مروری بر تاریخ ایران از آغاز عصر مادها تا پایان دوره‌ی قاجار

مرورری بر تاریخ ایران از آغاز عصر مادها تا پایان دوره‌ی قاجار. به قلم رضا شعبانی ـ استاد تاریخ دانشگاه‌های ایران از جمله منابع مطالعاتی فراگیر تاریخ ایران محسوب می‌شود.
مؤلف، علل تدوین کتاب را این گونه برمی‌شمارد: ذکر اجمالی نام‌آوران همه سلسله‌هائی که از ماد تا پهلوی بر ایران حکم راندند؛ پرداختن به ساختار‌های سیاسی، اجتماعی‌، اقتصادی و نظامی ایران در ادوار مختلف و حیات ملی ایران.
این تالیف شامل دو بخش "تاریخ ایران قبل از اسلام" و "تاریخ ایران بعد از اسلام" است. که بخش اول شامل 5 فص: مادها، هخامنشیان، عصر اسکندر، اشکانیان(پارت‌ها) و عصر ساسانی است و بخش دوم آن شامل 6 فصل: "از فتح ایران تا ظهور سلسله‌های محلی"، "از طاهریان تا غزنویان"، "از غزنویان تا مغول"، "از مغول تا صفویه- ایلخانان ایران"، "از صفویه تا قاجاریه" و "از قاجار تا پهلوی".
مولف در فصل اول به تاریخچه ظهور مادها و استقرارشان در ایران پرداخته و توضیحاتی در باب پادشاهان ماد داده. همچنین تاثیرات و اقدامات آنها را در برچیدن حکومت آشور به تفصیل بررسی می‌نماید. و به پیوند میان مادها و پارس ها نیز اشاره کرده است.
فصل دوم به هخامنشیان دومین قدرت بزرگ آریائی مشرق زمین اختصاص دارد. رضا شعبانی در این فصل به فتوحات کوروش و کمبوجیه و نوع رفتار آنان با ملل مغلوب پرداخته و همچنین ماجرای بردیای دروغین را تبیین نموده و صفحاتی را به قیام وی و سرکوبش اختصاص داده است.
مولف در فصل سوم به برآمدن اسکندر مقدونی و جانشینان وی می پردازد و نظرات مورخان ایرانی و خارجی را چون گیرشمن،محمد حسن خان اعتماد السلطنه و پیرنیا درباره اسکندر و فتوحاتش بیان کرده است. در فصل چهارم بعد از معرفی پارتها و شاهان پارتی(اشکانی) به بحث درباره سازمان‌بندی اجتماعی در عصر اشکانی پرداخته و در بیان گروه‌بندی‌های عمومی آن عصر، گروه‌های اجتماعی ایران را طبق آنچه در اوستا آمده ذکر کرده. همچنین "پایگاه‌های مدنی" را مورد بررسی قرار داده است.
در قسمتی وضعیت شهرها را در عصر اشکانی بررسی کرده وبعد از پرداختن به توطئه کثیف کاراکالا به نابه سامانی درونی و خواب آلودگی شاهان اشکانی درحساس ترین مواقع اشاره کرده و این چنین غروب دولتی چنان بزرگ را به تصویر کشیده است. وی در پایان این فصل به بررسی مبانی اعتقادی پارتیان پرداخته ودر ضمن این بررسی، تسامح بدوی اشکانیان را در شکل گیری تسامح دینی جامعه آنروز بی تاثیر ندانسته.
فصل پنجم مربوط به سلسله ساسانی است. نویسنده پس از بررسی اجمالی اوضاع فارس در آستانه تشکیل دولت ساسانی، به چگونگی دست یابی اردشیر به قدرت پرداخته. وی مساعی و اقدامات اردشیر را برای برقراری وحدت دین و دولت و رسمی کردن آئین زرتشت، بیان کرده است. در ادامه به طور خلاصه به شاهانی که پس از اردشیر به قدرت رسیدند پرداخته و در قسمتی به بررسی خیزش‌های دینی- اجتماعی جامعه ساسانی در رویاروئی با زرتشتی گری پرداخته و از عکس العمل روحانیون زرتشتی در برابر این خیزش‌ها غافل نمانده است. در آخر، نهاد خانواده در دوره ساسانی را مورد توجه قرار داده و نگاهی اجمالی را به سیر تحول و تطور خانواده در تاریخ ایران پایان بخش ِ بخش اول این تالیف قرار داده است.
بخش دوم به تاریخ ایران بعد از اسلام اختصاص دارد.
