کوه‌ها، امانتدار میراث طبیعی و فرهنگی

کوهستان‌ها با وجود تفاوت‌های بارز با یکدیگر، دارای ویژگی‌های مشترکی نیز هستند.
چهره یکنواختی ندارند؛ کمربندهای ارتفاعی آنها در اقلیم مختلف هر یک پوشیده از اجتماعات گیاهی متفاوتی است؛ از نظر تنوع‌زیستی بسیار فنی هستند؛ زیستگاه بسیاری از حیات وحش مهم و عمده به شمار می‌روند؛ بسیاری از گونه‌های بومی گیاهی یا جانوری مأمنی کوهستانی دارند؛ حیات دشت‌ها را تأمین می‌کنند و در شکل‌گیری فعالیت‌های معیشتی مردم نقش اساسی دارند؛ سرچشمه همه رودهایی هستند که شریان‌های حیاتی جوامع را تشکیل می‌دهند؛ کشاورزی دشت‌ها بدون حمایت کوهستان قابل تضمین نیستند؛ امانتدار میراث‌های فرهنگی جوامع بشری هستند؛ بسیاری از تمدن‌های درخشان بشری در کوهستان‌ها متولد شده‌اند؛ بسیاری از آثار باستانی، تاریخی و فرهنگی جوامع انسانی در کوه‌ها به یادگار باقی مانده‌اند؛ از دیرباز الهام‌بخش انسان در چیرگی بر موانع و دشواری‌ها بوده است، در حالی که خود از آسیب‌پذیرترین و شکننده‌ترین اکوسیستم‌های جهان است. کوه‌ها پایه‌های زیستی جمعیت عظیمی از دنیا را تشکیل می‌دهند.
اما متاسفانه امروز این اکوسیستم‌های مهم و زندگی‌ساز، به دلیل فعالیت‌های مخرب انسان در خطر تهدید قرار دارند. انسان همزیستی موزون خود را با طبیعت کوهستان از دست داده است. کوهستان‌ها با آهنگی سریع رو به تخریب گذاشته‌اند و برای انسان پیامدهای ویرانگری نظیر سیل به بار می‌آورند که گاه از آنها به عنوان بلایای طبیعی یاد می‌شود.
ولی کوه‌ها همچنان بی‌دریغ منابع درونی و بیرونی خود را عرضه می‌کنند. تأمین آب، انرژی، کانی‌ها، جنگل‌ها، مراتع، چشم‌اندازهای زیبا و منابع تفرجگاهی همچنان به عهده کوه‌ها است. سیل بلای طبیعی نیست، سیل واکنش متقابل و قانونمند کوهستان در برابر بهره‌برداری‌های بی‌رویه انسان و کاربری‌های نادرست اراضی از منابع بیکران آن است.

سرزمین ایران، زنجیره کوهستانی آسیا

سیستم کوهستانی ایران وابسته به کمربندهای کوهستانی آسیاست و برآمده از سیستم چین‌خوردگی جوان آلپی است. سیستم کوهستانی آسیا از ترکیه تا منتهی‌الیه شرق چین کشیده شده است.
رشته کوه‌های این قاره اغلب از گره‌های مختلفی منشعب می‌شوند و حلقه‌وار فلات‌ها و حوزه‌های داخلی را محصور می‌کنند و یا مانند شاخه‌ها و بازوهای اختاپوس از یک گره کوهستانی در جهات مختلف انشعاب می‌یابند.سیستم کوهستانی ایران بخشی از این زنجیره کوهستانی است و رشته کوه‌های البرز و زاگرس از گره کوهستانی ارمنستان – آذربایجان در شمال غرب کشور شروع می‌شوند و به صورت ۲ دیواره کوهستانی در جهت شرق و جنوب‌شرقی امتداد می‌یابند. فلات ایران در شرق این گره در بین این ۲ رشته کوه محصور است و کم‌و بیش شبیه فلات آناتولی است.

عوامل تهدید کننده اکوسیستم‌های کوهستانی

▪ پاک‌تراشی پوشش گیاهی سیستم کوهستانی: بهره‌برداری بی‌رویه از جنگل‌های کوهستانی که امروزه با شدت بی‌سابقه‌ای ادامه دارد و لایه محافظ مناطق کوهستانی روزبه‌روز بیشتر کاهش می‌یابد.کنترل جنگل‌زدایی در مناطق کوهستانی از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا شرایط و محدودیت‌های رویشی امکان احیای آنها را دشوار می‌کند. پاک تراشی جنگل‌ها به منظورهای متعددی نظیر چوب، تبدیل اراضی و تهیه سوخت انجام می‌گیرد.
▪ فشار دام: پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی سیستم‌های کوهستانی به شدت تحت فشار چرای بی‌رویه دام قرار دارند. این نوع بهره‌وری غیراصولی یکی از عوامل اصلی ناکامی طرح‌های جنگل‌داری است و تجدید حیات جنگل‌ها را عقیم می‌کند.
▪ بهره‌برداری از معادن: از عوامل مهم تخریب مناطق کوهستانی است. تاکنون احیا و ترمیم بعد از بهره‌برداری، کمتر معمول بوده و در برآوردهای هزینه و درآمدهای بهره‌وری معادن هزینه‌های زیست‌محیطی احیاء مدنظر قرار نگرفته است. پیامدهای بهره‌برداری از معادن بسیار شدید و اثرات تخریبی آن بسیار گسترده است؛ تخریب پوشش گیاهی، فرسایش خاک و...
▪ جاده‌سازی: جاده‌سازی درمناطق کوهستانی با حجم زیاد خاک‌برداری و خاک‌ریزی همراه است و اثرات نامطلوب و ماندگاری داردکه عبارت‌اند از : ازبین رفتن یگانگی طبیعت، تجزیه و فروپاشی اکوسیستم کوهستانی، نابودی و زیستگاه‌ها و...
▪ توریسم: گذران فراغت و تفرج مستقیما با درآمد، شهرنشینی، سطح تحصیل و رفاه اجتماعی سر و کار دارد. مناطق کوهستانی امروزه به یکی از منابع عمده توریسم جوامع پیشرفته تبدیل شده‌اند.
حتی پارک‌های ملی نیز از این خطر مصون نمانده‌اند. فعالیت‌های توریستی شرایط زیستی بسیاری از گونه‌های کوهزی ونادر را به مخاطره انداخته است. تخریب و نابودی پوشش گیاهی، کاهش گونه‌های بومی، تخریب زیستگاه‌ها، تغییر عادات و رفتار حیات‌وحش، اختلال در امنیت حیات‌وحش، آلودگی زیست‌محیطی، شیوع بیماری‌های حیات‌وحش، فشردگی خاک و آسیب‌دیدگی چشم‌اندازها از جمله پیامدهای متعارف توریسم گردشگران از کوه‌هابه عنوان منابع تفرجگاهی به شمار می‌روند.