بین المللی و حضور در عرصه رقابت جهانی متصور هستیم، باید خود را برای رقابت در این سطح آماده کنیم. استفاده از مزیت بازارهای داخلی برای کشاندن شرکت های خارجی به پای میز مذاکره و وارد شدن در همکاری هایی منطبق با استانداردهای جهانی فرصتی تکرار نشدنی برای نیل به این مقصود می باشد.
ایجاد فضای رقابتی در گستره زنجیره تامین در صنعت نفت: مزیت همکاری در سطح بین المللی برای صنعت نفت کشور تنها در اختیار قرار دادن بازارهای داخلی به شرکت های خارجی نمی باشد، بلکه شانس حضور در پروژه های بین المللی برای ایران نیز وجود دارد و در چارچوب این همکاری تنها فاکتور تعیین کننده توانایی رقابت و عرضه کالا و خدمات در سطح استانداردهای بین المللی می باشد.
در کل زنجیره تامین در این صنعت این فرصت برای شرکت های ایرانی وجود دارد که توانایی خود را برای حضور در این رقابت ارتقاء دهند.
مسیری سخت در راه ایجاد شرکت های چندملیتی در ایران نمی توان انتظار داشت که راه صد ساله را یک روزه پیمود، ایجاد یک شرکت بزرگ که توانایی حضور و رقابت در این سطح را داشته باشد نیازمند حل بسیاری از مشکلات و فراهم آوردن بسیاری از زیر ساخت ها می باشد. از طرف دیگر بدون سازماندهی و یکسو کردن همه امکانات و خواسته ها برای نیل به این مهم و استفاده از مزیت هایی که در حال حاضر کشور در اختیار دارد آینده ای جز یک تامین کننده انرژی برای جهان صنعتی را نمی توان متصور شد. این واقیت تلخی است که با کمی واقع بینی و دور اندیشی چندان هم دور از ذهن نیست.
در ادامه این مقاله سعی خواهد شد به چالش های پیش رو برای نیل به این مقصود اشاره گردد.

▪ مشکلات سیاسی:

تعاملات سیاسی در شکل دادن همکاری های بین المللی نقش بسیار مهمی دارد. ثبات سیاسی، حضور فعال در عرصه بین المللی، برقراری روابط نزدیک دیپلماتیک با کشورهای شریک اقتصادی و غیره از جمله ملزوماتی است که به عنوان زیرساخت باید مورد توجه قرار بگیرد.
مشکلاتی که در منطقه توسط آمریکا بوجود آمده است مهر ناامنی، عدم ثبات سیاسی، ریسک بالای سرمایه گذاری را بر پیشانی خاورمیانه زده است و تلاش مضاعف در راه رسیدن به این مقصود را می طلبد.
تعارض در استراتژی این شرکت ها با استراتژی های ملی: اولین برداشتی که از حضور و رشد شرکت های خارجی در یک کشور می شود تاراج سرمایه های ملی، در اختیار قرار دادن سرمایه های ملی به بیگانگان، بوجود آمدن فضای سخت رقابتی با شرکت های مقتدر خارجی و دیدگاه های سطحی از این دست می باشد.
اگرچه نمی توان منکر این واقیت بود که هر کشور یا شرکتی برای بدست آوردن سود و منافع بیشتر فعالیت می کند نه برای مقاصد خیرخواهانه و در اختیار قرار دادن تکنولوژی و دانش خود به دیگران. از طرف دیگر رقابت در عرصه بین المللی یعنی رقابت شدید با دیگران، تلاش برای ارتقاء توانمندی خود، تلاش برای بدست آوردن بازار و بسیاری دیگر از چالش ها که باید برای آنها برنامه داشت. ولی آیا می توان حصاری دور یک کشور قرار داد و تنها با تکیه بر بازار و تکنولوژی خود انتظار حیات داشت؟

▪ زیر ساخت های مورد نیاز:

متاسفانه قسمت اعظم مشکلات صنعت ما که در این مقاله نیز به قسمت هایی از آن اشاره شد، در اثر رشد نامتوازن صنعت در کشور ما بوده است. هیچ گاه تصور نشده است که رشد اقتصادی، تولید و پیشرفت محصولات نهایی درخت صنعت است که ریشه در سیاست های اقتصادی-تکنولوژیک مشخص، نظام بانکی کارا، ساختار ترانزیت و حمل و نقل کالا و خدمات، برنامه های بلند مدت و گزینشی تربیت نیروی انسانی، در اختیار داشتن اطلاعات و آمار روشن و واقعی و غیره -که در این مجال نمی گنجد- دارد. جواب به این سوال است که اگر می خواهیم ایران اسلامی را تا جایگاه شایسته بین المللی ارتقاء دهیم، چاره ای جز به تن خریدن مشقت ها را نداریم.
داخل شدن در همکاری های بین المللی از طریق تشکیل شرکت های چند ملیتی نیز به خودی خود ارزشی را ایجاد نمی کند، اما فرصتی است تا با ارتقاء زیرساخت های لازم و کسب تجربه همکاری در این سطح، توانمندی ها و نیازهای خود را بهتر شناخته و خود را برای استفاده از فرصت های بین المللی آماده کنیم.

▪ موانع قانونی:

تشکیل یک شرکت چند ملیتی گامی فراتر از خصوصی سازی صنایع است. زیرا در این فرآیند عملاً دست مدیریت خارجی به شرکت ها و نهادهایی می رسد که مدت ها است در تملک بی قید و شرط دولت بوده است. متاسفانه به هر علت تا کنون نتوانسته ایم شرکت های خصوصی را در کشور پرورش دهیم که بتوان از آنها انتظار فعالیت در این سطح را داشت و حضور شرکت های دولتی مثل شرکت ملی نفت ایران نیز هم به لحاظ قانونی و هم به لحاظ اجرایی دارای موانع بسیار می باشد.

● جمع بندی

دارا بودن نیروی کار ارزان، دسترسی به مواد اولیه، موقیت استراتژیک جغرافیایی، سابقه طولانی در صنعت نفت که منجر به کسب تجربه در رده های مهندسی و مدیریتی شده است- در بعضی از بخش های صنعت نفت انباشت دانش در نیروهای با تجربه گنجینه ای برای شرکت ملی نفت ایران است و از همه مهمتر در اختیار داشتن ذخایر غنی در کشور مزیت هایی است که برای کشاندن هر شرکتی به پای میز مذاکره کارساز است.
در این مقاله سعی شد مزایا و چالش های پیش رو برای همکاری ایران در شرکت های چند ملیتی بیان گردد تا بتوان به عنوان یکی از موثرترین روش های انتقال تکنولوژی برای آن برنامه ریزی نمود.
شرکت های چند ملیتی نیز تنها می تواند تسهیل کننده حضور ایران در عرصه بین المللی باشد، برای نیل به این مقصود تلاش بسیار زیاد برای ارتقاء توانمندی شرکت های داخلی، تدوین استراتژی های دقیق برای روبرو شدن با چالش های آن و سیاست های حمایتی دولت از بخش هایی که بیشتر در معرض آسیب قرار دارند، از جمله ملزوماتی است که چنانچه به آن پرداخته نشود نمی توان انتظار داشت که در این عرصه رقابت غیر از دست دادن سرمایه ها و موقعیت ها نسیب دیگری حاصل گردد.