فصل اول در ابتدا مؤلف به بیان مقدمات فتح ایران از سوی مسلمین و انتقال حکومت از امپراطوری ساسانی به فرمانروایان اسلامی پرداخته. جنگ‌های این دوره و پیروزی مسلمانان، سرنوشت یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی، بررسی اجمالی وضع ایرانیان در دوره اموی، دوره خلافت بنی عباس، نقش ایرانیان در امور دیوانی عباسیان، تاثیر علم و دانش ایرانیان در این دوران از جمله موضوعات مورد تامل در این فصل است.
در فصل دوم که از طاهریان تا غزنویان را مورد بازخوانی و تدقیق قرار می‌دهد، خلاصه‌ای از آغاز و انجام کار طاهریان، تاسیس اولین سلسله محلی ایرانی آورده است و دو عنصر مهم "اسلام‌گرائی" و "ملی‌گرائی" که طاهریان به آن تکیه داشتند را به تفصیلی شایسته بررسی کرده است. وی در ادامه در مورد تشکیلات دیوانی طاهریان، قضاوت و امور قضائی، سپاه و امور نظامی و مسائل اقتصادی و دارائی و سیاست خارجی آنها اشاراتی داشته است. در این بین از حکومت‌های محلی ایرانی مثل علویان طبرستان، دیلمیان، آل زیار، آل بویه، صفاریان و سامانیان غافل نشده است.
فصل سوم وی پس از آوردن مقدمه‌ای بر شکل گیری هسته نخستین ِ قدرت غزنویان اولین حکومت ترک و پس از نام بردن شاهان این سلسله به بحث و توضیح ریشه‌ها و روش‌های قدرت مطلقه فردی در عصر غزنویان و روشهای اعمال قدرت وهمچنین سیاست مذهبی و فرهنگی آنان نشسته است.
فصل چهارم به مغولان و حمله دردناک و اسف‌بارشان به ایران اختصاص دارد. مولف مروری بر چگونگی آغاز حمله مغولان و تلاش های جلال الدین شاه خوارزمشاه تا مرگ چنگیز وجلال الدین کرده است. و سپس به تاسیس سلسله ایلخانان در ایران پرداخته. نویسنده نگاهی شتاب آلود بر سلسله ایلخانان انداخته. ایلخانانی که حکومت 524 ساله عباسیان را پایان بخشیدند. وی ایلخانان مسلمان و غیر مسلمان این سلسله را تا سلطان ابو سعید که آخرین ایلخان بزرگ ایران بود را برشمرده و مختصری به دوره فترت بین دوره ایلخانی و دوره تیموری پرداخته است.
در ادامه صفحاتی به تیموریان و احوال جانشینان تیمور اختصاص داده شده، که با روی کار آمدن تیمور و تلاش‌های پی در پی او برای تسلط بر ایران آغاز شده است. پس از تورق کوتاه تاریخ تیموریان، شرحی اجمالی بر آغاز و زوال حکومت‌های آق قویونلو و قره قویونلو و پادشاهان آنها داده شده است. فصل پنجم نویسنده در این فصل به بزرگترین حکومت ایران پس از اسلام یعنی صفویان پرداخته و شاهان صفوی را با بیان مختصری از اقدامات و وقایع زمانشان معرفی کرده است.
دکتر شعبانی در مرور و بازگوئی ِ آمد و شد سلسله‌ها به دو سلسله بی تجربه و زود گذر افشار و زندیه می‌رسد که بر روش دیگر سلسله‌ها به بیان مختصری از وقایع زمان آنها و نام بردن شاهان آنها بسنده کرده است. وی فصل ششم از کتاب خود را به قاجارها اختصاص داده و افتادن ایران را، در بحر بلا و صحنه رقابت‌های سیاسی دول طماع اروپایی، در لابلای مرور خود بر شاهان این سلسله به تصویر کشیده است. مؤلف پس از بیان پایان کار آخرین سلسله از سلسله‌های مورد بررسی در این تالیف، به بحثی حول ساختار اجتماعی حاکم بر جامعه در عصر قاجار نشسته است.
و در ادامه ضمن پرداختن به زوال قاجار و آوازه‌های خواستار تغییر سلطنت به صدور فرمان مشروطه نیز اشاراتی کرده است. و پس از پرداختن به قرارداد 1919 و 1915 وارد کودتای 1299 شمسی شده و بعد از به نتیجه رساندن بحث این کودتا و وقایع بطن و بعد از آن به واقعه مهم جمهموری خواهی رسیده، و با بیان اقدامات رضاخان اصرار او را بر تغییر سلطنت نشان می‌دهد. دکتر شعبانی تالیف خود را با انتخاب خطابه سید محمد تدین رئیس مجلس (در حضور رضاخان) و نیز پاسخ رضاخان ضمن ایراد خطابه‌ای به رئیس مجلس پایان بخشیده است